Därkembai degendı estıse düiım qazaq düldül ūsta-zergerdı esıne alyp, eleŋ etedı. «Jasyndai ot şaşatyn töstı qūryp, jasymnan ūstalyqty käsıp ettım» degen şeber «balǧanyŋ töske tigen şyŋylymen şynyǧyp ösken» edı. Jūrtynyŋ köne jädıgerlerın jinap, ony közınıŋ qaraşyǧyndai saqtap, bügınge jetkızıp, qazaqtyŋ ūlttyq qolönerın qaita tırıltken Därkembai Şoqparūly elınıŋ qūrmetıne bölengen jan boldy. «Bala kezden būl önerge boi ūryp» ösken balaǧa «aq äjeler talai būiym soqtyryp, taŋǧalyp, taŋdailaryn qaǧady eken».
«Şeberdıŋ qoly ortaq». Qazırge deiın qazaqtyŋ qara şaŋyraqtarynda şeberdıŋ qolynan şyqqan būiymdar qasterlı sanalyp, törge qoiylǧan. Bügınde baqilyq bolǧan has şeberdıŋ būiymdaryn elı onyŋ közındei körıp saqtap otyr.
Alystan atyn ǧana estıp, jasaǧan zatyn köruge asyq bop jürgen aǧaiyn bolsaŋyz, endı Aqşi jaqqa at basyn būryŋyz. Aqşi – ataqty Därkembai ūstanyŋ tuǧan auyly. Közınıŋ tırısınde-aq Şoqparūly öz şeberhanasynda talai şäkırt tärbielep, ızgı ısınıŋ ızbasarlaryn daiyndap, el auzyna ılıkken edı. «Şoqparūlynyŋ şeberhanasy» atanǧan sol şaǧyn ūsta üiı künı keşe ǧana «Ūsta Därkembai atyndaǧy oblystyq qolöner mūrajaiyna» ainaldy. «Ataqty şeberdıŋ mūrajaiy aşyldy» degendı estıgen soŋ Aqşi auylyna bız de asyqtyq.
Jüzdegen jyldar būryn būl aradan Ūly Jıbek jolynyŋ keruenı jöŋkılgen desedı. Sol tarih elesınıŋ jetegınde jüitkıp kele jatqan Sızge jol jiegınen keşegı künnıŋ keremetın ışıne bükkendei kögıldır kümbezdı mūrajai menmūndalaidy. «Kelıŋız, kelıŋız de enıŋız!» deitındei. Būl – ataqty şeberdıŋ armany bolǧan mūrajai. Jetı qyzmetkerı, alty zaly bar, esesıne üş myŋǧa juyq jädıgermen jasanǧan mūrajai meiırım mekenı dersız. Mūndaǧy ärbır būiymnan önerge degen mahabbatty köresız. Könenıŋ sarqytyndai bolǧan būl qūndylyqtar asqan ıltipatpen jasalǧany ärı şeber qoldardyŋ ǧana tuyndylary ekenın aŋǧaru qiyn emes.
Bügınde būl mūrajaidyŋ direktory Därkembai Şoqparūlynyŋ ūly, etnodizainer, ūsta-zerger Däulet Şoqparov. Mūrajaidaǧy köp dünieden Däulet Därkembaiūlynyŋ da qoltaŋbasyn köruge bolady. Özı mūnda qoiylǧan 2400-dei jädıger jaiynda jaŋylmai baiandauǧa bar. Endı şe? «Äke körgen oq jonar» degen osy da. Sondyqtan būl jerdegı är būiymǧa onyŋ janarymen aialap, äldilei qaraǧanyn baiqauǧa bolady. Äkenıŋ aialy alaqandarynan şyqqan būl zattar asyldyŋ parqyn bıler perzent üşın altynǧa da bergısız ekenı sözsız.
Közdıŋ jauyn alar jädıgerlerdı janarymen süzıp kele jatqan Däulet: «Äkem ömırden ötken soŋ otbasymyzben oiǧa qaldyq. «Osynşa mol dünienı qaida syidyramyz, qalai saqtaimyz?» degen saualdar aldymyzdan şyqty. Äkemızdıŋ ömır boiy tırnektep jinap, közınıŋ qaraşyǧyndai saqtaǧan qazynasyn kım körıngenge qoldy etuge qūqymyz joq. Qala berdı, ol būiymdar köldeneŋ kök attyǧa bere salatyn baǧasyz dünieler emes qoi. Aǧaiynmen aqyldasa kele mūrajai aşsaq pa degen oimen jürgen edım. Keiın «Izdegenge sūraǧan», oblys basşylyǧy da bızdıŋ oiymyzdy qoldap, būl ıske bastamaşy bolyp, qolūşyn sozuǧa uäde ettı» dep eske aldy.
Söitıp, «önerlıge örıs keŋ» deitın öŋır basşysy ärı Därkembai ūstanyŋ önerıne bır kısıdei qanyq oblys äkımı Serık Ümbetov būl ıstı qolǧa aludy tapsyrǧan. Araǧa bıraz uaqyt salyp mūrajai da aşyldy. Serık Äbıkenūlynyŋ özı arnaiy kelıp, lentasyn qidy. Mūrajaidyŋ aşylu saltanatynda äkım: «Därkembai ölgen joq, onyŋ artynda qaldyrǧan ömırlık qazynasy arqyly marqūmnyŋ ekınşı ömırı bastaldy. Degenmen mūrajai jalǧyz Därkembai üşın jasalǧan joq, halyq igılıgı üşın, jalpyǧa qyzmet körsetu üşın jasaldy», – dep atap öttı. «Mädeni mūra» baǧdarlamasy aiasynda qolǧa alynǧan mūrajai qūrylysy (kürdelı jöndeu) men bezendıru ısıne 50 million teŋgedei qarjy jūmsalypty.
Mūrajai ǧimaraty jaiynda şeberdıŋ ūly Däulet Därkembaiūly: «Bır kezderı būl alqapta jüzım egıstıgı bolypty. Sol kezde osy üi jüzımdıktıŋ keŋsesı bolǧan eken. Keiın būl Därkembai Şoqparūlynyŋ şaŋyraǧy, iaǧni bızdıŋ üiımız boldy. Memleket «mūrajai jasasaq» dep ūsynys bıldırgende quana kelıstım. Öitkenı äkemnıŋ bükıl mūrasy öz üiınde elınıŋ igılıgıne jarasa maǧan odan asqan quanyş joq edı» deidı.
Mūrajai alty körme zalynan tūrady. Alǧaşqy jäne ekınşı körme zaldary şeberdıŋ şynaşaqtai şaǧynan bastap, aǧaştan oiu oiyp, temırden tüiın tüigen kezıne deiıngı ömır tarihynan syr şertetın jädıgerlermen jasanǧan. Ūsta-zergerdıŋ fotosuretterı, otbasy, ūstaǧan būiymdary, öleŋ-jyrlary, alǧaş qolynan şyqqan tuyndylary saqtalǧan. Osy bölımdegı «Meşın» dep atalatyn betperdenıŋ tūsyna kelgende şeberdıŋ ūly: «Äkem üşın osy jädıgerdıŋ orny erekşe. Būl – onyŋ alǧaşqy jasaǧan düniesı. Sondyqtan da ony sary maidai saqtap, eşkımge syilamaǧan. Maǧan da közdıŋ qaraşyǧyndai saqtauǧa amanattaǧan düniesı edı» dep eske aldy. Al odan ärı aǧaştan oiylyp jasalǧan, «Ahmet ata» atalatyn kompozisiianyŋ janyna kelgende erıksız ezu tartty. Būl kompozisiia – kädımgı qazaqtyŋ qara şalynyŋ basy. Qara şal Ahmet – Därkembaidy bauyryna basqan adam. Osyny körgen saiyn Ahmet aqsaqaldyŋ müsınnıŋ basyna özınıŋ qalpaǧyn kigızıp: «Ūqsamasaŋ tumaǧyr!» dep meiırlenetının aityp, külıp aldy.
