Jaqynda İnternette Qazaqstanda dıni (islamdyq) baǧyt partiiasyn qūru qajettılıgın negızdeitın aqparat şyqty. Aitularynşa, būl elde kün sanap artyp kele jatqan mūsylmandardyŋ qūqyǧyn qorǧau üşın qajet. İä, Qazaqstan Respublikasynyŋ Konstitusiiasy dıni negızde saiasi partiialar qūruǧa tyiym salady, bıraq qajet bolsa būl tyiym alynyp tastaluy mümkın. Sonymen qatar, islamdyq qūndylyqtardy olardyŋ atynda nemese jarǧysynda atamai-aq moiyndaityn tarap paida boluy mümkın. Aitalyq, Türkiiadaǧy Ädılet jäne damu partiiasy. Osyǧan bailanysty bız bırqatar otandyq sarapşylarǧa jügınudı şeştık:
1. Qazaqstanda osyndai partiia qūruǧa bola ma? Bızdıŋ saiasi elitada onyŋ paida boluyna müddelı küşter bar ma? Būl partiianyŋ äleumettık bazasy qanşalyqty keŋ bolady? Onyŋ parlamenttegı ökıldıgı tūrǧysynan onyŋ perspektivalary qandai?
2. Mūndai partiianyŋ qūryluy respublikamyzdyŋ bolaşaǧy tūrǧysynan qandai oŋ nemese terıs saldarǧa äkeluı mümkın? Būl jaǧdaida Qazaqstannyŋ aldynda qandai jaŋa qauıp-qaterler (nemese, kerısınşe, mümkındıkter) paida bolady?
3. Mūny bızdıŋ negızgı syrtqy saiasi serıktesterımız jäne jalpy halyqaralyq qauymdastyq qalai qabyldai alady?
4. Ūsynys avtorlary dıni negızde partiialar qūrudyŋ belgılı bır täjıribesı jinaqtalǧan Europa men Aziianyŋ (atap aitqanda Japoniia) täjıribesıne jügınedı. Jalpy, mädeniettıŋ naqty deŋgeiın jäne saiasi tūrǧydan alǧanda, ony Qazaqstanda qanşalyqty jüzege asyruǧa bolady?
5. Mūsylman liderlerınıŋ eldıŋ qoǧamdyq jäne saiasi ömırıne qatysu belsendılıgınıŋ artuyna qalai qaraisyz? Sızdıŋ oiyŋyzşa, olardyŋ osy baǧyttaǧy äreketterı madaqtaluy kerek pe, nemese, kerısınşe, belgılı bır şeŋberde retteluı kerek pe?
Būl bızge kerek pe?
Marat Şibūtov, saiasattanuşy:
1. İslam partiiasy jäne bızdıŋ halqymyzdyŋ 70% -y mūsylman ekendıgı turaly barlyq äŋgımeler - İosif Stalinnıŋ 1913 jylǧy «Marksizm jäne ūlttyq sūraq» maqalasynyŋ ūzaq merzımdı saldary. «Ūlt - būl tarihi negızde qūrylǧan, tūraqty negızde qūrylǧan adamdardyŋ tūraqty qoǧamdastyǧy. tılı, aumaǧy, ekonomikalyq ömırı jäne psihikalyq qūrylymy, jalpy mädeniette körınıs tabady » degen edı Stalin.
Osydan kelıp: eger sız qazaq bolsaŋyz, onda sız mūsylman boluyŋyz kerek jäne t.b. äŋgımeler şyǧady. Qate qūrylǧan ūlttyq saiasattyŋ kesırınen KSRO ydyrady, bıraq bärıbır būl közqarastar özgermedı.
Şyndyǧynda islamnyŋ bes paryzyn- halyqtyŋ tört-bes paiyzy ūstanady, tek solardy mūsylman dep atauǧa bolady. Qalǧandary - köbınese belgılı bır därejede "moda" üşın ūstanatyndar. Taǧy bır "moda" keledı - olar soǧan eredı.
