Attyŋ erı halqymyz üşın asa maŋyzdy nysannyŋ bırı. Ol köşpelı tūrmys keşken ata-babalarymyzdyŋ bütkıl tarihynda qoldanysta bolyp, tıptı jylqy malymen bırge sakraldy qūndylyqtyq mänge ie boldy. Sodan da halyqtyq ruhtyŋ tasymaldauşylary bolyp tabylatyn aqyn-jyraularymyz öz şyǧarmalarynda er-tūrmandy, erdıŋ özın, onyŋ bölıkterın jyrǧa qosyp, epitet-teŋeu de jasady. Kerek deseŋız, er Mahanbettıŋ özı zamanynda İsatai Taimanūlyn «Aǧaiynnyŋ bas edı, Altyn erdıŋ qasy edı» dep eŋ baǧaly, eŋ asyl qūramdas bölıgıne teŋedı. Būl da beker emes. El qorǧaǧan erdı pır tūtqan jūrtymyz tıptı «erdı» bırde er, endı bırde eger dep er jıgıttıŋ naq özımen astarlap söileudı ädetke ainaldyrǧan.
Osydan da at pen adamnyŋ arasyndaǧy bailanysty bıldıretın er instansiiasyna asa män beruşılık ürdısı bar. Qarpaiym halyqtyŋ «Er-tūrmannyŋ batqanyn, iesı bılemes at bıler» deuı de osyǧan bailanysty bolsa kerek. Qalai desek te, naǧyz tūlpardy temır tūlparǧa aiyrbastaǧan bügıngı zamanda er de bır arhaikalyq jädıgerge ainalǧandai bolǧany jasyryn emes. Alaida «el ışı altyn kenış» demekşı, osynau er jasau dästürın bütındei bolmasa da, qūrylymdyq jaǧynan saqtap qalǧan şeberler elımızde barşylyq. Bızge «sabaqty inenıŋ sätımen» kelgen bır saparda sondai bır köneden jetken asyl önerdıŋ jalǧasy bolyp otyrǧan er jasauşy şeber – Asan bauyrymyzdyŋ auyly Şäuıldırge de at basyn tıreudıŋ sätı tüsken-dı. Oŋtüstık Qazaqstannyŋ Otyrar audanynda tırşılık keşıp jatqan şeber Asan Tastanbekov, er jasau barysyn äŋgımeleude.
– Sūhbatymyzdy sızdıŋ mamandyǧyŋyzdan bastasaq…
– Menıŋ negızgı mamandyǧym – gidrotehnik. Şymkent qalasyndaǧy Gidrotehnikumdy bıtırgem. Odan keiın mynau toqyrau jyldaryna bailanysty ärtürlı käsıpterdıŋ basyn şaluǧa tura keldı. Üi de saldyq, jer de jyrttyq degendei, qarap jatpadyq.
– Al er jasau käsıbıne qalai kırısıp jürsız?
– Egerdı endı ısteimın degen oida joq. Özımız tūqym-jūraǧatymyzben atqa qūmarmyz. Al qainym er jasaityn. Sodan bır er alǧanym bar edı. Bır künı sol neme egerın sūratyp jıberıptı. «Äzır aty joq qoi. Keiın taǧy da alady dep. Rasymen de ol şaqta mende mınetın at joqtūǧyn. Sony ar körıp jürgem. Aqyry ne kerek, yza buyp, atam qazaq aitqandai, qoiandy qamys, erdı namys öltırdınıŋ kerı boldy. «Men naǧyp er ıstemeimın» dep er jasaudyŋ joldaryn ızdestıre bastadym. Ärine, bırden jasap kete almaisyŋ. Anau atadan kele jatqan ar jaǧyŋda bırdemeŋ bolmasa. Qūdaiǧa şükır, bızdıŋ ondai şūqymaiymyz bar edı. Menıŋ äkemnıŋ özı mäsı tıgetın, kübı jasaityn. Bır sözben aitqanda, aǧaştan tüiın tüie bıletın. Äiteuır tūrmys kerek-jaraǧy mäselesınde kısıge künın tüsırgen jan emes. Bıreuge «pälen ıstep ber» demei-aq öz üiınıŋ kem-ketıgıne bır özı jetetın. Mysaly, jaŋa mäsını satyp alyp, sögıp tastaityn. Oǧan da daiyn qalyby bar, soǧan salady. Bız bolsaq, būl ısıne qairan qalyp: «Nege mäsını söktıŋız?» desetınbız. Ol kısınıŋ aituynşa, maşinamen tıgılgen mäsınıŋ tıgısı jalpaq bolady eken. Ol aiaqqa batady deidı. Sony özı oilaǧanyndai ǧyp jūqartady eken. Odan qalsa, kelı kelsap ıstegenın, besık jasaǧanyn talai kördım. Sodan soŋ anau naǧaşylarymda da sondai bır öner bar edı. Bektūrsyn degen kısı bar-tyn. Mıne, qainyma aşulanyp, sol kısıge eger jasap jatqanynda baryp körıp, qyr-syryna qanyqtym. «Naǧaşeke osy aǧaşyŋyzdan beresız be?» dedım. «Oibai, jatyr ǧoi mynau» dedı. Aulasynda qūşaqtai-qūşaqtai toraŋǧyldar üime-jüime jatyr eken. Ol kısı de sony meŋzep, «qūrt jep jatyr, ap ket» dedı. Sodan olardy dereu traktorǧa tiep, üige tasyp aldym. Bırınşı şauyp körıp, qan-sılıkpem şyqty. Bırden ädemı boldy demeimın. Būl oŋai emes qoi. Osylaişa äste-äste bastap kettım.
