Maqsatym – qolöner mektebın aşu

Däulet Därkembaiūly Qazaqstan Res­publikasyna belgılı qolöner şeberı. Qazaqstan Respublikasy Dizainerler odaǧy jäne Suretşıler odaǧynyŋ müşesı. Bırneşe ret älemdık şeberler baiqauynyŋ jüldegerı. Äkesı äigılı şeber Därkembai Şoqparūlynyŋ önegesın körgen Däulet bügınde eŋbek jolynda arşyndy qadam basyp keledı. Taiauda İran elınde saparda bolyp qaitqan şebermen parsy elınde körgen-bılgenderı jaiynda äŋgımelesudıŋ sätı tüstı.

Däulet Därkembaiūly:

– Däulet Därkembaiūly, sız kezınde äkeŋız Därkembai Şoqparūlymen bırge qolöner körmesın ūiymdastyryp, Europa elderınde, İzrail elınde bolǧan­syz. Biylǧy jyldyŋ özınde Koreia men İran elıne jolyŋyz tüstı. Äsırese İranǧa barǧan saparyŋyz jaiynda köbırek bılgımız keledı…

–İran elınıŋ astanasy Tegeran qalasynda düniejüzılık qolöner şeberlerı järmeŋkesınıŋ ūiym­dastyryluyna bailanysty Qazaqstan Respublikasy Astana jäne Almaty qalalarynan ekı şeberdı jıberudı ūiǧarypty. Almaty qalasynan T.Jürgenov atyndaǧy Öner akademiiasynyŋ rektory Arystan­bek Mūhamadiūly menıŋ baruym kerek­tıgın aitty. Astana qalasynda tūratyn zerger Berık Älıbaiūly ekeumız Al­maty qalasynan ūşaqpen Tegeran qala­syna jettık. Kelesı künı Tegeran qalasynyŋ Mosala audany meşıtınde ötken körmege qatystyq. İran İslam respublikasy bolǧandyqtan, bızdegıdei mädeniet üilerı bolmaidy. Esesıne, äsem de eŋselı meşıtter köp. Sondyqtan mūndai mädeni şaralar meşıtte ötedı eken. Meşıttegı körmege düniejüzınıŋ tükpır-tükpırınen kelgen şeberlermen bırge bız de öz körmemızdı ornalastyrdyq. Körmemız körermennıŋ köŋılınen şyqty. Ūlttyq kolönermızge qyzyǧuşylyq bıldırgender köp boldy. Sondyqtan bızge İran prezidentı atynan Alǧys gramotasy berıldı. Sonymen bırge teledidarda söz söileuge ūsynys jasady.
– Däulet Därkembaiūly, sız jaŋa aityp ötkendei, İran qolönerınıŋ qandai tūstary özıne baurap aldy? Jalpy, būl eldegı halyqtyq qolönerdıŋ damuyna qandai baǧa beresız?
– Būl joly İranda bolǧan 10 kün barysynda İran qolönerınıŋ myqty damyǧanyna közımız äbden jettı. Parsy halqynyŋ 70 paiyzǧa juyǧy qolönermen ainalysatyn körınedı. Mūndai qolönerı damyǧan el düniejüzınde sirek kezdesedı. İranda zergerlık, toqymaşylyq, qyştan, metaldan, aǧaştan türlı būiymdar jasau ısı öte jaqsy damyǧan. Äsırese, kılem­derı düniejüzıne äigılı. Jıbek kılemı öte jūqa, jeŋıl, ekı jaqty bolyp keledı. Bır betındegı körınıs ekınşı betındegı körınıske ūqsamaidy. Mūndai kılem­der İrannan basqa elde toqylmai­dy. Ekınşı bır äigılı kılem – Sirjan kerman kılemı. Özı şyqqan jerınıŋ atymen atalǧan. Toqyma būiymdary jönınde aitsaq, joldorbanyŋ qoldan toqylǧan aluan türın kezdestıruge bolady. Jünnen toqylǧan joldorbalar öte sapaly, berıktıgın bır körgennen baiqai alasyz. Qyştan jäne metaldan jasalǧan qūmyralardyŋ ädemılıgıne aitar söz joq. Degenmen būl eldıŋ halqy kışıgırım būiymdardy tüsınbeidı. Olardyŋ pıkırınşe, jasalǧan qolöner zaty sözsız paidaǧa asuy, jūmysqa jarauy tiıs.
– İran elınıŋ qoǧamdyq, äleumettık jaǧdaiy, ädet-ǧūrpy jaiynda körgen-bılgenderıŋızdı aita otyrsaŋyz…
