At äbzelderıne sūranys tömen

Qazaq halqy qolönerınıŋ ömırmen bıte qainasyp, qalyp­tas­qanyn däleldep jatudyŋ qajetı şamaly. Basqasyn aitpa­ǧannyŋ özınde, er-tūrman­dy jasaudaǧy şeberlıgı jönınen qazekeŋ aldyna jan salmaidy. Ony äşekeileude ūstalyq pen zergerlık şeberlıkter qajet. 

Ǧa­syr­lar boiy qalyptasqan qolöner­dıŋ ǧajaiyp tehnologiiasyn bügın de da­mytyp otyrǧan azamattar az emes. At baptap, kökparǧa qyzyǧatyndardyŋ arasynda Türkıstan qalasynyŋ tūrǧyny Tasbolat Süiınbaevty bılmeitın jan joq. Ol er-tūrman jasauǧa sonau 1988 jyly qyzyǧuşylyq tanytqan. At äbzelderın jasaityn ūstalardyŋ jyldan-jylǧa azaiyp bara jatqanyn baiqaǧan ol kolhoz direktorynyŋ orynbasary bolǧanyna qaramastan, ūlttyq önerdıŋ qyr-syryn meŋgeruge kırıstı. Tasbolat ūstanyŋ şeber­lıgıne eşkım de şek keltıre almaq emes. Öitkenı onyŋ qolynan şyqqan at äbzel­derın bügınde eŋ märtebelı degen qonaq­tarǧa ūsynu dästürge ainalǧan. Mäselen, 1992 jyly Ordabasyda Qazaqstan, Qyrǧyzstan jäne Özbekstan Prezidentterı bas qosqanda olar mıngen aqboz attardaǧy er-tūrmandar Tasbolattyŋ qolymen ja­sal­ǧan. Elbasynyŋ 2005 jylǧy Oŋtüstıkke kelgen saparynda taǧy da Tasbolattyŋ qūndy at äbzelderı syiǧa tartyldy.

Er-toqym jasaudyŋ tehnologiiasyn 20 jyldan berı zerttep kele jatqan jäne bır belgılı şeber – Töle bi audanynyŋ tūr­ǧyny Qūrbanälı Arystanbek. 90-jyl­dar­dyŋ basynda besık, sandyq jasaumen şū­ǧyl­danǧan. Alaida būl būiymdarǧa degen sūranys tömen bolǧandyqtan, er-tūrmanǧa qyzyǧuşylyq tanytyp, ata dästürdı üire­nuge bel buypty.

– Er-tūrman jasau – ekınıŋ bırınıŋ qoly­nan kele bermeitın kürdelı öner. Besık pen sandyq eşkımnıŋ denesıne batyp, yŋǧaisyzdyq tudyrmaidy ǧoi, basqaşa aitqanda, onyŋ qai jerın dūrys, qai je­rın būrys jasaǧanyŋ bılıne bermeidı. Al er-toqym säl qisyq bolsa, jylqy jauyr bolyp, arqasyn jaralaidy. Jaqsy er-tūrman atqa da jaily, adamǧa da yŋǧaily boluy tiıs. Sondyqtan önerdıŋ būl türın üirenu üşın ūqyptylyq asa qajet. Alǧaş­qyda jasaǧan er-toqymdardyŋ köbısı qisyq, sätsız şyqqan. Bıraq at baptauşy­lardyŋ ūsynys-tılekterı men eskertulerıne zeiın qoiyp, kemşılıkterdı joiuǧa äreket­tendım, – deidı Qūrbanälı Arystan­bek.

20 jyldan berı önerın şyŋdap, er-tūrman jasaudyŋ qyr-syryn meŋgerıp kele jatqan Qūrbanälı şeberdıŋ aituyn­şa, at-äbzelderınıŋ köpşılık bıle bermei­tın tūstary mol. Erdıŋ qaŋqasy qūralǧan soŋ ony taramyspen tartyp, terımen qap­taidy. Ädette tüienıŋ terısı qoldanylady. Er jasaityn ūstalardyŋ aituynşa, būl januardyŋ terısı er-tūrman jasauda taptyrmaityn material körınedı.

– Erdıŋ formasyn ūstap tūruǧa qara maldyŋ da terısı jaraidy. Bıraq ol däl tüienıkındei myqty bolmaidy. Taŋqalar­lyǧy sol – tüienıŋ terısı aiaqkiımge nemese basqa närsege jaramaidy. Bylaişa ait­qanda, Alla taǧala būl januardyŋ terısın er qaptauǧa arnaiy jaratqan sekıldı. Terı mındettı türde tūzdaluy tiıs, äitpese ol qaǧaz siiaqty jyrtylyp ketedı. Erdı qaptar kezde terını suǧa salyp jıbıtıp, üstındegı jünderı qyryp tastalady, – deidı Qūr­banälı şeber.

Ūlttyq qūndylyqtardyŋ qūny eş uaqytta tüsken emes. Tüspek te emes. Kerısınşe, arta beretınınde dau joq. Kerek deseŋız, şetelden kelgen turister bırınşı kezekte bügıngı jyltyraqtardan būryn, osyndai ūlttyq qolönerge köbırek qyzy­ǧatyny däleldeudı qajet etpeidı. Desek te, at baptaǧan halqymyzdyŋ öz arasynda at äbzelderıne sūranystar tömen ekenı ras. Olai bolsa, ūlttyq qolönerdı damytu sa­la­syna köbırek köŋıl bölu kerek sekıldı.

Şadiiar MEKENBAIŪLY,

Oŋtüstık Qazaqstan oblysy,

«Alaş ainasy».