Tekemet

DAIYNDYQ 

Kiız basudyŋ özı bır ǧajap dünie. Jalǧyz jarym adam eşqaşan kiız basa almaityny belgılı. Kiız basu – körşı-qolaŋ men jastar­dyŋ qauymdasyp atqaratyn şaruasy. Būl şaruany atqaru üşın jastardyŋ bılek küşı asa qajet. Jas bozbalalar şige salyp ora­ǧan kiızdı ary-berı teuıp, iın qandyrǧanda bıraz küş jūmsaityny belgılı. Kiız basuǧa kırıspes būryn, äuelı daiyndyq jūmystaryn jaqsylap jürgızıp alu kerek.

Ädette ata-babalarymyz kiızdı qoidyŋ küzem jünınen basqan. Būl üşın küzemnıŋ uaqyty kelgende qoidy suǧa toǧytyp, jündı tazartyp alǧan soŋ qyrqymdy bastaǧany belgılı. Būdan soŋ jündı ırıktep, tulaqtyŋ üstıne üiıp alyp äbden qopsytyp sabaidy. Osylaişa jündı şaiyr men şaŋ-tozaŋnan ajyratqan. Jün sabaudyŋ özındık aila-täsılı bar. Bas-köz joq sabasaŋ jünnıŋ bärın şaşyp, räsua boluy mümkın. Qazaqtar jünnen kündelıktı tūr­mysyna qajettı türlı būiym­dar jasaǧanyn aita ketuımız kerek. Köp jaǧdaida tüie men qoidyŋ jünın jäne eşkı tübıtı köp pai­da­lanǧan. Tıptı, atalarymyzdyŋ jylqynyŋ jal-qūiryǧy men tüienıŋ şudasynan qū­laş-qūlaş arqan esıp, qajetıne jaratqany sanamyzdan öşe qoiǧan joq.
Erterekte jün sabau bozbalalar men boijetkenderdıŋ bas qosyp, bırlesıp at­qaratyn jūmysy bolǧan. Sondyqtan jün sabaudy qazaqy ǧūrypta oiyn-sauyq pen toi-dumannyŋ ortasy dep te ataityny belgılı. Sabaumen jündı qopsyta sabaǧanda, şaŋ-tozaŋnan arylyp, ūiysqan jerı jazylyp, jelkıldep şyǧa keledı. Jün sabalyp bolǧan soŋ «tulaq şaşu» degen yrym boiynşa jas­­tar jinalyp et jep, sauyq keşın ötkızgen. Jün sabauda sabau men tulaqtyŋ maŋyzy zor ekenın aita ketuımız kerek. Baiaǧyda er azamattar sabau jasau üşın būtaqsyz tal, qara moiyl men maiysqaq terekten, jyŋǧyldan sabauǧa laiyq şybyqtaryn mausym-şılde ailarynda qiyp alyp, qabyǧyn arşyp, keptırıp qoiatyn bolǧan. Sabaudyŋ ūzyndyǧy 1, 2 metrden aspauy tiıs. Jün sabaudyŋ aldynda tulaqqa şamaly süt bürkıp, jıbıtıp alǧan jön. Äitpese, keuıp tūrǧan tulaq sa­bauǧa şydamai synyp ketuı mümkın. Kiızdı osy sabalǧan daiyn jünnen basady.

ŞİGE SALYP PISIRU
Endı kiız basu üşın ūzyndyǧy 5-6 qūlaş bolatyn şi qajet. Qazaq saharasynda şi öspeitın jer kemde-kem. Şi toqu önerı de bızdıŋ halqymyzǧa ejelden tanys. Şidı jünmen orap, ony örnektep toqyp, keregenıŋ syrtyna tūtuǧa, üi ışındegı aiaq-tabaq, kiız üidıŋ esıgıne ūstauǧa, qūrt jaiyp keptıruge, kiız basu jūmystaryna, kiızdı ylǧaldan saqtau üşın jerge töseuge, tary süzu üşın şypta jasauǧa paidalanǧan. Mıne, osyndai şige sabalǧan jündı sebelep töseidı. Ony jündı şige salu dep ataidy. Şabaqtalǧan şige salynǧan jünnıŋ bırkelkı ekenın baiqau üşın alaqanmen basyp körgen abzal. Jūqa jerıne jün qosady, qalyŋ jerı bolsa jū­qartady. Sodan baryp aldyn ala qazanda qai­­nap tūrǧan ystyq sudy jünnıŋ üstıne sebeleidı. Su sebelegen kezde bılegınıŋ küşı bar, qairatty ekı äiel jün salynǧan şidı domalatyp orap otyruy tiıs. Jün tegıs salyn­ǧan şi tügel oralǧan soŋ, ony syrtynan üş jerden jıppen şandyp bailap, şidıŋ ekı basyna synyp qalmau üşın dorba kigızedı.

Bū­dan keiın üi iesı şidıŋ üstıne aq tamyzyp, kiız basuǧa qatysatyn adamdardyŋ barlyǧyna aqtan auyz tigızetın yrym bolǧan. Būl da ata-baba dästürıne syiynudy bıldıre­tın ǧū­ryp.

