Oŋtüstıktıŋ tumasy bolǧannan keiın kılem toqu, kiız basu bızge taŋsyq ıs emes. Erler jaǧy qoidyŋ jünın qyrqyp bergennen keiın ony juyp-tazalau, tütu, sabau, eger kılemge arnalǧan jün bolsa ony iıru, boiau, kiız basu, kılem nemese alaşa toqu äielderdıŋ şaruasy. Oǧan sol üidıŋ qyz-kelınşekterı, apalary, tıptı äjelerıne deiın atsalysady. «Senıkı, menıkı» degen joq, bır kısıdei sol jündı ūqsatyp, äp-ädemı būiym etıp şyǧarady.
Qazaq bolǧan soŋ qoi ösırmei otyra almaidy. Arnaiy qūda kütu, syily meimandardy riza etıp qoi soiyp, bas tartyp şyǧaryp salu bylai tūrsyn, amandyq-saulyq sūrap at basyn būrǧan aǧaiyn men köpten körmegen tuys-jekjatty da üiden mal soiyp, syi-qūrmet körsetpei qazaq üiınen attandyrmaidy. Būl bügıngı künge de tän, būrynnan qalyptasqan jazylmaǧan qazaqy qaǧida. Qanşa naryqtyŋ qyspaǧyna tüsse de qazaq qoi basyn kemıtken joq. Akademik Rahymjan Eleşovtyŋ aituynşa, tap osy künde de jailauymyzda 17,5 million qoi men eşkı jaiylyp jür. «Esı ketken eşkı baǧady» degendı aitqan qazaq bır jerde baiyz tauyp tūra almaityn eşkını ösıruge asa qūlyqsyz. Esesıne mınez-qūlqy özıne sai keletın qoi basyn köbeituge kelgende eşkımnen aqyl sūramaidy. Sol sebeptı joǧaryda keltırılgen sannyŋ basym bölıgı qoiǧa qatysty ekendıgıne eşkım daulasa almaidy. Bızdı qynjyltatyny — sonşama qoi ösırıp otyryp onyŋ jünı men terısın ūqsata almauymyz. Äitpese naǧyz tabiǧi önım bolyp sanalatyn jün men terıden jasalǧan būiymdardyŋ baǧasy aspandap tūrǧanyn kündelıktı bılmei otyrǧan joqpyz. Osy künı qoly jetken kietın, naryǧymyzdy jaulap alǧan türık tondary terıden jasalǧan emes pe? Al bız jün men terını ūqsata almai, töbe-töbe etıp üiıp örtep jıberetınımız ökınıştı-aq. Eŋ qūryǧanda jün men terını qabyldaityn punktterdı köbeitıp, oraiy kelse eksportqa şyǧarsaq ta qaida jatyr.
Qazır baiqap qarasaŋyzdar, şaŋ jinaidy, qaǧyp-sılkuge, tazalauǧa qiyn degen syltaumen köp üi kiız ben qoldan toqylǧan kılemdı paidalanbaityn bolǧan. Onyŋ ornyna sintetikasy köp zauyt-fabrikanyŋ zamanaui būiymdary köbeigen. Ärine, bır qaraǧanda türlı-tüstı boiauymen köz tartatyn būl būiymdardyŋ densaulyqqa qanşalyqty paida-ziiany bar ekenın eskerıp jatqan eşkım joq. Bızdıŋ qazaq özgeler siiaqty üstelde şoqiyp otyrǧanǧa üirenbegen, köbı (äsırese auyldyq jerdegıler) jerge, tösenıştıŋ üstıne bır-ekı qabat körpeşe tösep otyrady. Tıptı jantaiyp jatyp, samauryn-samauryn şai ışetını taǧy bar. Mūndaida tabiǧi jünnen jasalǧan kiız ben kılem ärbır qazaqtyŋ üiınde bolsa artyqtyq etpeitının ışımız sezedı.
