Atamyz qazaq qaşanda salt-dästürdı berık ūstanǧan. Ony öskeleŋ ūrpaǧyna önegelı mūra etıp qaldyryp otyrǧan. Jalpy, dästürın saqtaǧan el qor bolmaidy. Sebebı dästür adamdy tärbiege, aqylǧa baulidy. Är memlekettıŋ öz salty, ädet-ǧūrpy bar.
Qazaqtardyŋ basyn bır şaŋyraqqa bırıktırgen Qazaqstannyŋ är oblysynyŋ dästürlerı aluan türlı bolyp keledı. Mūny moiyndau qajet. Atamyz bır bolsa da, saltty är aimaqta türlı etıp ūstanamyz. Mysaly, keibıreulermen tanysqan kezde, «Oŋtüstıktenmın» deseŋ, töbe şaşy tık tūrady. «Sızderde kelınder köşede ne üide basynan oramalyn tastamaidy eken ǧoi», ne bolmasa «Kelınderıŋız künde bıreuge sälem beredı eken» dep miyŋyzdy aşytady. Olardyŋ oiynşa, būl būrynǧy zamanda qalyp qoiǧan eskırgen ädet. Qai zamannan jetse de, būl — ejelden bar dästür. Basyna oramal tartyp, ülkenge sälem beruden apa-äjelerımız eşqaşan jalyqpaǧan. Sebebı būl ülkenge degen qūrmetıŋdı körsetedı. Būdan basqa da salt-dästürlerımız jetkılıktı. Jaza berseŋ, tausylmaidy. Al özge elderdıŋ özındık dästürı jaily bıletınderımız köp emes. Bügıngı maqalada oqyrman nazaryna basqa memleketterdıŋ ädet-ǧūrpy, salt-dästürlerı jäne yrymdary jönınde bırqatar mälımet ūsynbaqpyz. Ekı tektıŋ erekşelıgı İspaniiada dästürdı ūstanatyn adamdardyŋ ekı tegı bolady eken. Tūrmysqa şyqqaly jatqan qyz jūbaiynyŋ tegın almaidy. Al bala tuǧan jaǧdaida säbige äkesınıŋ de, şeşesınıŋ de tegı berıledı. Ol qalai deisız be? Mysaly, Pilar Gomes Dias degen boijetken Felipe Rodriges Fernandes degen jıgıtke küieuge şyǧyp, olardan qyz tusa, närestenıŋ esımı Mersedes Rodriges Gomes bolady. Baiqap otyrǧanymyzdai, aldymen özınıŋ, sosyn äkesınıŋ aty, keiın anasynyŋ esımı jazylady. İspandyqtar dükenderdı, kıtaphanalardy, därıhanalardy baiyrǧy ädet-ǧūryp boiynşa adam esımımen nemese ǧimarat ornalasqan köşenıŋ atymen ataidy. Mäselen, «Farmasiia Pintada». Būl Pintada köşesınde ornalasqan därıhana degen maǧynany bıldıredı. «Ermanos Moreno» deitın atty körseŋız, ol aǧaiyndy Morenolardyŋ kompaniiasy degen söz. Būl elde taǧy bır qyzyq salt bar. Ejelden kele jatqan dästür boiynşa İspaniiada jüktı kelınşekter üide bosanǧandy jön sanaidy. Bız aiaǧy auyr äieldı tolǧaq bastalysymen, tıptı odan da köp būryn auruhanaǧa jetkızıp salamyz. Al būl eldıŋ tūrǧyndary kışkene küte tūrǧandy qalaidy. Olardyŋ oiynşa, auruhana ahualy bosanǧaly jatqan äielge qorqynyş sezımın tudyrady. Sondyqtan İspaniia halqynyŋ basym bölıgı auruhanaǧa barar jolda, takside, avtobustarda tuǧan. Ekı ret toilaityn tuǧan kün Ol — ol ma? İspaniianyŋ ärbır azamaty tuǧan künın jylyna ekı märte toilaidy. Bırınşısı — özınıŋ naǧyz tuǧan künı bolsa, al ekınşısı — äulie atalarynyŋ tuǧan künın özınıkı sekıldı atap ötu. Elde kielı ūǧymdar köp bolǧandyqtan, tūrǧyndardyŋ ärbır ekınşısıne äulienıŋ aty berıledı. Endı jerleu räsımıne toqtalsaq. Adamnyŋ denesınen jany ketken soŋ, ony jerleitın jer daiyn bolsa, bırden räsımge kırısedı. Al oryn bolmai qalǧan jaǧdaida mäiıttı 72 saǧatqa deiın ūstai alady. Jerlegenderınıŋ özı qyzyq. Daiyn jerdı būl elde jalǧa alady eken köbınese. Ai saiyn aqşaŋyzdy tölep tūrasyz. Qarajat bolmai qalsa, mola ornalasqan jerdıŋ äkımşılıgı topyraq astyndaǧy denenı qaita qazyp alyp, ony basqa jerge auystyruǧa qūqyly. Betı aulaq! Grekiia halqy da yrymǧa qatty senetınderdıŋ qatarynda. Qala köşelerıne şyqsaŋyz, oinap jürgen balalardyŋ moiyndarynan közdıŋ belgısı bar alqany köresız. Olardyŋ oiynşa, būl jolyŋdy aşyp, baqyt äkeledı. Sondai-aq būl halyq bıreudı maqtamas būryn aldymen üş ret tükırıp alady. Sebebı qūdailardyŋ qyzyǧuşylyǧy tuyp qaluy mümkın. Tükırgennen keiın ǧana älgı adamǧa degen süiıspenşılıgın bıldıre bastaidy. Qarap otyrsaŋyz, körşı orystardyŋ ädetıne ūqsaidy. Orystar men grekterdıŋ būl nanymyna senetınder bızdıŋ aramyzda da barşylyq. Bızde de «Äi, közıŋ ötıp keter, tükırşı», — dep jatatyn ädet bar ǧoi. Su sepkenıŋ — syilaǧanyŋ Sonymen qatar grekter dästür boiynşa üige kelgen qonaqqa mındettı türde ışımdık ışudı ūsynuy kerek. Olai jasalmasa, üi iesı tärbiesız degen jaman atqa ie bolady. Al kelgen meimannyŋ bıreudıŋ üiınde otyryp taranuyna jäne tyrnaǧyn aluyna bolmaidy. Sätsızdıkke ūşyrauyŋyz mümkın. Daniiaǧa jolyŋyz tüsse, tūrǧyn üidıŋ terezesınde ılınıp tūrǧan memlekettık jalaudy köretın bolsaŋyz, taŋǧalmaŋyz. Būl üide bıreudıŋ tuǧan künı toilanyp jatqanynyŋ belgısı. Tailandtaǧy myna dästür bärınen de qyzyq. Elde būrynnan kele jatqan «Song Kran» degen meiram bar. Osy künı tūrǧyndar köşede ketıp bara jatqan kez-kelgen adamǧa su şaşady. Olardyŋ būl äreketı bır-bırıne sättılık tılegendı bıldıredı. Tai elınıŋ halqynyŋ jartysynan astamy buddizm dının berık ūstanady. Sondyqtan olar adamnyŋ basyn eŋ qasiettı närse dep sanaidy. Qandai adam bolsyn, onyŋ basyna sausaǧyŋ tiıp ketse, sen sol kısınıŋ bedelın aiaq-asty ettıŋ degen söz. Maimylǧa arnalǧan mereke Tailand — jalpy qai jaǧynan alsaŋ da erekşelıkke toly memleket. Eldıŋ Lopburi provinsiiasynda jyl saiynǧy dästür boiynşa maimyldarǧa arnalǧan banket äzırlenedı. Adamdar şırkeuge ekı myŋnan astam maimyldy jinap, olardy türlı jemıs-jidektermen tamaqtandyrady. Tailandyqtar maimyldy nege sonşama baǧalaidy deitın bolarsyzdar? Aita keteiık… Būl eldıŋ halqy Rama degen qūdai bar dep senedı. Aŋyzǧa süiensek, bır kezderde bır top maimyl Ramamen bırge onyŋ qarsylastarymen şaiqasyp, jeŋıske jetken eken. Al Korei halqynyŋ myna ädet-ǧūrpy tıptı külkılı. Bıreudıŋ äzırlegen taǧamyn jep otyrsaŋyz, tamaqtyŋ dämdı bolǧanyn bıldıru üşın adam