Bügıngı müsın önerı turaly äŋgıme köp. Tıptı bügıngı ǧana emes, keşegı Keŋestık däuırde de būl öner jönınde är türlı oi qozǧaǧandar bolǧan. Sol oidyŋ köpşılıgı bızdıŋ eldegı müsındık tuyndylardyŋ ämse köŋıl könşıte bermeitınıne nazar audartatyn-dy. Oǧan önertanuşylardyŋ uäjı –önerge saiasattyŋ aralasuy bolsa, al qazır qai müsınşınıŋ qolyn kım bailap otyr? Negızgı kınarat nede? Osy saualdar töŋıregınde «Jauhar» ūlttyq salt-dästürdı qoldau qorynyŋ ūiymdastyruymen döŋgelek üstel öttı…
Tıleuberdı Binaşev, müsınşı:
– Bügıngı müsın önerıne ne jetıspeidı?
– Tabiǧi daryn degen qasiet Alladan keledı. Şetelden bılım alu darynsyzǧa daryn qosyp bermeidı. Qazırgı müsın önerınde tabiǧi daryn jetıspeude. Sanauly. Al şynaiy talanttarǧa jaǧdai jasau kerek. Jaǧdaiy oŋbaǧan soŋ, är tarapqa näpaqa ızdep ketude. Şeberhana – bızdıŋ ekınşı üiımız. Öz kezımde üiım de, küiım de bolmady. Jastyǧym jaǧdaidy tüzeumen öttı. Bügınde sol tynymsyz eŋbektıŋ arqasynda jeke şeberhanam men muzeiımdı aştym. Egemendıkke qol jetken täuelsız elımızde jastarǧa jaqsy jaǧdai jasalynuy tiıs. Atty da bäigege şaptyru üşın jaqsylap baptaimyz ǧoi. Öner adamy da tura sol ıspettı. Al küiı dūrys bolmasa, talanty jaiynda qalady. Ömırlık syŋaryna da köp närse bailanysty. Keibır talantty jıgıtterdıŋ otbasylyq jaǧdaiy jaqsy bolmai şyǧyp, ışkılıkke salynyp kettı. Öner degen kıtaptan oqyp-bıletın närse emes. Ol Alladan, tabiǧattan keledı dep aittym ǧoi. Alyp kete almasaŋ, joǧalyp ketuıŋ de mümkın. Sondai qiyndyqtary bar. Qazır öner akademiiasynda ailyq öte az. Müsınşı degen teoriialyq jäne praktikalyq dep 2-ge bölınedı. Teoriialyq tūrǧydaǧysy oqytuǧa, sabaq beruge ǧana beiım. Köp müsınşıler teoriialyq bılımge bai bolǧanymen, praktikaǧa kelgende qoly jürmei qalady. Kıtabyn qūşaqtap, jyldyq baǧdarlamasymen sabaq bergen ondailardyŋ asyǧy alşysynan tüsedı. Ne ılkımdı jūmys joq. Sodan keiın oi jetıspei jatyr. Attyŋ da türın ajyrata bılu kerek qoi. Mäselen, attyŋ aiǧyry, soǧymǧa soiylatyny, bailaityny bolady. Qazır bızdıŋ han, bahadürlerımızdıŋ köbın äbden semırtıp soǧymǧa soiatyn attarǧa mıngızıp qoiǧan. Negızı batyr tūlpardy jaratuy tiıs. Tūlpardy da dūrys aiyra almaidy. Demek, oi tapşy. Bügınde tılımen sairaityndar köp. Isı az. Joq desek te bolady. Ne körme aşpaidy. Köşede tūrǧan eskertkışterdıŋ barlyǧy şyǧarmaşylyqqa jatpaidy. Tapsyryspen jasalǧan dünieler. Al şyǧarmaşylyq öz jüregıŋnıŋ qalauymen tuady. Şynaiy talantpen bırge halturşikter de kezdesedı. Halturada aqşa köp