Bızdıŋ elitamyz ärtürlı bırlesken jobalarǧa ümıt artyp, arab şeihterımen dos bola bastady, sondyqtan qajylarmen ainalysu, saqal ösıru jäne laqap attardy ūnatuşylarmen tanymal boldy. Sodan keiın būl ürdıs tömengı satylarǧa ketedı. Adamdar äleumettık liftılerdıŋ minimaldy belgılerın barlyq jerlerde sezınedı. Meşıt arqyly yqpal jasau kerek bolsa onda meşıtke baramyz degen sekıldı.
Şyn mänınde, mūndai partiiany qūrudyŋ arnaiy äleumettık bazasy joq - bızdıŋ halqymyz būl üşın tym bılımdı emes. Bıraq jiyrma jyldan keiın islam toptarynyŋ uaqyty bastaluy mümkın.
2. Barlyǧy qarapaiym: eger dın jergılıktı bolsa (iaǧni onyŋ basşylyǧy elde «ornalastyrylǧan»), onda ol ūlttyq müddelerdı eskeredı. Bızde barlyq dınder bar - būlar şeteldık ūiymdardyŋ filialdary. Bız dıni ortalyq emespız - eşkım bızdıŋ nūsqaularymyzdy tyŋdamaidy, bıraq bız basqa adamdardyŋ nūsqaularyn tyŋdaimyz.
Mıne, mysaly, olar bızdıŋ elde hristian partiiasyn jasaidy, eger ol katolik bolsa, papalyq "būqalardy" qalai eleusız qaldyrady? Eger ol islam bolsa, onda ol bedeldı şeihtardyŋ pätualaryn qalai saqtamaidy?
Eger būl nūsqaular bızdıŋ zaŋnamaǧa qaişy kelse, oqiǧalar qalai damidy? Bıreuı zaŋǧa qarsy şyǧady. Köptegen dınderdıŋ jarǧylary jüzdegen jäne myŋdaǧan jyldar būryn, basqa elder men mentalitetı ärtürlı qoǧamdarda paida bolǧanyn tüsınu kerek. Sondyqtan olardy qazır qoldanu mümkın emes.
3. Eger ıs jüzınde bız 90-şy jyldardyŋ barlyq jaǧymsyz boljamdaryn rastaityn bolsaq, onda Qazaqstan bolaşaqtaǧy serıktes retınde de, investisiia tartu üşın qolaily oryn retınde de sanalmaidy. Ondai jaǧdaida olar bızdıŋ eldı qauıptı dep sanaidy da bızdıŋ azamattarymyzǧa viza berılmeidı. Osyǧan bailanysty bız Auǧanstan men Päkıstannyŋ deŋgeiıne jaqyndai tüsemız. Jaǧdaiymyz naşarlai tüsedı jäne eldıŋ bedelınıŋ naşarlauy, är azamattyŋ bedelınıŋ naşarlauymen bırdei.
4. Nelıkten bız alystaǧy Japoniianyŋ Komeito nemese Germaniianyŋ HDS jäne HSS partiiasyn özımızge mysalǧa alatynymyzdy tüsınbeimın? Bızdıŋ tura ırgemızdegı Täjıkstan men Özbekstannyŋ täjıribesı bar emes pe?
Täjıkstannan bastasaq, dıni partiianyŋ qūryluy 1992-1997 jyldardaǧy azamattyq soǧysqa alyp keldı, ol kezde bes million halyqtan 250 myŋ adam qaitys bolyp, bır millionǧa juyǧy bosqyn boldy. Respublikanyŋ ekonomikasy älı qalpyna kelgen joq jäne jaqyn arada qalpyna kelmeidı: bügınde Täjıkstan postkeŋestık keŋıstıktegı eŋ kedei el.
Özbekstanda, Ferǧana alqabynda, «Tovba» dıni aǧymy 1990 jyldary Namangan qalasy men onyŋ ainalasyn basqardy. Sodan keiın būl qozǧalys müşelerı Djuma Namangani jäne Tahir Iýldaşev Özbekstanda bırqatar şabuyldar jasady, ÖİQ qūrdy, Auǧanstanda, Qyrǧyzstanda jäne t.b jerlerde. Iаǧni, eger olarǧa rūqsat berılse, onda Täjıkstandaǧy azamat soǧysy Özbekstanda da, Qyrǧyzstanda da qaitalanatyn edı.
