Orys suretşısı Tatiana Iаblonskaianyŋ ataqty «Utro» kartinasy jaily Aleksandr Beliakov feisbuktaǧy paraqşasynda bylai dep jazypty: «Onyŋ köşırmesın «Ogonek» jornaly basqan soŋ, barlyǧy derlık sügırettı kesıp alyp, qabyrǧaǧa ılıp qoiudy ǧadetke ainaldyrdy. «Utro» Arsennyŋ üiınde de bar-tūǧyn. Söitıp, bala būrymdy qyzǧa ǧaşyq bop qalady. Arsen Beisembinov at jalyn tartyp mıngen soŋ Mäskeuge jol tartyp, Stroganovskii uchilişesıne oquǧa tüsedı. Sodan ne kerek, ol janyndaǧy toptasymen köŋıl jarastyrady. Jazda bozbala qoiarda-qoimai boijetkendı köndırıp, Almatyǧa äkeledı. Sol jerde ol qabyrǧadaǧy surettı körıp, sondaǧy qyz özı ekenın aitady. İä, älgı sūp-sūlu qyz – Lena Kievte emes, jaŋaǧy uchilişege qūjat tapsyrǧan eken. Armanşyl Arsen qarşadaiynan yntyq bop jürgen älgı kartinadaǧy qyzǧa üilenedı. Dap-daiyn siujet! Lena Almatyǧa at basyn tırep, Beisembinova degen familiiaǧa ötedı. Ol multiplikator retınde jūmys ıstep, kıtap illiustrasiiasymen ainalysyp, gobelender äzırlegen ärı sol şär-şaharda künı bügınge şeiın tūrady. Zaŋǧar degen ūly bar, ol – da qylqalam iesı. Lena – nemere-şöberelı». Bız kartinany köz aldymyzǧa keltırıp, oi elegınen ötkızgenımızde köp sūraqqa jauap taba almai qinaldyq. «Şymyldyq» artyna jasyrynǧan şyǧarmanyŋ tüpkı ideiasyn tabu üşın de asqan baiqampazdyq qajet. Polotno köp syr-qūpiiany ışıne bügıp qalǧandai. Iаblonskaiada keŋıstıktı keremet sezınu bar. Ol boiau arqyly öz zamanynyŋ köŋıl-küiın körsetken.
Tatiana Iаblonskaia 1917 jyly Smolenskte suretşı, grafik ärı mūǧalım Nil Iаblonskiidyŋ otbasynda tuǧan. Olar 1928 jyly Odessaǧa, 1930 jyly Kamenes-Podolskii, keiın Luganskke köşıp, jetı jyldyq mekteptı tamamdaǧan soŋ, Kiev suretşıler tehnikumyna qabyldanady. Suretşılık äkesınen daryǧan-dy. Kışkentaiynan natiurmortqa qyzyqqan sary qyz öse kele qarapaiym dünienı öner deŋgeiıne köterudı üirenedı. Jemıstı eŋbek etıp, airyqşa qoltaŋbasyn qalyptastyru arqyly student kezden-aq Mäskeu, London, Budapeşt, Kiev kentterınde otyzǧa tarta körme ūiymdastyryp, köptegen Bükılodaqtyq jäne Halyqaralyq bäigede top jarǧan ol 1999 jyly insult alyp, arbaǧa taŋylsa da, önerge adaldyq tanytyp, sol qolymen suret sala beredı. Al, 2005 jyly 89 jasqa qaraǧan şaǧynda fäniden baqiǧa ozady. Qūlpytasynda (Epitafiia. – Ä.B.) özı erekşe süiıp oqyǧan orys aqyny Afanasii Fettıŋ:
– Chto takoe den il vek,
Pered tem, chto beskonechno?