bolady. Aiyra bılu kerek. Bügınde köp müsınşıler tapsyryspen ısteidı. Bıraq, olarda şyǧarmaşylyq joq. Sonsoŋ tūlǧalar attyŋ üstınde otyrǧannan jalyqty. Özge de qaharman jeterlık. Aldar köse, Qojanasyrdy äspettep, nege beinelemeske?! Juyrda «Mūŋlyq-Zarlyqty» Almatyda qoiamyz degen bastama köterılıp edı. Qarjy mäselesımen aiaqsyz qaldy. Būl müsınde beinelengen aral, tört Syrdyŋ tolqyny, törtkül dünienıŋ tört būryşyna mälım degenge meŋzeidı. Arǧy jaǧynan qarasaŋ, qobyzben tūrǧan Mūŋlyqty köresıŋ. Mūŋlyqtyŋ zamanynda jazu az damyǧandyqtan ne närse de qobyz arqyly jetken. Bergı jaǧynan qarasaŋ, älgı qobyz qylyşqa ainalady. Ol el qorǧaǧan batyr bolǧan-dy. Ekeuı egız ömır sürgen. Sol qalyptarynda kiıktıŋ üstınde otyr. Anasy älpeştep asyraǧan. Osyndai tärbielık-tälımdık maŋyzy zor müsın qoiyluy kerek. Qazırgı müsınder Qytaida jasalyp, mūnda äkelınıp jatyr. Olardyŋ qazaqqa aitary da, bererı de şamaly. Osyndaida qazaqta öner, tarih joq pa dep, qanyŋ basyŋa şabady. Bızde saiabaq köp. Jūrt demalatyn jerlerge qazaq qyzynyŋ prototipın qoisa qūba-qūp. Mysaly, Baian-sūlu, Eŋlık-Kebekterımızdı. Jastardyŋ «Qozy-Körpeştıŋ» alleiasynda kezdesemız degenı qandai ǧanibet! Osylaişa jastardyŋ tarihqa degen qyzyǧuşylyǧy artady. Ūrpaqqa mäŋgılık öşpes mūra bolyp qalady.
– Jastardyŋ betalysy qandai?
– Jastardy auyzǧa almas būryn aǧa buyndy söz eteiıkşı. Hakımjan Nauryzbaev degen ataqty müsınşı Almatydaǧy Abaidyŋ, M.Äuezovtyŋ, Şoqannyŋ müsının tūŋǧyş qoiǧan. Bügınde ūmytylyp barady. Bız osy kısılermen maqtansaq kerek. Marqaia jazsaq edı. Ol – qazaq müsın önerındegı tūŋǧyş müsınşı. Jas qaiyŋdai jelkıldep ösıp jastar da jetıldı. Jusannyŋ, qoidyŋ qiynyŋ iısın sezbei, qaladaǧy asfalttyŋ üstınde ösken. Köretınderı – şeteldıŋ kinosy. Töl tūrmys-saltymyz joǧaluǧa şaq. Öz esepterınde özderın tym zamanauimyz dep esepteidı. Sonda bızdıŋ ūltşyldyǧymyz, qazaqtyǧymyz qaida qaldy? Boiyn öz ūltynan aulaq ūstaǧysy keletın jastardyŋ bızge keregı ne? Mūndai jastar kez kelgen uaqytta Otanyn satuǧa barady. Eŋ aldymen, tarihymyzdy ūmytpasaq igı edı.
– Bügınge deiın qanşa körme ötkızdıŋız?
– Esımde qalmapty. Äsırese, Keŋes Odaǧynyŋ kezınde köp ötkızdık qoi. Qazırgı uaqytta körme maqsat emes. Barlyǧyn ūiymdastyryp, üilestıretın, söitıp ırıkteitın körkemdık keŋes joq. Ärkım ärtürlı deŋgeide jūmys ısteude. Qarajattan qinalǧan kei müsınşıler dınnıŋ aluan aǧymymen ketude. «Mambetizm» degen ūǧym şyqqan ǧoi. Bızdı mensınbeidı, kemıtedı dep namystanatyn jıgıtter de bar.