şylpyldatyp şainau kerek eken. Keiın as daiyndaǧan kısı sızge öz alǧysyn aitady. Qyzyq, iä? Bızdıŋ elde üstel üstınde tamaqty bylş-bylş şainap jep otyrsaŋ, ädepsızdıktıŋ belgısı bolyp sanalady emes pe? Körşı Resei elınde dästür boiynşa, ǧaryşkerler kökke köterıler aldynda «Beloe solnse v pustyni» atty filmdı köruı tiıs. İrlandiiada tört jylda bır keletın aqpan aiynyŋ 29 jūldyzynda qyz balalar erkekterge üilenu turaly ūsynys jasai alady. Būl dästür sonau XI ǧasyrdan berı kele jatyr. Söz salyp tūrǧan boijetken «joq» degen jauap alsa, onda bas tartqan erkek qomaqty aiyppūl töleuge mındettı bolady. Sekırıp köŋılın köteredı Jaŋa jylǧa nebärı ekı jarym aidai uaqyt qaldy. Sondyqtan osy ülken mereke är elde qalai toilanatynyna toqtalsaq, artyq bolmas. Mäselen, Fransiianyŋ oŋtüstık bölıgınde şaǧyn bır eldı meken bar. Sol auyldaǧy otbasylardyŋ barlyǧy Jaŋa jyl kelgen soŋ, taŋ särıde tūryp alyp, būlaqtan staqanǧa su qūiyp, qasyna bälış qosyp qalaǧan jerıne qaldyryp kete beredı. Ony körgen adam ışerın ışıp, jeitının jep, ornyna qandai bolsyn, bır taǧam qaldyryp ketuı mındettı. Dästür sondai sebebı. Osylaişa fransuzdar Jaŋa jyldyŋ alǧaşqy künınen bastap bır-bırınıŋ qarnyn toidyra bastaidy. Al nemıster bolsa, saǧat on ekını körsetpei tūryp, kresloǧa şyǧady. Jaŋa jyl kelgen soŋ, jas-kärısıne qaramastan sol jerden sekıredı. Osylaişa olar köterıŋkı köŋıl-küimen meiramdy toilai bastaidy. Germaniia tūrǧyndarynyŋ aituynşa, Jaŋa jyldy qandai küimen qarsy alsaŋ, jyl solai ötedı. 12 sekundta — 12 jüzım İtaliiandyqtar Jaŋa jylda eskı zattaryn terezeden laqtyrady. Zatty qanşalyqty köp laqtyrsaŋ, sonşalyqty yrys mol bolady. Argentina halqy bolsa, zattardyŋ ornyna eskı şottaryn nemese qūjattaryn tastaidy. Şotlandyqtar Jaŋa jyl tünınde qaramai jaǧylǧan böşkenı örtep, ony köşe boiymen domalatady. Mūndaǧy közdegenderı — eskı jyldyŋ jamandyqtarynyŋ bärın jaǧyp jıberıp, Jaŋa jyldy laiyqty qarsy alu. Kuba halqy Jaŋa jyldy bylai toilaidy. Meiramnyŋ bastaluyna bırneşe saǧat qalǧanda, üidegı ärbır ydys suǧa tolyp tūruy tiıs. Mūnymen olar bır-bırıne Jaŋa jylda sudai taza ömır tıleidı. Būl elde erekşe taǧy bır yrym bar. Kei eldı mekenderdıŋ tūrǧyndary saǧat on ekı bola salysymen on ekı sekundtıŋ ışınde on ekı jüzım jeuı kerek. Sol kezde ǧana bır jyl boiy sızdıŋ jolyŋyz bolady. Mıne, qarap otyrsaŋyzdar, är eldıŋ salt-dästürı, ädet-ǧūrpy jäne yrymdary är türlı eken. Bırı qyzyq bolsa, ekınşısı oiǧa syiarlyq emes. Qai jaǧynan qarasaq ta özımızdıŋ qazaq halqynyŋ dästürı, salty özgelerge qaraǧanda erekşe körınedı. Sebebı bızdıŋ ata-babalarymyz soŋyna tälım-tärbiege ündeitın ädet-ǧūryp qaldyrǧan. Keremet emes pe?! Sondyqtan qaida jürsek te, dästürımızdı saqtaǧanymyz jön.
Baqytjan BAUYRJANŪLY