Odan ärı «Jıgıtke jetı önerde az» dep atalatyn bölımde Därkembai Şoqparūlynyŋ türlı körmelerde alǧan marapattary men medaldary, şeber jaiynda jazylǧan maqalalar men zertteu materialdary, sondai-aq qazaq halqynyŋ köşpendı tūrmysynan syr aǧytatyn mülıkter, jihazdar, aluan būiymdar qoiylǧan. Osy jerden jazuşy Saǧadat Sälımbaevtyŋ şeber turaly «Dara tūlǧa Därkembai» atty kıtabyn da közıŋız şalady. Olardyŋ qatarynda kiız üidıŋ kerek-jaraqtary, syrmaq, tūs kiız, sandyq, diırmen, jozy, kelı men kelı sap, şoqpar, qamşy deisız be, torsyqtyŋ da neşe atasy, tıptı astauǧa deiın bar.
Al odan keiıngı körme zalynan türlı muzyka aspaptary men közdıŋ jauyn alar zergerlık būiymdar oryn tepken. Būl bölımde mūrajai meimandarynyŋ közıne jylyūşyrap, erekşe köz tartatyn bır öner tuyndysy bar. Ol mūrajai iesı, şeberdıŋ artyndaǧy közı – Däuletke de ystyq. Būl – ūzyn moiyndy, şaǧyn ärı sopaq şanaqty oiulanǧan dombyra. Onyŋ şanaǧyndaǧy «Däulet Därkembaiūly 1979 j» jäne «ūsta Därkembai Şoqparūly şapyraşty»(arabşa) degen jazular bar. Qozyqūiryq dombyra dep atalatyn aspap özınıŋ syrtqy süikımdılıgımen de bauraidy eken. Būl bala şaǧynan özı önerge baulyǧan balasy Däuletke arnap jasalǧan dombyra eken. Özge ūlttyŋ muzykalyq aspaptary da osy jerden oryn tepken. Osy oraida Däulet Därkembaiūly Almatydaǧy Yqylas atyndaǧy halyq muzyka aspaptary mūrajaiyndaǧy jädıgerlerdıŋ bıraz bölıgı äkesınıŋ qolynan şyqqan tuyndylar ekenın atap öttı. Tıptı olardyŋ bırazy bügınde qoldanysta joq, bıraq ǧylymi zertteuge süiene jasalǧan tuyndylar eken. Sondai-aq QyzPU-da ornalasqan «Aqtūmar» mūrajaiynyŋ da köp jädıgerlerı şeberdıŋ būiymdarynan jinaqtalǧan.
Būdan keiıngı zalda saiat pen seruendı ūnatatyn qazaq üşın qajettı qaru-jaraq, türlı at äbzelderı, sondai-aq ūstanyŋ qūral-saimandary ornalasqan. Būl jerden qaqpannyŋ da san türın kezıktıruge bolady. Qaqpanmen qatar kürzı tasty, aǧaş pen temır şäŋgekterdı, qazyqty da baiqai alasyz. Qūsbegı men onyŋ qyranyna qajettı zattardy – «Saiatşynyŋ saimandary» degen jerde tūǧyr, balaqbau, saptyaiaq, tomaǧa, baldaqtan köresız. Olarmen tanysa jürıp türlı etnoataularǧa da qanyq bolasyz.
Mūrajaiǧa kırgennen bızdıŋ nazarymyzdy erekşe audarǧan bır jädıger boldy. Ol – aǧaştan oiylǧan Qarasai batyrdyŋ müsını. Būla küşı boiynda būlqynyp, aibatty jüzımen tesıle qarap, sadaq tartyp tūrǧan batyr beinesı öte sättı şyqqan. Öner iesı ūlynyŋ aituynşa, şeberler meilınşe tabiǧattyŋ özı oiǧan, ūqsatyp jaratqan zattardy özınıŋ obektısıne ainaldyrady. Mäselen, myna aǧaştan batyrdyŋ beinesın köru, keiın ony jonyp şyǧu kez kelgennıŋ qolynan kelmesı anyq.
Taǧy bır zalda şeber jasaǧan üi jihazdary asa bır üilesımmen ornalasqan. Qoşqar basty oryndyq, asadal, türlı aǧaş tösekter de osy jerde.