– Sızdıŋ bır tuyndyŋyzdyŋ jaryqqa şyǧuy üşın qanşa uaqyt ketedı?
– Men uaqytpen jūmys ıstemeimın. Köŋılıŋ bolmasa, tük te şyqpaidy. Tez arada bıtıru kerek degen niette ısteseŋ, haltura şyǧady. Közboiauşylyq. Sen ony ūqpauyŋ mümkın. Bıraq, men ıştei tüsınıp tūram. Syrty jyltyraǧanymen, ışı äiteuır jasaluy mümkın. Senı qorşaǧan orta jaqsy boluy kerek. Bıreu töbeŋde tūrsa, eşnärse de önbeidı. Köp suretşıler otbasynan ajyrasyp kettı.
– Osy künı tapsyrys jaiy qalai? Tapsyrys beretınder bar şyǧar…
– Öte az. Önerge qyzyǧatyndardyŋ sany äldeqaida kemıdı. Pendeler qu dünienıŋ soŋynda jür. Öner tasada qalyp qoidy. Arbatta otyratyndardyŋ jūmysy sūlu eken dep oilamaŋyz. Türıŋızdı keltırudı bıledı. Bıraq, ol jūmysty eşqaida qoia almaisyŋ. Öitkenı, eşqandai qūndylyǧy joq. Suret önerınde mynadai tämsıldı estıgensıŋ be? Salvador Dali degen suretşı bükıl älemge tanylǧan. Bır künı sol meiramhanada demalyp otyrsa kerek. Ol özı öte bai ärı baqquatty kısı bolǧan desedı. Jaŋaǧy meiramhanaǧa bır qyz ben jıgıt kıredı. Jıgıttıŋ Dalidyŋ as ta tök bailyǧynan jaqsy habary bolsa kerek-tı. Qasyndaǧy qalyŋdyǧyna aftogrof aludy ūsynady. Qymbat susyn jıberetın şyǧar dep joridy. Qyz Dalidan aftograf sūraidy. Al Dalidyŋ qolynda ne qaǧazy, ne qalamy bolmaǧan soŋ, qol sürtetın qaǧazǧa bırnärsenı syzyp beredı. Jıgıtı ekeuı kelgenın baiqaǧan ol: «Mynau– senderdıŋ toilaryŋa syilyǧym»,-deidı. Qyz daŋqty suretşıge sonşalyqty saraŋ bolar ma edı dep qapalanady. Bır jyldan soŋ, Dali ömırden ozady. Keiın älgı aiqyş-ūiqyş salynǧan surettı bır auqatty adam million dollarǧa satyp alypty. Söitse, ol Dalidyŋ ömırındegı tūŋǧyş salfetkaǧa salǧan suretı eken. Qyz sol kezde onyŋ ūlylyǧyna bas iıptı. Pikassolardyŋ jūmystaryn menıŋ özım köbınese tüsınbeimın. Al bıraq öte qymbat baǧalanady. Onyŋ jūmysy älı künge deiın zerttelude. Menıŋ de basymda bır qyzyq jäit boldy. Bır künı qyzdyŋ beinesın jasadym. Sol müsın özıme eş ūnamady. Aldym da, jerge laqtyryp jıberdım. Qazırgı türı endı eksponatqa ūqsaidy. Babalardan qalǧan zat ıspettı. Qazyp alǧan siiaqtymyn. Şedevr. Bälkım, būl Baian sūlu, Qyz Jıbekter şyǧar. Naǧyz tuyndyǧa ainalyp şyǧa keldı. Sondai qyzyq buyrqanǧan sätterdı ötkeremız.
– Muzeiıŋızdıŋ aşylǧanyna qanşa boldy?
– Muzeiımdı hobbi üşın aştym. Adamdar ruhani tärbie alsyn degen maqsatta keluşılerge qyzmet körsetedı.