Hot ne vechen chelovek,
To, chto vechno, – chelovechno, –
degen öleŋ üzındısı oiyp jazylǧan. Şeber manaǧy kartinasyn 1954 jyly salypty. 1953 jyldyŋ nauryzynda Stalin o düniege attanǧan soŋ, tas-talqany şyqqan «Temır tärtıp» ornyna «Jylymyq» oiysady. Būl – qyrqynşy jyldar qyrǧynynan qyrau qatqan talai qabaq jıbi bastaǧan şaq. Iаblonskaia jyl qūstarynşa ūşa jönelgen osy bır sättı ūstap qalǧan. Onyŋ şyǧarmaşylyǧyna tän özgeşelık – jylylyq, meiırımdılık, meiırbandyq, qaiyrymdylyq. Qanşa degenmen ana emes pe?! Jalpy, suretşı qylqalamynan tuǧan kartinalarda özı kün keşken kezeŋ keŋınen qamtylǧan. «Utroǧa» jai änşeiın suret dep qarauǧa bolmas. Öitkenı, būl – tüster ündestıgımen, tereŋ lirizmımen jäne monumentalizmnyŋ özara üilesım tabuymen erekşe. Şeber qolynan şyqqan şyǧarma bır körgende-aq körermendı tarta tüserı talassyz. Aty orys, ukrain elınıŋ aiasynan asyp, KSRO kölemıne tanylyp, keiın şetelge mäşhür bolǧan ol sanaly ǧūmyryn tuǧan jerın surettep, özın jivopis pen peizajǧa alaŋsyz arnaǧan. Iаblonskaia şyǧarmaşylyǧynyŋ özegı – adam tolǧanystary, mūŋy, qaiǧysy, quanyşy, zamandastar beinesı, şarualar ömırı. Polotnolarynda tynys-tırşılık sipatyn, filosofiiasyn aşqan Tatiana Nilqyzy otandastar portretın poetikalyq küş-quatpen beineleude asqan şeberlık tanytyp, taldau, oiyn jüieleu, ideiasyn äsem ärı äserlı türde jetkıze bılu syndy aspektılerdı alǧa qoiǧan. Onyŋ tuyndylarynda kısı tabiǧaty poeziiaǧa tän örnektermen örıle astasyp, adam – tabiǧat, tabiǧat – adam bailanysy ünsız ündestık tapqany ras. T.Iаblonskaia kartinalarynda etnografiialyq belgı-nyşandardy köbıne-köp ştrihpen beredı. Bırde oǧan soŋǧy on jyl boiyna şyǧarmaşylyǧyn zerttep jürgen Kiev suret institutynyŋ tülegı, jas önertanuşy qonaqqa kelıp, sūraqty būrşaqşa jaudyrady. Jas ǧalym aradaǧy äŋgımenı qoiyn däpterıne türtıp alady. Önertanuşy ketken soŋ Iаblonskaia bıraz oilanyp otyrady da özıne-özı: «Bıreuge aitqannan görı, osynyŋ bärın jazsam qaitedı?! Tarih üşın, öner üşın qajet qoi», – deidı. Şyny kerek, sol estelıkterdı oqysaŋyz şeberdıŋ şyŋdalǧan, ösken, toqyraǧan, özın joǧaltyp baryp qaita tapqanyna taŋ-tamaşa qalasyz. Mysaly, ol kısı bylai deidı: «Bärı älı künge şeiın men nege alpysynşy jyldary etnografiialyq-dekorativtı baǧytqa bet būryp, al keiın qaitadan «dästürlı» keskındemege den qoiǧanyma taŋ qalady. Nege sonşa seŋ soqqan balyqşa sendeldım eken?!. İnstitutta oqyp jürgenımde, iaǧni soǧysqa şeiıngı kezeŋde jivopispen qūmarttym. Sonyŋ arqasynda tüs pen tūtastyq degendı tüsındım. Bastaǧan ıstı jalǧauǧa kesırın tigızgen närse – soǧys. Beineleu önerınen üş-tört jylǧa qol üzıp edım, näzıktıktı sezınu degendı joǧaltyp aldym. Ony qaita qalpyna keltıru üşın naturaǧa qarap jūmys jasau qajet boldy. Uaqyt jalynan sipatar emes. Söitıp, kartina artynan kartina tuyp, körermen qoşemetıne ie boldym. Asyqpai-aptyqpai alǧa jylju arqyly ūmytqanym eske tüse bastady. Äsırese, būl «Pered startom» atty tuyndymda az-maz baiqaldy. Boiaudy jūp-jūqa jaǧu negızınde qysty küngı adamdardyŋ mınezın körsetkım keldı. Sol şyǧarmam Memlekettık syilyqqa ūsynylǧan edı. Ol habardy estısımen-aq üiıme tılşıler men fotograftar aǧyldy. Endı, qauly-qarar qabyldanarda «formalizmge» soqqy berılmesı barma! Mendei jasty bylai qoia tūryŋyz, Deineka, Gerasimov, Favorskiilerdıŋ özı jel tūrǧandaǧy terektei teŋselıp kettı. Sodan, «Pered startom» Ukrain önerınıŋ mūrajaiynda şaŋ basyp jatyp qaldy. Syi-siiapattyŋ ornyna sybaǧamdy berdı, olar. Menı bıreuler formalist, taǧy bırı impressionist etıp şyǧardy. Negızı, olai emes qoi! Külkılı jaǧdai... bıraq, fakt. Ol zamanda impressionizm turaly aituǧa qorqatyn».