Būdan bölek mūrajaidyŋ qos bırdei qor bölmesı bar eken. Būl jerge de bas sūqqan bız älı arşylyp ülgermegen qazynaǧa tap bolǧandai tūryp qaldyq. Osyny aŋǧarǧan şeberdıŋ ūly «Būl jerlerde älı talaidy taŋǧaldyratyn ǧajap dünieler bar. Qazır mūrajaiǧa tek äkemnıŋ jiǧan, jasaǧan düniesınıŋ bır bölıgı ǧana qoiyldy. Jalpy jädıgerlerdıŋ sany üş myŋnan asyp jyǧylady. Tıptı odan da köp boluy mümkın. Özderıŋız baiqap otyrǧandaryŋyzdai būl jerde oryn tapşy. Sondyqtan bolaşaqta mūrajai aiasy ülkeiıp jatsa bıraz dünielerge körermen közaiym bola alady» dedı. Şyndyǧynda da sandyqtyŋ tür-türı, samaurynnyŋ nebır ǧajaiyptary da äzırge osy jaqty mekendeptı.
Jalpy alǧanda Därkembai Şoqparūly atyndaǧy mūrajai jädıgerlerınıŋ bırazy tarihi, mädeni tuyndylar, bır bölıgı şeberdıŋ öz qolynan şyqqan dünieler bolsa, endı bırqatary onyŋ şäkırtterı jasaǧan, keiın ūstazyna syiǧa tartqan būiymdar. Şäkırtterı demekşı, şeber elın tek öz önerımen ǧana emes, şäkırt tärbielei bıluımen de täntı etken. Osy jaiynda ūlynan syr aǧytqanymyzda Däulet aǧa: «Äkem osylarǧa üiretıp paida köreiınşı degen adam emes. Äkemde tek «özımnıŋ önerımdı jalǧaityn balalardy halqynyŋ kädesıne jaraityn būiymdar jasauǧa bauliynşy» degen maqsat boldy. Sondyqtan da ol şäkırtterın beiresmi tärbieledı deuge bolady. Olar şäkırtter ǧana emes, bızdıŋ üidıŋ bel balasyndai bolyp ketetın. Bügınge deiın äkemnıŋ 500-dei şäkırtınıŋ aty-jönın anyqtadyq. Anyqtalmaǧany qanşama?!..» Osy sät şeber ūlynyŋ jüzınen azdaǧan renış pen ökınıştıŋ tabyn baiqaǧandai boldyq. Onyŋ sebebın sūraǧanymyzda: «Ökınıştısı sol, bügınde esımderı el auzyna ılıgıp, bıraz tanylǧan şeberler äkemnıŋ aldyn körıp, tälımın alǧandar. Üide ailap, jyldap jatyp osynau igılıktı ıske maşyqtanǧandar. Söite tūra bügınde «būl öner maǧan sonau pälenşesınşı ata-babamnan qonǧan edı» dep sūhbat berıp jatady. Äkemızdıŋ esımın auyzdaryna da almaidy. Bızge olardan tüktıŋ de keregı joq. Tek jasy kelgen anama auyr. Teledidar körgende «Öi, myna bala bızdıŋ üiımızde ana bır jyldary jatyp üirengen Därkembaidyŋ şäkırtı ǧoi» dep quanyp, al tyŋdap bolǧan soŋ mūŋaiyp qalatyny bar. Aq adal asyn berıp, önerın üiretken janǧa degen qūrmet qaida, aruaq aldyndaǧy paryz degen boluşy edı ǧoi…» Däulet Şoqparovtyŋ aituynşa, şeberdıŋ şäkırt tärbieleu ädısı erekşe eken. Aldymen aldyna kelgen balanyŋ şydamdylyǧyn baiqau – şeberdıŋ bırınşı synaǧy. «Äkem öte talapşyl bolatyn. Şydamdylyqty süietın. «Şydamdy şeber, ūstamdy ūsta bola alady» degen sodan qalǧan şyǧar. Kelgen jastardy aldymen 1-2 ai türlı jūmystarǧa jūmsap, şydamdylyǧyn baiqaityn. Tym küigelekteu, şyrt etpe şydamsyzdaryn baiqasa kelgen baǧytyna qaitaryp jıberetın. Öitkenı tek şydamdy adam ǧana şeber bolyp qalyptasa alady. Odan bölek ūsta-zergerlerdıŋ nebır ötkır qūral-saimandarmen jūmys ısteitının bılesız. Odan bölek balanyŋ jauapkerşılıgı ūstazdyŋ moinyna jükteletını taǧy bar. Mūndaida asqan tözımdılık pen saqtyq, salqynqandylyq kerek. Sondyqtan äkem şyn önerge şyŋdaludy şydamdylyqtan bastaityn» dep esıne aldy.