– İranda bızdegıge ūqsamaityn özgeşelıkterı öte köp. Adamdardyŋ kier kiımı, tamaqtanatyn taǧamdary, mınetın kölıkterı – bärı bır deŋgei­degı tauarlar bolǧandyqtan, olardyŋ qaisysynyŋ – bai, qaisynyŋ kedei ekenın ajyratu qiyn. Kiım kiiu ül­gısıne kelsek, bızdegıdei Batystyŋ klassikalyq ülgıdegı kiımderı men qazırgı zamanǧy kiım-keşekterdı olar tūtynbaidy. Esesıne, keŋ, salbyraŋky kelgen dästürlı ūlttyq kiımderın köp kiedı. Äielderı köşede jüzın jauyp jüredı. Qoǧamdyq kölıkterde er-äielder bölek-bölek otyrady. Äsırese äiel adamdardy ülken-kışısıne qara­mai qatty syilaidy eken. Avtobustarda erkekter mındettı türde äiel zatyna oryn beredı. Esesıne, İran äielderı de erkekterdı asa qatty qūrmetteidı. Köşelerde bır-bırımen süiısıp tūrǧan jastardy mülde köre almaisyz. Şe­teldıkterdıŋ irandyq qyzdarmen qol ūstasyp köşede jürgenın nemese qonaqüige barǧanyn körse, şeteldıktı tergeuge polisiianyŋ tolyq qūqyǧy bar. Taǧy bır ǧajap jerı – būl elde küzet qyzmetınıŋ joqtyǧy. Sebebı elde ūrlyq degen atymen bolmaidy. Apar­ǧan kör­melerımızdı qarausyz tastap kete be­retın jaǧdai qalyptasty. Jūrttyŋ bärı de solai. Bazarlarda, tüskı üzılıste zattaryn tastap, tamaqtanuǧa kete beredı. Būryn-soŋdy mūndai jaǧdaidy bırınşı ret kördım. Europa elderıne barǧanymda qaptaǧan küzet qyzmetın köp kördım. Zattarymyz ūrlanbasyn dep saqtyq jasaitynbyz.
– İran – damu üstındegı el. Şeşıl­me­gen äleumettık mäseleler jetkılıktı bolsa da, qylmystyŋ, äsırese, ūrlyqtyŋ az boluyn nemen tüsındıruge bolady?
– Mūnyŋ bırneşe sebepterı bar. Basty sebep İran elı – dästürlı ruhani jäne materialdyq qūndylyqtaryn bärınen joǧary qoiatyn el. Şariǧat zaŋy boiynşa ūrynyŋ qolyn kesetın qatal zaŋ erejesı bar. Eşkım de qolynan airylyp ömır boiy müsäpırdıŋ küiın keşkısı kelmeidı. Ekınşıden, İran – ūlttyq qolönerı öte jaksy damyǧan el. Demek, halyq jappai qolöner­men ainalysady. Qolönerdı jastaiynan käsıp etıp ainalysqan adamda bos uaqyt bolmaidy. «Qarny toqtyq, jūmysy joqtyq azdyrar adam balasyn» dep Abai atamyz aitqandai, qoly bostyqtan ermek dep tauyp alatyn jaman ädetter – araq ışu, esırtkı tūtynu adamdy azdyryp, qūrdymǧa bastaidy. Qolönerdı halyqtyŋ künkörıs közıne ainaldyra bılgen İranda qylmys­tyŋ tömen deŋgeilı boluynyŋ bır sebebı – ärkımnıŋ ainalysatyn süiıktı ısı qolönerdıŋ jappai taraluynda. «Öner azbaidy, bılım tozbaidy», degen ǧoi dana halqymyz.
– Demek, būl baǧytta İrannan üi­renetın tūstarymyz jetkılıktı bolǧany ǧoi. Özıŋız mädeniet qairatkerı retınde ūlttyq qolönerdı damytu jaǧynda qandai jūmystar atqarudy oilastyryp jürsız?
– Qazaqstandaǧy qolönerdıŋ damuy mäselesıne kelsek, elde ūlttyq qolöner Keŋes Odaǧy kezınde industriialandyru saiasatynyŋ äserımen bır mezet joiylyp kete jazdaǧan bolatyn. 1970-80 jyldary qaita örledı. Täuelsızdıkten keiın qarqyndap damyp keledı. Degenmen memleket ekonomikasyna salmaq­ty üles qosa alatyndai qolönerkäsıp öndırısterı joqtyŋ qasy. Europalyq bırqydyru elder industriialandyru­dyŋ qyzyǧyn quyp jürgende, ūlttyq qolönerınen aiyrylyp, qapy qalǧaly qaşan?! Menıŋ endıgı basty armanym bır kölemdı qolöner mektebın aşu bolyp otyr. Äkem marqūmnyŋ tırı kezınde Aqşide şeberhana salyp, şäkırt tärbielegenbız. Osy ıstı odan ary jal­ǧastyrudy boryşym dep bılemın. Ärine, bır qolöner mektebın aşumen barlyq mäselenı şeşu qiyn. Memleket ūlttyq qolönerdı damytu ısın odan ary jalǧastyryp, qolöner mektepterınıŋ sany men sapasyn arttyruǧa yqpal etse, taiau bolaşaqta ūlttyq qolöner tauarlary el ekonomikasynyŋ alǧa jyljuyna türtkı boluy äbden mümkın.

Sūhbattasqan Örısälı DÜISENŪLY,
Därkembai Şoqparūly atyndaǧy qolöner mūrajaiynyŋ ǧylymi qyzmetkerı