Menıŋşe, mentalitet boiynşa bız nemıster men japondarǧa qaraǧanda özbekter men täjıkterge jaqynbyz. Protestanttyq partiialar men buddisterdıŋ boluy ekıtalai. Eger bızde dıni partiia qūru mümkın bolsa, ol islamdyq partiia bolmaq.
Bızdıŋ tüsıngenımızdei, bızdıŋ aimaqta mūndai täjıribe onşa jaǧymdy emes.
Sondyqtan aqylǧa qonymdy sūraq: bızge būl qajet pe?
5. Negızınde mūsylman liderlerınıŋ qoǧamdyq ömırge qatysuy qalypty jäne tıptı jaqsy. Olar quatty ūiymnyŋ ökılderı, öz közqarastary bar. Olarǧa tek Qylmystyq kodekstı jäne Äkımşılık qūqyq būzuşylyq turaly kodekstı oqytyp, tüsındıru kerek.
Şyndyǧynda eşkımdı erekşe jıgerlendırudıŋ qajetı joq. Eger adamnyŋ özınde qoǧamǧa degen aitary bolsa, ol aitady, al eger ol ünsız bolsa, onda aitatyn eşteŋe joq.
Saiasat pen dınnıŋ simbiozy qauıptı
Tolǧanai Ümbetalieva, saiasattanu ǧylymdarynyŋ doktory , Ortalyq Aziiadaǧy Demokratiiany damytu qorynyŋ bas direktory:
- Ärine, özın «zaiyrly memleket» dep jariialaǧan elde saiasi partiialardyŋ paida boluy qūqyqtyq normalarmen mümkın emes. Dıni bastamalardy qoldaityn elita tobynyŋ boluyna qatysty aitar bolsam, «iä» dep jauap beremın. Elitanyŋ eleulı qoldauynsyz mūndai ideialardy qoǧamdyq pıkırge endıru mümkın emes. Būl Qazaqstannyŋ osyndai strategiiany bırınşı ret synap köruı emes.
Özderıŋız bılesızder, aldymen qoǧamǧa taqyrypty laqtyrady, sodan keiın qyzu talqylau bolady, jäne bıraz uaqyttan keiın, pıkırtalastardyŋ sipatyna qaramastan, ideia ıske asyrylady, ol şyndyqqa ainalady. Tek eger ol eldegı eŋ maŋyzdy saiasatkerdıŋ ideiasyna veto qoimasa. Tek bırınşı basşynyŋ jauaby ǧana toqtata alady. Sondyqtan saiasi erık bolsa, partiia qūrylady. Taǧy bır tüsındıru bar, būl qoǧamnyŋ dıni bölıgın bıldıretın belgılı bır saiasi küşterge qazırgı jaǧdaiǧa äser etu, qoǧamdaǧy saiasat pen dınnıŋ araqatynasyn özgertu äreketı.
Mysaly, talqylaudy bastaŋyz, naqty kün tärtıbın jasaŋyz, özıŋızdı jariialaŋyz jäne t.b. Menıŋ oiymşa, qoǧamnyŋ dıni bölıgı özınıŋ qūqyqtary men müddelerın qorǧau üşın resmi ökıldık etu turaly sūranysty qanaǧattandyrdy. Mysaly, bılım beru jüiesınde balalarynyŋ qūqyqtarynyŋ būzyluy, olardy qūqyq qorǧau organdary ünemı tekserıp otyrady jäne t.b.
Baza öte äserlı boluy mümkın dep oilaimyn. Saualnamalardyŋ qorytyndylary boiynşa, özderın senuşıler dep sanaityn adamdar az, olar şamamen 80% qūraidy. Olardyŋ şamamen 7% -y barlyq räsımderdı oryndaidy, iaǧni şynymen dındar adamdar. Bıraq men būl sanǧa senıp tynyştalmas edım, öitkenı bügınde adamdar dınge degen közqarasy jäne onyŋ ömırınde qalai bolatyny turaly şyndyqty aituǧa qorqady. Sonymen qatar, bız mälımdegen zaiyrlylyq keide elde bolyp jatqan dıni prosesterge qatysty «soqyr» küige enedı. Şyn mänınde, saiasat pen dın tıptı qatal ateizm kezeŋınde de bır-bırımen bailanysyn üzgen joq. Ǧalymdardyŋ pıkırınşe, olardyŋ qarym-qatynasynyŋ sipaty ǧana özgerdı, bıraq dın joǧalyp ketpedı, eşqaida ketpedı, ol bızdıŋ ömırımızde ärqaşan bolǧan, bola da bermek.