Osydan 15-16 jyl būryn auyl-auyldy aralap kılem jinaityndar qaptap ketken. Naǧyz naryqtyŋ qyspaǧyna tüsıp, ne ısterın bılmei otyrǧan auyldaǧy aǧaiyn arzymaǧan aqşaǧa qolyndaǧy qymbat qazynasy — kılemın ūstatyp jıberdı. Onyŋ bırazy el mūrajailarynda saqtauly. Bıraq basym bölıgı şetel asqany da mälım. Mūrajailarda saqtalǧan tüktı kılemderge qarap bızdıŋ elımızde, äsırese HIH-HH ǧasyrlarla kılem toqu önerı qatty damyǧandyǧy aŋǧarylady. Äitse de, arheologiialyq qazba jūmystaryna qaraǧanda kılem toqu önerınıŋ tarihy tereŋde jatqany anyq. Altai jerındegı arheologiialyq qazba jūmystary kezınde tabylǧan toqyma būiymdary būǧan dälel. Qazaqtyŋ ǧūlama ǧalymy Älkei Marǧūlan da qazaq tüktı kılemınıŋ özı bırneşe türge bölıngenın aitady. Äsırese orta ǧasyrlardan berı aqsüiekterdıŋ enşısı bolyp kelgen orda kılem, qaly kılem, masaty kılem, jıbek kılemder közdıŋ jauyn alatyndai bır-bırınen ötken ädemı. Osy künı mūrajailarda saqtauly tüktı kılemderdıŋ köbı Oŋtüstık Qazaqstan şeberlerıne tiesılı. Būl öŋırde ötken ǧasyrdyŋ 60-jyldary kiız basu men kılem toqu önerı jappai beleŋ alǧan. Jazdai juyp, tazalap, tütıp daiyndaǧan jündı apalarymyz qystai iırıp şyǧatyn. Künı boiy üi tırlıgınen bır bosamaityn apa-äjelerımızdıŋ keş bolsa ūrşyǧyn alyp peştıŋ tübıne jaiǧasatyny älı esımde. Sodan jaz şyǧa älgı daiyn bolǧan jıpterdı boiap, auyldaǧylar kezek-kezek kılem qūratyn. Alǧaşqy künı auyldaǧy bılgır üş-tört äiel erler jasap bergen boiy 5-6 metr, enı 2,5 metr şamasyndaǧy qalypqa kılem qūratyn. Sosyn ony üş-tört qyz 20-30 kün boiy bel jazbai toqityn. Mıne, osy mysaldan-aq bır kılemnıŋ özıne qanşama maŋdai ter tögıletının baiqauǧa bolady. Kılem qūrylǧan üide qoi soiylady, arty kädımgıdei toiǧa ūlasyp jatatyn. Taǧy bır aita keter jait — özge aǧaiyn-tuys boijetken qyzdaryn kılem qūrǧan üige mındettı türde ekı-üş künge asarǧa jıberetın jäne kılemşı qyzdarǧa körşı-qolaŋ, aǧaiyn-jekjat ara-arasynda arnaiy as äzırlep alyp keletın. Eger mūndai jaittar säl saiabyrsyp qalsa kılemşı qyzdar üige kelgen äzılı jarasqan jandardyŋ bırıne arnaiy kılemge arnalǧan türlı-tüstı jıpterden şaşaq jasap, sony ūstatyp jıberedı. Būl degenıŋız kelesı «kezek sızdıkı» degendı bıldıredı. Şaşaq bailanǧan jan köp ūzamai qyzdarǧa tättı taǧamyn alyp keluge mındettı. Būl «mındetten» qūtylmasa ol kılemşı qyzdardyŋ maŋaiyna da jolai almai qalady. Äsırese dombyra-gitara tartatyn bozbalalardyŋ keş bolsa kılem qūrǧan üidı jaǧalaityny da qyzyq. Qazır osy ürdıstıŋ bärı ūmyt qalyp bara jatqany ökınıştı.
Qazırgı kılemnıŋ köbı şeteldık. Almatydaǧy jalǧyz kılem fabrikasy da jūmysyn toqtatqan. Ol kezınde respublikadaǧy siujettı oiu-örnektı keŋınen paidalanyp kılem toqyǧan ırı öndırıs oşaǧy edı. Qanşama mekemeler men mūrajailarǧa arnaiy kılem toqyǧan Almaty kılem fabrikasy önımınıŋ sapasy asa joǧary boldy. Qoly jetken üiınıŋ törıne osy kılemdı töseuge ūmtylatyn. Naryqtyŋ qyspaǧy būl fabrikany da ainalyp ötpedı.
Degenmen auyzdy qu şöppen sürte beruge bolmaidy. Soŋǧy jyldary qazaqy kılemdı qaita qolǧa alyp jatqandar barşylyq. Olar üzılıp baryp qaita jalǧasyn tapqan kılem toqu önerın odan ärı damytuǧa asa qūlşynysty. Mäselen, AQŞ-tyŋ elşılıgı Mädeni mūrany saqtau qorynan 47 myŋ dollar grant bölıp, elımızdıŋ oŋtüstık aimaqtarynda kılem toqu dästürın jaŋǧyrtuǧa üles qosyp otyr. Būl maqsatta arnaiy seminar-treningter ötkızılıp, kılem toquǧa beiımı bar jandar tartylyp otyr.
