Ata — baba dästürın qandai zamanda ömır sürse de, būljytpai saqtauǧa tyrysatyn ūlttyŋ bırı — japon. Ǧylymy men tehnikasy qaryştap damyp, kez- kelgennıŋ miy jetpes ǧajaiyp tehnologiialardy öndırıske engızıp, sonyŋ arqasynda ekonomikasy özge memleketterden ozyq tūrǧan Japoniianyŋ adam resurstaryna degen qatynasy taŋdanarlyq. Balanyŋ erjetkenge deiıngı ruhani tolysuy üşın jasalatyn ǧūryptar Künşyǧys hramdarynda künı bügınge deiın būljytpai oryndalady deuge bolady.
Er bala beske, qyz bala jetıge tolǧanda ata-anasy oǧan arnaiy kimono kigızıp, hramǧa aparyp, balanyŋ amandyq -saulyǧy üşın räsımder jasalady. Osy şaraǧa arnaiy ūlttyq taǧamdar pısırıledı. Bala erjetıp, jiyrma bırge kelgende arnaiy kimono kiıp, hramǧa barady. Ülken ömırge qadam basu kezeŋı osy uaqytta bastalady. Būl eŋ aldymen Ata-baba dının bala jüregıne ūialatyp, boiyna sıŋıru prinsipımen bailanysty.
Er balanyŋ da, qyz balanyŋ da oinaityn oiynşyǧyna deiın ūlttyq naqyşta jasalǧan. Oiyn arqyly japon balasy er babasynyŋ erlıgın tüisınıp, dana äjesınıŋ şeberlıgın ūǧynady. Mysaly, «Karuta tori» degen oiyndy kışkene baladan bastap, eresek adamdar da oinaidy. Är oiyn änşeiın uaqyt ötkızu üşın emes, elınıŋ keşegısın sanasyna sıŋıruge arnalǧan. «Karuta toridı» oinau üşın baiyrǧy ädebietten jüz jyr bılu kerek. Būl jüz aqynnyŋ öleŋın jatqa aitu degen söz. Fenomendı mi qabıletı osylai damidy. Japondar bala tärbieleude «ūl», «qyz» dep bölmeidı. Ekeuın de qazaq halqy siiaqty erkeletıp ösıredı. Künşyǧys elı men qazaq halqynyŋ ūlttyq tärbiesındegı bır ūqsastyq — er balany el qorǧany, qyz balany keleşek otbasy ūiytqysy boluǧa baulu.
Japoniiaǧa jüz jyldan astam uaqyt Europa men Amerikanyŋ yqpaly zor boldy. Būny urbanizasiia tūrǧysyna ǧana emes, ruhani-moraldyq jaǧynan da baiqauǧa bolady. Jetpıs jyldan asa otarlyqtyŋ zardaby qazaqtyŋ ūlttyq bolmysyna qalai äser etkenın bügın körıp otyrmyz. Äkesın syilamaityn qyzdar, atasyn mensınbeitın kelınder sonyŋ nätijesı. Japondar ūlttyq tūtastyqty bekem ūstaudyŋ arqasynda ūl-qyz tärbiesın de uysynan jıbergen joq. Künşyǧys elınde ülkendı syilau degen ūǧym ıs jüzınde joǧary deŋgeide. Odan soŋ körınıs beretını — er adamdy qadırleu. Būny bır jaqty tüsınuden aulaq bolu kerek. Ejelgı japon salt-dästürıne üŋılsek, er balaǧa samurai erlık dästürın önege etıp, tälım bergenın japonnyŋ ūlttyq ädebietınen baiqaimyz. Qazaqtyŋ «batyr bolar ma ekensıŋ» degenı siiaqty, japondar ūlyn erjürek, erteŋgı el qorǧany etıp tärbieleuge basa män bergen. Qazaq batyrlary on üşınde jauǧa şapsa, japon samuraiy on besınde qolyna qylyş alǧan.
Ūlttyq tärbienıŋ negızı ruhani düniede desek, japon otbasynda bala jastaiynan şiamisen, biva, koto siiaqty ūttyq aspaptarda oinaudy üirenedı. Ejelgı japonnyŋ ūlttyq tärbiesı ruhani qūndylyqtardy bala jüregıne qūiyp, Babalar jolymen jüruge beiımdep, danalyqtyŋ bastauynan när beruge negızdelgen. Japon ūltynyŋ er bala tärbiesındegı basty arqauy köne zamanda Ata babalar qaldyrǧan filosofiialyq eŋbekterde. «Şiszi», «Hanşu», «Houhanşu», «İszin», «Şuszin», «İdzin», «Şiunsiu», «Liszi» sekıldı baiyrǧy ädebietterdı oqytu arqyly er balany joǧary sanaly parasat iesı boluyna yqpal etken. Al qazırgı japon balasy būndai eŋbekterdı Atalary siiaqty büge-şıgesıne deiın oqymasa da, folklorlyq öleŋ-jyrlardy jattap ösedı. Er balalardy samurailyq erlık jolymen tärbieleuge arnalǧan mektepter HH ǧasyrǧa deiın Japoniiada köp bolǧan. Ol mektepterde er balany batyrlyqtyŋ qyr-syryna üiretıp, el qorǧaityn batyr boluǧa tärbielep qana qoimai, jaratylystanu ǧylymdarymen qatar ädebiet, muzyka, ritorika tärızdı pänder oqytylǧan.
Japoniia kapitalizm däuırıne qadam basqanda ūlttyq mektepterdıŋ ornyn europalyq oqu oryndary basty. Ūlt qaharmandary sol mekteptermen bırge tarih qoinauynda qaldy. Mahambettı bügıngı qazaq onyŋ jyrlary arqyly bıletın sekıldı Saigo Takamori el jadynda ädebiet arqyly qaldy. Tehnikanyŋ damyǧan zamanynda balalardy komiuterge taŋa bermei, baǧzydaǧy jyraulardyŋ jyrlaryn jattatyp, bırauyq erlık dastandaryn da oqytqan jön-au. Äsırese er balalarǧa erlık dästürdegı tärbie qajet-aq.
Şarafat JYLQYBAEVA