– Sözıŋız auzyŋyzda, «oŋai emes» dep jatyrsyz. Aitalyq, būl käsıptıŋ qandai qiynşylyqtary bar?
– Eger jasau degen auyzǧa oŋai närse. Būl degenıŋız, eŋ aldymen jatqan matematika, esep qisap. Mysaly, üi salsaŋ, diognalyn şyǧarasyŋ ǧoi. Eger ıstegende de tap solai, diognalyn şyǧarasyŋ. Al diognalyn dūrys şaǧarmadym degenşe, ıstı terısınen bıttırdım dei berıŋız. Atty arqasyn oiyp tüsedı. Januar tekke qinalady. Qūr kümpıldetken emes, ärkım igerıp jatqan käsıp būl. Keibıreuler erdı nemqūraily jasaidy. Jylqynyŋ äiteır bır jerın auyrtady. Qarap tūrsaŋ, diognaly jöndı şyqpaǧan. Maǧan «egerımdı oŋlap ber» dep halyq aǧylyp jatady. Olarǧa özım de keiıp: «Ainalaiyndar-au, pälenbai somǧa jasatqan dünielerıŋ. Sol jasatqan adamdaryŋa jöndep ber deseŋerşı. Menen alsaŋ, onda äŋgıme basqa, ızınşe äkep ber, özım tüzeimın» desem, «endı oǧan qaita baru qaida? Istep berşı» dep qiylyp tūrady. Jeŋıl şarua emes. Ol da «İnemen qūdyq qazǧan» siiaqty kürdelı äreket.
– El-jūrtqa er jasauşy retındegı alǧaş tanyluyŋyz qalai boldy?
–Bırınşısı jaŋa aitqanymdai, naşar bolyp şyqty. Ekınşısın de keremet boldy dep aita almaimyn. Qanşa degenmen, täjıribe jinaisyŋ ǧoi. Qaita-qaita ıstep, «dūrystau bolsa, jaqsyraq şyqsa…» deumen-aq bıraz jerge barasyŋ. Men ony bazarǧa şyǧaryp, ia jariiaǧa jar salyp öz-özımdı jarnamalaǧan joqpyn. Aldymen «käsıbi aǧaiyn körsın» dep bırneşe atbegılerge körsettım. Sosyn men eşkımge satam dep te aitqan emespın. Özderı körıp, ūnatty. Ärı qarai bärı belgılı emes pe, qolqalap, «ıstep ber» dei bastady. Tapsyrys beredı. Men sony şama-şarqymşa oryndaimyn.
– Eger qūpiia bolmasa, bır eger jasauǧa qanşa uaqytyŋyz ketedı?
– Bır egerdıŋ özı ainalasy bır ai uaqytymdy alady. Bärı öz retımen ǧoi. Degenmen, er jasaudaǧy bır qinalatyn jerım qaptalu barysy desem artyq aitqandyq emes. Özım erlerımdı tüienıŋ terısımen qaptaimyn. Būryn bızdıŋ öŋırde paialkamen jabystyryp, sıŋırmen bailap, qaiyŋ qaptap, syrtynan kıleileitın ürdıs bolǧan. Qazır ondai şeberler osy Otyrar audany aumaǧynda joq. Kärı köz ondai bılgır qariialar tausylyp bıtken. Anau Jetısaida būl tehnologiiany bıletınder bar dep estimız. Qaiyŋmen sıŋırlep qaptaityndardy aitamyn. Bızde qazır joq. Būryn bolǧan. Erşılıgımdı alǧaş bastap, endı atym şyqqan kezde, osy özımızdıŋ audandaǧy Köksarai eldı-mekenınde Nädaibek, Medeubek degen ūsta-şeber kısılerge barǧanym bar. Anau Otyrar mūrajaiynyŋ aldynda tūrǧan qaiyqty sol kısılerdıŋ Nädaibegı jasaǧan. Özım, Medeubegıne baryp em, obaly neşık, «kel, ädısın körsetem, qaiyŋnyŋ qaby kerek, sıŋır kerek, aǧaşyŋdy äkel» dep edı. Özım qazaqşylyqqa salynyp, qūnttaǧan joqpyn. Qazır soǧan qatty ökınıp, barmaǧymdy tısteimın. Al endı qazır tüienıŋ terısımen qaptaimyz. Bırşama uaqyt ketedı. Ony qaptaǧanda da. änşeiın tüienıŋ terısın jalbyratyp sala salmaisyŋ, jünın jūlasyŋ. Jünın jūlu üşın de bıraz eŋbek ketedı. Äuelı jidıtemız. İısı sondai jaman. Ol terı tūrǧan jerge kıre almaisyŋ. Kırseŋ, şyǧa almaisyŋ. Sen otyrǧan jerge bıreu kıre almaidy.