Buuly şidıŋ ortasynan ekı ar­qandy ötkızıp toqtausyz bır bie sauym uaqyt boiy teuıp, iın qandyru kerek. Osylaişa şidıŋ ışındegı jün kiızge ainalǧanşa toq­tausyz domalatqan. Būdan soŋ domalanǧan kiızdı äielder üş ret bılektep, odan keiın üş ret alaqandaidy. Sosyn kiızdı ūzynynan ekı büktep, ekı şetın qosyp, şuda jıppen köktei­dı de, bır saǧatqa juyq qarpidy. Ädet­­te kiızdı qarpuǧa jas jıgıtter de qa­tysqany belgılı.
Daiyn kiızden tuyrlyq, üzık, tündık, tekemet, syrmaq jasauǧa bolady. Basylatyn jünnıŋ mölşerın, jaramdylyǧyn aiyra alatyn, şabaqtau men tartuǧa şeber adamdy auyl üidıŋ adamdary «kiızşı» dep erekşe qadır tūtqan. Bügınde kiız fabrikalarda arnauly stanokpen basyluda.

ŞEBERDIŊ QOIýY –
TEKEMETTIŊ OIýY
Kiızden jasalǧan būiymdardyŋ arasynda özınıŋ qanyq, aşyq tüstı oiuymen tekemetter bırden közge tüsetının aita ketuimız kerek. Mūrajailar men auyl üidegı közdıŋ jauyn alatyn tekemetterden qazaq halqynyŋ kiız ben tekemet basudan mol ıs-täjıribe ji­naqtaǧanyn baiqauǧa bolady. Jalpy alǧanda kiız basu barlyq jerde bır täsılmen oryndalatyny anyq. Kiız daiyn bolǧannan keiın, onyŋ betıne türlı boialǧan jündermen qoşqar müiız oiulardyŋ neşe türı ör­nekte­ledı. Kiız basu täsılı bır bolǧanymen tekemet betıne oiu salu är jerde ärtürlı bol­ǧan. Tekemetke oiu qoiǧanda sary tüs pen qoŋyrqai tüstıŋ ündestık tabuyna erekşe män berıledı. Jiekke tüsken iırler ortadaǧy negızgı oiu-örnekpen astasyp, üilesım tabuy tiıs. Oiu salynǧannan keiın kiızdı qaitadan şige orap, kiız ben onyŋ betıne salynǧan oiu-örnekter bır-bırıne qabysqanşa, taǧy da pısırıp alamyz. Osylaişa kiızımızdi oiu-ör­nektı tekemetke ainaldyruǧa bolady. Tekemet daiyn bolǧannan keiın ony kün közıne jaiyp, jaqsylap keptırıp alǧan jön. Osylaişa tekemettı bır kün ışınde basyp şyǧa­ruǧa bolady. Tekemet basu barysynda auyl äielderınıŋ basy qosylyp, äŋgıme-düken qūrady, söz almasyp, qazan köteredı, köŋıl şalqyp, soŋy toi-dumanǧa ainalady. Köne zamannan kele jatqan är ūlttyŋ öz ǧūrpyna män-maǧyna berıp, ömırdıŋ är künıne sän bere bılgen zaŋdylyǧy osy jerde aiqyn körınıs beredı.

SYRMAQ SYRU
Kiızden tekemetten basqa syrmaq jasauǧa bolatynyn joǧaryda aittyq. Qazaqy tır­şılıkte syrmaqtar – sändık qūrylymy bır­qalypty rettılıkpen salynǧan, oiula­rynyŋ jıkterı anyq jiekteluımen erek­şelenedı. Syrmaq jasauda aq pen qara kiızdı oiyp, qiiulastyryp jasaumen qatar bır­tūtas kiız betıne pombarqyt, barqyt, maqpal, mauyty, säten siiaqty matalardan nemese iırılgen är tüstı jıpterden de örnek salyp, syru siiaqty täsılderdı keŋınen paidalanǧan. Syrmaqqa oiu salu jergılıktı jerdıŋ erekşelık­terıne bailanysty üş türge bölınedı – syr­maq betıne ortalyq bölıktı qorşai jiek oiuyn tüsıru jäne jalpy bırtūtas ırı oiu qū­ry­lymyn ornalastyru nemese ekı-üş deŋ­geige bölıngen oiu joldaryn tüsıru. Syrmaq oiularynyŋ negızın köne zamannan bailyqty, barlyqty bıldıretın müiız tektı oiulardyŋ barlyq türlerı keŋınen qoldanǧan. Oiular­dy ornalastyru retı ärqaşan būrynnan kele jatqan oi-sanadaǧy nanym-senımge baila­nysty. Ortalyq bölıktı jiek oiularymen qor­şauda – otbasyn, özı ömır sürgen ortany syrtqy jaman küşterden, küireuden saqtau, ony qorşau maǧynalary saqtalǧan.
Syrmaq syrudyŋ, iaǧni syryp tıgudıŋ negızgı üş täsılı keŋınen taraǧan. Olar – qaiyp syru, tepşıp syru, qabyp syru. Bū­lar­dy negızınen jıp salyp syru jäne jıp salmai syru dep ekı türge toptastyrady. Qa­zırgıdei tıgın maşinalary joq kezde qazaq äielderı barlyq kiım-keşek, körpe-jastyq, tūskiız, dastarqan syndy tūrmystyq būiym­dardy qolmen tıkken.
Osylaişa ata-babalarymyz kiızdıŋ sändık qasietın ūtymdy paidalanyp, künde­lıktı ömırde tūrmysqa qajettı, köşıp-qonuǧa yŋǧaily aiaqqaptar, keseqaptar, tösekqaptar siiaqty būiymdar da jasaǧanyn aita ketuımız kerek.

Näzipa OMARHANQYZY,
qolöner şeberı. «Dala men qala».