Ata — baba dástúrin qandaı zamanda ómir súrse de, buljytpaı saqtaýǵa tyrysatyn ulttyń biri — japon. Ǵylymy men tehnıkasy qaryshtap damyp, kez- kelgenniń mıy jetpes ǵajaıyp tehnologııalardy óndiriske engizip, sonyń arqasynda ekonomıkasy ózge memleketterden ozyq turǵan Japonııanyń adam resýrstaryna degen qatynasy tańdanarlyq. Balanyń erjetkenge deıingi rýhanı tolysýy úshin jasalatyn ǵuryptar Kúnshyǵys hramdarynda kúni búginge deıin buljytpaı oryndalady deýge bolady.
Er bala beske, qyz bala jetige tolǵanda ata-anasy oǵan arnaıy kımono kıgizip, hramǵa aparyp, balanyń amandyq -saýlyǵy úshin rásimder jasalady. Osy sharaǵa arnaıy ulttyq taǵamdar pisiriledi. Bala erjetip, jıyrma birge kelgende arnaıy kımono kıip, hramǵa barady. Úlken ómirge qadam basý kezeńi osy ýaqytta bastalady. Bul eń aldymen Ata-baba dinin bala júregine uıalatyp, boıyna sińirý prınıpimen baılanysty.
Er balanyń da, qyz balanyń da oınaıtyn oıynshyǵyna deıin ulttyq naqyshta jasalǵan. Oıyn arqyly japon balasy er babasynyń erligin túısinip, dana ájesiniń sheberligin uǵynady. Mysaly, «Karýta torı» degen oıyndy kishkene baladan bastap, eresek adamdar da oınaıdy. Ár oıyn ánsheıin ýaqyt ótkizý úshin emes, eliniń keshegisin sanasyna sińirýge arnalǵan. «Karýta torıdi» oınaý úshin baıyrǵy ádebıetten júz jyr bilý kerek. Bul júz aqynnyń óleńin jatqa aıtý degen sóz. Fenomendi mı qabileti osylaı damıdy. Japondar bala tárbıeleýde «ul», «qyz» dep bólmeıdi. Ekeýin de qazaq halqy sııaqty erkeletip ósiredi. Kúnshyǵys eli men qazaq halqynyń ulttyq tárbıesindegi bir uqsastyq — er balany el qorǵany, qyz balany keleshek otbasy uıytqysy bolýǵa baýlý.
Japonııaǵa júz jyldan astam ýaqyt Eýropa men Amerıkanyń yqpaly zor boldy. Buny ýrbanızaııa turǵysyna ǵana emes, rýhanı-moraldyq jaǵynan da baıqaýǵa bolady. Jetpis jyldan asa otarlyqtyń zardaby qazaqtyń ulttyq bolmysyna qalaı áser etkenin búgin kórip otyrmyz. Ákesin syılamaıtyn qyzdar, atasyn mensinbeıtin kelinder sonyń nátıjesi. Japondar ulttyq tutastyqty bekem ustaýdyń arqasynda ul-qyz tárbıesin de ýysynan jibergen joq. Kúnshyǵys elinde úlkendi syılaý degen uǵym is júzinde joǵary deńgeıde. Odan soń kórinis beretini — er adamdy qadirleý. Buny bir jaqty túsinýden aýlaq bolý kerek. Ejelgi japon salt-dástúrine úńilsek, er balaǵa samýraı erlik dástúrin ónege etip, tálim bergenin japonnyń ulttyq ádebıetinen baıqaımyz. Qazaqtyń «batyr bolar ma ekensiń» degeni sııaqty, japondar ulyn erjúrek, erteńgi el qorǵany etip tárbıeleýge basa mán bergen. Qazaq batyrlary on úshinde jaýǵa shapsa, japon samýraıy on besinde qolyna qylysh alǵan.
Ulttyq tárbıeniń negizi rýhanı dúnıede desek, japon otbasynda bala jastaıynan shıamısen, bıva, koto sııaqty uttyq aspaptarda oınaýdy úırenedi. Ejelgi japonnyń ulttyq tárbıesi rýhanı qundylyqtardy bala júregine quıyp, Babalar jolymen júrýge beıimdep, danalyqtyń bastaýynan nár berýge negizdelgen. Japon ultynyń er bala tárbıesindegi basty arqaýy kóne zamanda Ata babalar qaldyrǵan fılosofııalyq eńbekterde. «Shızı», «Hanshý», «Hoýhanshý», «Izın», «Shýzın», «Idzın», «Shıýnıý», «Lızı» sekildi baıyrǵy ádebıetterdi oqytý arqyly er balany joǵary sanaly parasat ıesi bolýyna yqpal etken. Al qazirgi japon balasy bundaı eńbekterdi Atalary sııaqty búge-shigesine deıin oqymasa da, folklorlyq óleń-jyrlardy jattap ósedi. Er balalardy samýraılyq erlik jolymen tárbıeleýge arnalǵan mektepter HH ǵasyrǵa deıin Japonııada kóp bolǵan. Ol mektepterde er balany batyrlyqtyń qyr-syryna úıretip, el qorǵaıtyn batyr bolýǵa tárbıelep qana qoımaı, jaratylystaný ǵylymdarymen qatar ádebıet, mýzyka, rıtorıka tárizdi pánder oqytylǵan.
Japonııa kapıtalızm dáýirine qadam basqanda ulttyq mektepterdiń ornyn eýropalyq oqý oryndary basty. Ult qaharmandary sol mekteptermen birge tarıh qoınaýynda qaldy. Mahambetti búgingi qazaq onyń jyrlary arqyly biletin sekildi Saıgo Takamorı el jadynda ádebıet arqyly qaldy. Tehnıkanyń damyǵan zamanynda balalardy komıýterge tańa bermeı, baǵzydaǵy jyraýlardyń jyrlaryn jattatyp, biraýyq erlik dastandaryn da oqytqan jón-aý. Ásirese er balalarǵa erlik dástúrdegi tárbıe qajet-aq.
Sharafat JYLQYBAEVA