Mūrajaidan şyqqan bız qaraşaŋyraqtan däm tattyq. Keŋ ärı eŋselı üige engen bızdıŋ közımızge alǧaş tüskenı teledidar astyndaǧy jozy edı. Äinekten ädemılep oiylǧan zamanaui üstel emes, kerısınşe ūlttyq būiym jozynyŋ jarasym berıp tūrǧanyn alǧaş köruımız. Qyzyǧa qarap otyrǧanymdy körgen üi iesı: «Äkemnıŋ üiınde de öz qolynan şyqqan būiymdary tūruy kerek qoi. Oǧan qosa jozy – könenıŋ közı, üige erekşe jarasym beretın jihaz» dep qosyp qoidy. Dastarqan basynda Däulet Därkembaiūly mūrajaidyŋ jūmystaryn jandandyryp, endı ǧylymi tūrǧyda jetıldırudı qolǧa alyp jatqanyn aitty. Būǧan Därkembai Şoqparūlynyŋ asqan şeber ǧana emes, tanymal etnolingvist, etnograf, aqyn, önertanuşy ekenın eske alsaq ta jetıp jatyr. Demek Därkembai aǧaǧa qatysty älı talai qūndy dünienıŋ jaryqqa şyǧary sözsız. Onyŋ bırı jaqynda qolymyzǧa tigen «Almatykıtap» baspasy şyǧarǧan D.Şoqparūlynyŋ «Qazaqtyŋ qoldanbaly önerı» kıtaby. Däulet Şoqparovtyŋ aituynşa, būl kıtaptyŋ orysşa, aǧylşynşa nūsqalary da daiyndalyp jatyr eken.
Halqymyzdyŋ dästürlı töl önerı,
Käsıbım – ata mūra qol önerı.
Jinadym ädet-ǧūryp, salt-dästürın,
Elımnıŋ közge ystyq könelerı.
Jinaǧan talai jylǧy kolleksiiam,
Tyŋdaǧan qarttarynan ölmes küi, än.
Könenıŋ közındei būl mūraǧattan,
Der edım, keler ūrpaq körmes ziian.
Senemın, keler ūrpaq körmes ziian,
Önerım, öleŋımdı derbes qūiam.
Qabylda amanatty, tuǧan elım,
Altyn besık, alauy sönbes ūiam! — dep Därkembai ūsta qoiyn däpterıne qoltaŋbasyn qaldyrypty. Älı talai mūrajaidy jasandyratyn būl jädıgerler ūstanyŋ ūltyna degen ūly amanatyndai körınedı eken.
«Tektınıŋ ūrpaǧy tek ketpes». Ras-au. Janynda jürıp baiqaǧanymyz, Däulet Därkembaiūlynyŋ özı de talant iesı ǧana emes, tynymsyz eŋbektıŋ adamy. Jarqyn jüzınen janynyŋ jaisaŋdyǧyn aŋǧaru qiyn emes. Keiıngı jyldary baspasöz betınde etnografiiaǧa qatysty san aluan maqalalar jazyp jürgenı bır bölek, endı mūrajai ısın qolǧa alǧaly berı äke amanatyna abyroimen qaraityn perzent etnografiia salasynda arnaiy bılım aludy aldyna maqsat etıp qoiyp otyr eken. İä, perzent paryzy äkenıŋ basyna köktas qoiyp, tal ekkenmen ölşenbeitının zatynan zerek ösken zerdelı ūl bıledı. Bılgendıkten de bazbıreulerdıŋ bara almaityn ısıne bılek sybanyp kırısıp te kettı. Tek Jaratqan jar bolsyn deiık.
Dinara IZTILEU,
Almaty oblysy,
Eŋbekşıqazaq audany