– Erlerıŋızdıŋ qalypty ölşemı, standarty bar ma?
– Joq, standart joq. Jylqy maly da adam siiaqty. Ärqaisysynda ärtürlı bıtım- bolmys bar. Bır stanokka salyp ıstemeisıŋ. Bır eger bır atqa tura kelıp, ekınşısıne tura kelmeidı. öz ölşemı bolady. Būl tüsınıktı de şyǧar. Bır attyŋ arqasy baiyrqa, endı bırınıŋ arqasy qyzyl şymbal keledı. Bır attyŋ şoqtyǧy biık, iaki päs bolady. Men de tura mynany ısteimın dep kesıp aita almaimyn. Qanşa er jasap jürmız, baqandai 10 jyl boldy. Ai saiyn jasaimyn. Bıreuler «oibai, atyma jaqsy boldy» deidı, endı bıreuler «tura kelmedı» deidı. Sosyn men olarǧa: «osy atqa tura kelgen er bar ma nemese atyŋa basqa bıreudıŋ erın äkep sal, şaq bolsa, sony maǧan äkel» dep eskertu jasap jatamyn.
– Erdıŋ de tür türı bar emes pe? Aşamai, aqbas, qazyqbas degendei. Sız qaisysyn köbırek jasaisyz?
– Qazır köbıne qūrandy er jasaimyn. Keiıngı kezde mynau eger sänı kökparǧa qarap qalyptasyp barady. Aldy, arty biık erler köp qoldanysta. Uaqyt talǧamdy sondai qylyp özgertıp jıberdı. Būrynǧy erlerdei emes. Osyǧan orai da kökpar erın jasau negızgı baǧytyma ainaldy.
– Egerlerıŋızdıŋ materialy qandai aǧaştardan alynady?
– Menıŋ qoldanatyn materialym – toraŋǧyl aǧaşy. Bızdıŋ Syr boiynda ösetın aǧaş türı ǧoi. Dariianyŋ jaǧasynda ǧana tamyr jaiady. Ol öte qatty aǧaş. Bız sony jas kezınde tapsyryspen kestırıp alamyz. Negızınde ony kesuge de tiym salynǧan. Ökınışke orai, quraǧany ıske jaramaidy. Quraǧanda eŋ naşar aǧaş sol bolmaq. Amal joq, köktei kezınde kesesıŋ. Sosyn köleŋkede kebedı. Künge tastauǧa eş bolmaidy. Äitpese qaq aiyrylyp, şytynap, dymǧa jaramai qalady. Sosyn būl aǧaştyŋ bır erekşelıgı, tık öspeidı. Arqan qūsap būralyp, şyrmauyqşa oratylyp örken jaiady. Qysymǧa şydamdy, synbaityndyǧy da sodan. 40-50 kelı salmaqtaǧy kökparlarǧa jaŋaǧy erler şydap beredı. Özıŋız oilaŋyz, adamnyŋ salmaǧy bar, iaǧni kökparǧa şabatyn 80-90 kelı keletın atan tüie şabandoz jıgıtter bar. Olardyŋ üstıne kietın formasy, jūlqys, sılkıs… Osynyŋ bärıne tötep beredı. Endı bır erlerımız, jasyratyny joq, jideden de jasalady. Jide aǧaşy asa qatty. Synbaidy, eger synsa qaqyrap tüsedı. Sondyqtan da toraŋǧylǧa köbırek iek artamyz. Toraŋǧyldyŋ özegı şaşyrap, sıŋır qūsap, özara bailanysy myqty tūrady. Jaqsylap keptıre alsaŋ, jonu tūrmaq, şege kırgıze almaisyŋ.
– Naryq tılımen söilesek. Sūranys qalai bolyp jatyr?