Aleksandr Beliakov jazbasyn bylaişa aiaqtaidy: «Iаblonskaia «Utroda» tuǧan qyzy – on üş jastaǧy Lenany beinelegen eken. Mūny Kievtegı päterınde salǧan-dy. İä, bır qaraǧanda bölme abajadai körıngenımen, būl – kommunalka ǧana edı. Lena 1941 jyldyŋ şıldesınde tuǧan. Ai būryn Iаblonskaia men onyŋ küieuı – Sergei Otroşenko Kiev körkemsuret institutyn bıtırgen. Sodan keiın-aq, erı qolyna qaru alyp, maidanǧa attanady. Keter aldynda qyzynyŋ atyn Lena – Alena dep qoiudy amanattaidy. Otanyna aman-sau oralǧanymen de, az uaqyttan keiın Sergei äielımen ajyrasyp ketedı. Iаblonskaia ūzaq ömır sürdı. 1917 jyldyŋ aqpanynda dünie esıgın aşyp, 2005 jyly Kievten topyraq būiyrady. Qarap otyrsaq, būl jerde şyp-şymyr kinoǧa bergısız tauarih bar».
«Utro» – simvolikalyq mänge ie polotno. Onda eldıŋ, ūlttyŋ oianuy sezıledı. Eger qyzǧa zer salsaŋyz, onyŋ boiynan näzıktık pen serpılıstı baiqaisyz. Beliakov kartinaǧa italiia suretşılerınıŋ yqpal-äserı baryn aityp qalady. Ras! Tatiana Nilqyzy Leonardo da Vinchi, Mazachcho, Rafael Santi, Sandro Bottichelli, Djordjone, Karavadjo, David Girlandaio sekıldı Örleu däuırındegı alyptardy pır tūtqanyn, solarmen özın salystyra kele äldeqaida älsızdeu ekenın moiyndaǧany – kışıpeiıldıgınen. Suretşınıŋ taqyrypqa tamyzyq retınde basqa-basqa emes, däl osy taŋ mezgılın aluynda da män bar. Bır körgende-aq jylylyq lebı esken osy tuyndy sap-sary saǧynyşqa malynǧan. Öitkenı, sol tūsta ata-äjelerımız ömır sürdı. Sondyqtan, bütın bır däuırdı köz aldyŋa äkeletın «Utroda» süiıspenşılık, senım, tazalyq, ıŋkärlık bar. Nobel syilyǧynyŋ iegerı Orhan Pamuk «Menıŋ atym – qyrmyzy» romanynda suretşılıktı basty nysan etıp aluy da beker emes. Nemese japon novelisı Riunoske Akutagavanyŋ «Tozaq azabyndaǧy» Ësihidenyŋ eŋ ǧajaiyp kartinasyn qandai qūrbandyqqa baru arqyly tudyrǧany turaly oqyǧanda janymyz türşıgıp, jan azabyn tartu negızındegı ışte būlqynǧan saf dünie syrtqa qandai qiyndyqpen şyǧatynyna erıksız ilanǧan edık.
Älıbek BAIBOL,
jazuşy-dramaturg,
ädebiettanuşy, synşy.