Körkemdık keŋestıŋ qadırı öttı-au!..
Marat Ömırserıkūly, dosent:
- Bügıngı müsın önerınıŋ nasihattaluy qandai?
– Ekı astanamyzda keiıngı kezderı köp müsınder ornatyluda. Ökınışke qarai, köpşılıgı aiaq astynan jaryqqa üstırt şyǧyp jatyr. Irıkteuden ötkenımen, şyndyǧyna kelgende, sapasy syn kötermeidı. Keŋes uaqtysynda ükımet qauly şyǧaratyn. Ol qauly Suretşıler odaǧyna berılıp, arnaiy mamandar tartylatyn. Jarystan ötkennen soŋ da, talai synǧa ılıgetın. Jeke Körkemdık keŋes jūmys ısteitın. Qūramyna ǧalym, säuletşı, suretşı, müsınşıler jasaqtalatyn. Bardy bar, joqty joq deitın edı. Körkemdık keŋestıŋ syn tezınen şyqqan tuyndyǧa sūranys asa zor bolatyn-dy. Körmege bır apta qalǧanda ǧana habarlanamyz. Nege ekenın bılmeimın, kei kezde eşqandai da habar kelmeidı. Bala qūrsaqta toǧyz ai jatuy kerek qoi. Sol siiaqty müsınnıŋ de mezgılı bolady. Būl oŋai jūmys emes. Ekınşıden, mūndai kürdelı jūmys täjıribelı mamanǧa berıletın. Keiıngı kezderı müsındı kez kelgenı jasai beretındı şyǧardy. Äuesqoilar köbınese sapasyz müsın jasaidy.
– Müsın önerımen şūǧyldanyp kele jatqanyŋyzǧa qanşa uaqyt boldy?
– 1973 jyly Leningradtaǧy akademiiany tämamdaǧannan berı şūǧyldanyp kelemın. Oqudy bıtırısımen Bükılodaqtyq jarys öttı. Äliia degen batyr qyzymyzǧa arnalyp menıŋ avtorlyǧymdaǧy eskertkış ornatyldy. Jambyldyŋ, Abaidyŋ, Şoqannyŋ, Maǧjannyŋ, Säken Seifullin, Şäken Aimanov, Sätbaev, Qyzylordada Asqar Toqmaǧambetovke, Ūly Otan soǧysynyŋ ardagerlerıne arnaiy qoiylǧan eskertkışter menıŋ şeberhanamnan şyqqan jūmystar.
1993 jyly menı 3 aiǧa Türkiiaǧa jıbergen. Soŋynan üş ai on bır jylǧa ainaldy. Stambulda ūly Abaidyŋ eskertkışın, Ankara qalasynda Maǧjanǧa, Abaiǧa, Äuezovke, Atatürkke jäne taǧy basqa tūlǧalarǧa bırneşe eskertkış jasadym. Sodan qaityp kelgennen keiın balam Saiat ekeumız Mäskeude Chistoprodnyi bulvarynda 2006 jyly Abaidyŋ eskertkışın ornattyq. 2007 jyly İrannyŋ astanasy Tegeranda taǧy da dana Abaidyŋ eskertkışın jasadyq .
– Jeke şeberhanaŋyz bar ma?
– Bar. Ülken ökınışke qarai, qazırgı jastarǧa öte qiyn. Būryn Keŋes ükımetı jaqsy järdem beretın. Qazır jastarda ne şeberhana, ne üi joq. Şeberhana mäselesı – jastar üşın kürmeuı köp mäsele. Suretşıler odaǧynda şeberhana berılude. Alaida, aiaqsyz qalyp qoiuda. Älı eşkımge tolyq ǧimarat berılmedı. Qoldarynda qūjattary da joq.
– Sız kımnıŋ şapanynan şyqtyŋyz?
– Menıŋ ūstazym – Juravlev Nikolai Stepanovich degen müsınşı. Qazır Almatyda Abai atyndaǧy QazŪPU-da därıs beredı. Leningradta Penchuk, Anekoşindardyŋ şeberhanasynan şyqtym.