– Qazırgı el keŋes kezındegıdei emes. Kökparǧa köp şabady. Ärı atqa otyratyndar da köbeiıp keledı. Auyldaǧy el jappai atqa otyra bastady. Ärkım özınıŋ qalaǧan adamyna ıstetedı. Men aityp ötkenımdei, egerlerımdı bazarǧa şyǧarmaimyn. Tek tapsyryspen ısteimın. Qosymşa käsıb retınde. Künkörıs üşın. Menıŋ būdan basqa da negızgı käsıbım bar.
– Erlerıŋızge qūda tüsken, ia tapsyrys bergen ataqty kısıler boldy ma?
– Ataqty adam bolǧanda mūnda Jūmaqan degen ataqty atbegı bar. Sol kısı Ol kısınıŋ aǧalarynyŋ bärı şabandoz bolǧan. Özderı de äuletımen Otyrar öŋırınde, qala berdı oŋtüstıktegı at ūstauydy bıletın bılgır otbasylardyŋ bırı. eŋ. Būl atyrabta olardan artyq at babyn bıletın adam bar dep oilamaimyn. Sosyn Almatyda ırı biznesmen Jarqyn degen jıgıt bar. Taǧy bır käsıpker Jomart degen jıgıt bar. Ol da Almatyda. Osylar menıŋ erlerımdı paidalanyp jür.
– Sızdıŋ aitqan kısılerdıŋ esımderı kökparşy, atsüier qauymǧa keŋınen tanymal jandar ekenı belgılı. Bylaiǧy jūrt bıle bermegenmen, käsıbi orta olardy jaqsy tanidy. Bız de sol elden älgı Jarqyn degen jıgıttıŋ «Aqqu» esımdı atyn Türkıstannyŋ mereitoiynda Prezidentke mıngızgenın esıtıp bıldık. Elbasyǧa syilanǧan tūlpardyŋ erı sızdıŋ qolyŋyzdan şyqqan dep te estıdık?
– İä, «Aqquǧa» eşbır er tura kelmedı. Mūnyŋ aldynda jaŋaǧy Jūmaqan aǧanyŋ aituymen bır er jasaǧanym bar edı. Sol Jarqyndarmen Jūmaqannyŋ tuystyǧy bar. «Aqquǧa er şaq kelmei jatyr» degesın Jūmekeŋ menıkın körsetıptı. Tura kelıptı. Basqa er tura kelmedı. Maqtanǧanym emes, menıŋ erım tura kele qalypty. Al jaŋaǧy sūraǧyŋyzǧa kelsek, er-tūrmanyn bılmedım, tek Elbasyǧa at mıngızgende sol «Aqqudy» köldeneŋ tartqandyǧynan ǧana habardarmyn.
– Ärbır önerdıŋ öz kiesı bolady dep jatady?
– Egerdı men qolym tigende jasaimyn. Äiteuır, jūrt nala bolmasyn, yrza bolsyn dep barymdy salam. Egerımdı alǧan adamǧa bırden «mynany baryp sal, yrzalyqpen kör, ūnai ma, al, ūnamai ma, qaityp apkel. Aqşasyn qaitaryp berem» deimın.
– Şeberler saiysyna qatysyp körmedıŋız be? Osy qazır ne köp Respublikalyq bolsyn, iaki oblystyq deŋgeidegı bolsyn festivalder men ūlttyq önerdı qorǧau jäne damytu şaralary üzdıksız ötkızılıp jatyr emes pe?
– Sözıŋnıŋ jany bar. Qaibır jyly jaŋaǧy Jūmekeŋ keldı. «Saba» degen festival ötıp jatyr, soǧan şeber retınde bar» dedı. Oǧan baram, ondai därejege jetem dep oilaǧam joq. Jūmekeŋ «baraiyq, köreiık» dep tūryp aldy. Ne aitatyny bar, jarysqa dep arnai aǧaş satyp alyp, ıske kırısıp kettım. Aqyry festivalge de jettım-au. Önerlı jūrt jan-jaqtan aǧylypty. Qazylar alqasy qorytyndy şyǧaryp jatyr. Bıruaqytta menıŋ atymdy atap ötkenı. «Oi, senıŋ atyŋdy atap jatyr, barsaişy deidı jan-jaǧymdaǧy el Söitıp erşıler arasynan ekınşı oryn alyp qaittym. Diplomy törımde ılulı tūr.
– Būl önerıŋızdı ärı qarai damytu oida joq pa?
– Öner degendı soŋyna tüsıp ısteu kerek. Men mysaly bır salamen ketıp bara jatqam joq. Künkörıs qamy. Bazardan mal alyp, et satam. Arasynda jaŋaǧydai tapsyrystarmen ainalysamyn. Ärine, qolyŋdy tūrmys bailamasa, baiany bar käsıppen kösılıp, şeşılıp ainalysqanǧa ne jetsın.
Erbolat MAMYRAIHAN