Jambyl oblysy Jualy audanyndaǧy jeke käsıpker Nūrǧali Rahmanqūlov ta soŋǧy jyldary ata-babamyzdan kele jatqan kılem toqu önerın ärı qarai damytsam dep baiyz tappai jürgen jandardyŋ bırı. Almaty Auyl şaruaşylyǧy institutynyŋ ekonomika fakultetın bıtırgen ol toqyrau jyldary mamandyǧy boiynşa jūmyssyz qalady. Ärı oilanyp, berı oilanyp kelınşegı ekeuı kılem toqu sehyn aşuǧa bel bailaidy. Oǧan bır jaǧy kelınşegı Äzimanyŋ kezınde Almaty kılem fabrikasynda 20 jyldan astam uaqyt jūmys ıstegenı de sebep boldy. Qiyn da kürdelı ıske qalai täuekel etkenın bılu maqsatynda bız Nūrǧali aǧany äŋgımege tarttyq. Ol:
- Bız ūlttyq naqyşpen qazaqtyŋ oiu-örnegın jäne adam beinesın kılemge qolmen toqumen jäne mehanikalyq stanokpen şyǧarumen ainalysamyz. Qolmen kılem-portret toqityn Qazaqstanda tek bız ǧana. Bauyrjan Momyşūly, Mahambet, Qanyş Sätbaev, Äliia Moldaǧūlova, Şämşı Qaldaiaqov siiaqty tūlǧalardyŋ portretın bırneşe märte toqydyq. 2007 jyly Jürsın Ermannyŋ tapsyrysy boiynşa Mädi Bapiūlyn eske alu toiyna Qarqaralyǧa onyŋ 20 dana portretın toqyp berdık. Ärine, būl inemen qūdyq qazǧandai kürdelı öner, bıraq bız kılem-portrettı sapaly jäne 100 paiyz ūqsastyryp toquǧa köŋıl bölemız. Osy eŋbegımızdıŋ arqasynda önımderımız öte joǧary sūranysqa ie dep aita alamyz. Degenmen soŋǧy jyldardaǧy daǧdarys bızdı de ainalyp ötken joq. Elde aqşa joq, tapsyrys beruşıler azaiyp kettı.
Nūrǧali aǧanyŋ aituyna qaraǧanda, şikızatty būryn Almaty kılem fabrikasynan alyp kelgen. Fabrika jūmysyn toqtatqan soŋǧy jyldary şikızat mäselesı qiyn bolyp tūr. Keiıngı kezde şikızatty köbıne Qyrǧyzstannan alyp otyr. Eger nesie alatyndai mümkındık bolsa, jıptı daiyndaityn, iıretın, boiaityn arnaiy stanok satyp alar edı. Auyldyq jerde tūratyn bolǧan soŋ nesie alu mäselesı qiyndau bolyp tūr. Äitpese būl jūmysty odan ärı damytuǧa qazır yqylas ta, täjıribe de bar. Onyŋ üstıne auylda jūmyssyz otyrǧan qyz-kelınşekter köp. Yntasy bar qyz-kelınşekterdı Äzima jeŋgei az uaqyttyŋ ışınde üiretıp, naǧyz şeber etıp şyǧaruǧa daiyn. Qazır bar bolǧany 6-7 adam jūmys jasap jatyr. Olar da uaqytyly jalaqy alyp jūmys jasaǧanyna dän riza.
Kılem toqityn arnaiy bölme, temırden jasalǧan stanoktar bar. Nūrǧali aǧanyŋ özı negızınen şikızat daiyndau, tapsyrys qabyldaumen ainalysady. Bır jaqsysy qazır elektrondy pochta arqyly tapsyrys qabyldauǧa mümkındık mol. Atyrau, Aqtöbe, Almaty, Astana, Qaraǧandy, Semei, Taraz qalalarynan tapsyrystar qabyldanady. Qazır elımızdıŋ är qalasynda özderınıŋ agentterı jūmys jasaidy. Jūmys bırtındep damyp keledı. Onyŋ üstıne soŋǧy jyldary qolöner būiymdarynyŋ qadır-qasietın tüsınetınder köbeiude.
Kılem — Ūly Jıbek joly boiymen tasymaldanǧan maŋyzdy tauarlardyŋ bırı bolǧan. Tıptı tarihta aqsüiekter bır el men ekınşı eldıŋ tatulyǧyn oilap kılemdı tartu-taralǧy retınde syiǧa tartu ürdısı bar. Qalai bolǧanda da būl bastauyn şyǧystan alǧan qasiettı öner. Parsy, Türkiia, Qap tauy, Türıkmenstan, Ündıstan, Päkstan, Qytaida būl öner asa damyǧan. Kılem örnegınde är ūlttyŋ öz tarihy, dästürı, oi-qiialy aiqyn aişyqtalǧan. Är ūlt būl önerdı özıne tän etıp körsetkısı keledı, bıraq bızdıŋ däuırımızge deiıngı zamanda da būl önerdıŋ keŋınen qoldanylǧany tarihi zertteulerden belgılı. Sondyqtan tamyry tereŋde jatqan osynau qasiettı önerdıŋ būdan bylaiǧy damuyna den qoiǧanymyz jön.