Sondyqtan saiasatkerler eldı «zaiyrly» dep jariialau arqyly dındı adamdardyŋ ömırınen şyǧaryp jıberdı dep oilau aqymaqtyq bolar edı. Bız qalasaq ta, qalamasaq ta dın ömır sürudı jalǧastyrady, damidy, ömırdıŋ ärtürlı salalaryna qatysady. Sondyqtan dıni prosesterdı elemeu dūrys emes. Elitanyŋ jäne qoǧamnyŋ belgılı bır bölıgınıŋ zaiyrlylyqqa qatysty «soqyr» optikasy, nätijesınde dındı parlamentke nemese saiasatqa aparuy mümkın.
Men bügın dıni partiianyŋ paida boluyn jaqsy dep oilamaimyn. Menıŋ oiymşa, dındı saiasattandyrudyŋ jaǧymsyz jaqtary köbırek. Ärine, men dındı qorlaudy qalamaimyn, bıraq nazar audaru kerek dünieler bar. Öitkenı, islam jai ǧana dın emes, sonymen qatar belgılı bır ömır salty bar ideologiia qūraly bolyp tabylady, ony ärkım ūnata bermeidı. Dıni partiialar köbınese radikaldy ūstanymdardy ūstanady, äsırese olar qabyldanbaǧan nemese marginaldy dep sanalatyn elderde qatty baiqalady.
Sonymen bırge, eger memleket būl ürdıstı, dıni jaŋǧyru tendensiiasyn elemeitın bolsa, onda būl üderıs bırtındep tömendemeidı nemese joiylmaidy dep oilamau kerek. Däl osy täsıl bızdıŋ memleket üşın ülken qauıp tudyrady. Dın joiylyp ketpeidı jäne özdıgınen qūldyramaidy.
Ekınşı qauıp - dästürlı dın men memlekettıŋ dästürlı emes dınderge qarsy yntymaqtastyǧy, būl dınnıŋ saiasilanuyna äkeluı mümkın. Bızdıŋ territoriiamyzǧa tän islamnyŋ baǧyty bızdıŋ elımızde paida bolǧan jaŋa baǧyttarmen bäsekege tüse almaityndyǧyn körıp otyrmyz, bıraq soŋynda QMDB memleketke kömekke jügındı, ol öz kezegınde dästürlı meşıttı qoldai otyryp, eldegı basqa jaŋa dıni aǧymdarǧa qatysty zaŋnamada şekteuler engızdı.
Dınnıŋ jäne «zaiyrly memleket» jaǧdaiyndaǧy saiasi elitanyŋ mūndai simbiozy ülken qauıp-qater tudyrady. Būl dınnıŋ sekiuritizasiiasyna äkeledı, iaǧni dındı ūlttyq qauıpsızdık aspektısıne ainaldyru. Sondyqtan, Qazaqstan zaiyrly memleket retınde, būl salada eşteŋe bolyp jatqan joq dep syltauratyp, közjūmbailyqqa salynady nemese özınıŋ ūstanymyn qaita qarap, zaiyrly tūjyrymdamanyŋ daǧdarysyn moiyndaidy, dıni prosesterdı qaita qarastyruǧa tyrysady jäne dıni toptarmen qarym-qatynas ornatuǧa mümkındık bermei, dındı saiasatqa aralastyrtpaidy.
İslam dını tūtastai alǧanda qazırdıŋ özınde transūlttyq aǧymdarǧa ainaluda jäne şekarasy qandai da bır naqty elmen şektelmeidı. Sondyqtan Qazaqstan da jahandyq prosesterden tys qalmaidy. Onyŋ üstıne, el halqynyŋ belgılı bır bölıgı özın mūsylmandar, onyŋ ışınde dındı qatty ūstanatyndar sanaidy. Demek, būl mäsele kez kelgen jaǧdaida tuyndauy mümkın.