Qarapaiym aqpar alatyn baspasöz aşylsa…
Mälık Sūltanūly, professor:
– Müsın önerındegı qordalanyp qalǧan mäselelerdı şeşu üşın sızdıŋ qandai ūsynysyŋyz bar?
– Qazır qai jerde qaisybır müsın aşylyp jatqandyǧynan beihabarmyz. Ärkım özınşe qimyldauda. Keŋes kezınde Mäskeuden suretşı, müsınşı, säuletşıler jaily jurnaldar oqyrmanǧa jol tartatyn-dy. Şetelden keletın basylymdar da barşylyq edı. Sol jurnaldardan jer-jerden habar-oşar alyp otyruşy edık. Suretşılerdıŋ eŋbegı keŋınen nasihattalatyn. Qazır jurnalǧa aqşa jetpese de, eŋ qūryǧanda respublikaǧa taralatyn gazet bolsa degen tılegımız bar. Akademiia qabyrǧasyndaǧy qabyrǧa gazetı eşkımge jetpeidı. Önerdıŋ kino, teatr salasy jap-jaqsy nasihattalyp jür ǧoi. Sol siiaqty müsın önerı de köleŋkede qalyp qoimasa igı edı. Qarapaiym aqparat alatyn baspasöz bolsa, aiymyz oŋynan tuar edı. Öz közıŋmen körmegen soŋ, adam onyŋ qandailyǧyn qaidan aitsyn?! Bıreudıŋ auzynan estıp, äldebır qorytyndyǧa keluge bolmaidy ǧoi. Bolat Saparūly osydan ekı jyl būryn özı jasaǧan müsındı aşty. Talailar taŋdai qaqty. Endı bıreulerge ūnamai qaldy. Özım körıp, müsınnıŋ äp-ädemı ekenın baiqadym. Eşqandai kemşılık aŋǧarmadym. Öner akademiiasyna soŋǧy jiyrma jylda eşbır äkım basyn sūqpady. Biyl audan äkımı kelıp, studentterdıŋ jūmystaryn körıp, öz oiyn aitty. Balalarǧa öz ūsynysyn bıldırdı. Atqamıner azamattardyŋ akademiiaǧa at basyn būruy jaqsy ürdıs qoi.
Özımnıŋ oiymşa, eskertkış te ideologiialyq qūraldyŋ bır türı. Ol keregıne kerek. Degenmen, adam demalyp jürgende köretın, aialdaityn saiabaqtarǧa jäi müsınder qoiylsa. Qaisybır müsınşı jeke şeberhanasynda eskertkışten özge köptegen öz qiialynan tuǧan aluan müsınder jasaidy.
– Qazır qandai müsın jasaudasyz?
– Abai atyndaǧy QazŪPU-dyŋ aldynda tūrǧan Abaidyŋ eskertkışın özım ıstegenmın. «I club»-taǧy ekı müsındı jasadym. Torǧaida Şaqşaq Jänıbektıkı bar. Ötken jyly Bolat Saparūly ekeumız Maqanşyda Qabanbai batyrdy qoidyq. Qazır Ükılı Ybyraimen jürmın.
– Sızdı jaqynda şeberhanaǧa qol jetkızdı dep estıdık. Ras pa?
– Sätbaev köşesınde būryn kombinat bolǧan-dy. 50 adamdai ıstegenbız. Şükır, şeberhana aldym. Üş jyl boiy küttım. Bıraq, älı ışını kıruge rūqsat joq. Jyl saiyn 6 bala osy akademiiany bıtıredı. Taŋsyqbaev atyndaǧy uchilişeden de tülekter bar degendei, jylda on şaqty maman tülep ūşuda. Būryn jaqsy baǧdarlamalar bar edı. 80-jyldary ökımet köp kömektesetın. Qazır onyŋ bırı de joq. Jas müsınşıler qatty qinaluda.
Möldır KENJEBAEVA