Būl kez-kelgen terıs közqarasty tudyrady dep oilamaimyn, bıraq saqtansaq artyq bolmaidy. Mäselen, ūlttyq-patriottyq partiianyŋ paida bolu yqtimaldyǧy qoǧamda ülken pıkırtalasty tudyrdy jäne būl halyqtyŋ köşı-qon köŋıl-küiıne äser ettı. Bügınde Reseidıŋ özı pravoslavie şırkeuımen jäne islammen belsendı türde dialog qūryp jatyr, dındı qarausyz qaldyru jaqsylyqqa äkelmeitının olar da tüsındı.
- Europada jäne köptegen Aziia elderınde demokratiialyq räsımder arqyly mäselelerdı şeşude ǧasyrlar boiy jinaqtalǧan täjıribelerı bar. Dın men saiasat salasyndaǧy yntymaqtastyq täjıribesı de jinaqtalǧan. Olar bügınde dın salasyndaǧy ūstanymdaryn baiypty türde qaita qarastyryp jatsa da, zaiyrly tūjyrymdamanyŋ daǧdarysyn aşyq moiyndaidy. Būl elderde dın qoǧamnyŋ maŋyzdy qūramdas bölıgı retınde qarastyrylǧandyqtan zaiyrlylyq turaly pıkırtalastar ünemı jüredı. Būl elderde liberalizm, neoliberalizm, konservatizm siiaqty saiasi ideologiialar men ǧylym da halyqty kündelıktı ömırde qyzyqtyratyn sūraqtarǧa jauap bere almaidy degen tüsınık bar. Mysaly, būl ölım men ömır mäselelerı, ädılettılık mäselelerı, jaza sūraqtary, siiaqty mäselelerde adamdar köbınese dınnen jauap ızdeidı. Bız ony resmi türde moiyndaimyz ba, joq pa, ol maŋyzdy emes. Sebebı, dın bızdıŋ ömırımızdıŋ bır bölıgıne ainalǧan.
Qoǧam daiyn emes jäne, mümkın, senbeidı. Sondyqtan, būl memleketterde dınnen bas tartuǧa nemese elemeuge emes, memleket ömırıne integrasiialauǧa basymdyq berıledı. Mäselen, AQŞ-ta resmi türde eşqandai dıni partiia joq, bıraq dıni aǧymdar Respublikalyq partiiany qoldaidy jäne eldegı saiasi jaǧdaiǧa, osy partiiadan ümıtkerlerdıŋ saiasi baǧdarlamalaryna aitarlyqtai äser etedı. Būǧan aiqyn mysal - Donald Tramp.
Ökınışke orai, Qazaqstanda dıni salany aitpaǧanda, kez-kelgen problemany şeşu üşın demokratiialyq äreketter jasalmaidy. Sonymen qatar, bügıngı taŋda saiasi elita dındı el damuyndaǧy teŋ qūqyly serıktes retınde qabyldauǧa daiyn emes, al dınnıŋ saiasatqa enuıne jol bermei, dınge öte saqtyqpen qaraidy. Tüptıŋ tübınde qoǧamnyŋ dıni bölıgı öz qūqyqtaryn aşyq talap etuge mäjbür bolady.
Men qarsymyn, dın saiasi ömırge aralaspauy kerek. Bıraq sonymen bırge saiasat pen dın arasyndaǧy qatynastardyŋ sipatyn qaita qarau qajet dep sanaimyn. Menıŋ oiymşa, saiasi elita resmi dınnen basqa dıni aǧymdarmen kelısımge kelıp, jūmys jasamauy kerek. Bilık zaŋnamany qataŋdatpai resmi türde «zaiyrly ūstanymdarda» bola otyryp, dındı saiasi qūndylyqtaryn qoldau maqsatynda saiasi qarsylastarǧa qarsy ügıt-nasihat jürgızu üşın paidalanbauy kerek. Kez kelgen saiasat dındı teŋ qūqyly serıktes retınde tanidy jäne onymen qarym-qatynas ornatady, dınnıŋ saiasatqa aralaspaityndyǧyn nemese qandai da bır salada eşqandai yntymaqsyz zaiyrly sipatty saqtaitynyn naqty körsetedı. Soŋǧy nūsqa bügınde ıs jüzınde mümkın emes.
Kenje Tatilia
"SentrAziia"
Daiyndaǧan "Adyrna" ūlttyq portaly
