Qazaqstannyŋ halyqaralyq ūiymdarǧa müşe boluy maqtanyş. Bıraq almaqtyŋ da salmaǧy bar. Sebebı halyqaralyq ūiymdardyŋ negızgı donory – müşe memleketterdıŋ jyl saiynǧy jarnasy. Kei kezderı müşe memleketterdıŋ bedelı onyŋ tölep otyrǧan jarnasyna qarap aiqyndalady.
BŪŪ jyl basynda 2019-2021 jyldar arasynda müşe memleketter töleuge tiıs üş jyldyq jarna turaly mälımet berdı.
Ūiymnyŋ üş jyldyq biudjetınıŋ 22 paiyzy AQŞ-tyŋ ülesınde. Odan keiıngı jarnanyŋ qomaqty bölıgı –12, 005 paiyzyn töleudı Qytai Halyq Respublikasyna mındetteptı. Japoniia 8,564 paiyz bolsa, Germaniianyŋ ülesı odan säl az – 7 paiyz eken. TMD elderınde müşelık jarnany eŋ köp töleitını – Resei – 2,405 paiyz. Odan keiın tūrǧan – 0,187 paiyzdyq mındetteme Qazaqstanǧa jüktelıptı. BŪŪ saitynda jariialanǧan derekten memleketterdıŋ mındettemelerı olardyŋ tölem qabıletıne qarap aiqyndalatynyn ūǧyndyq. Eger jarna uaqtyly tölenbese, BŪŪ Jarǧysynyŋ 19 babyna säikes, müşe memleket Bas Assambleiada dauys beru qūqynan aiyrylady eken. Soŋǧy onjyldyqta müşelık jarnasyn 12,005 paiyzǧa kötergen Qytai Japoniiany (8,56) artqa tastap, BŪŪ-nyŋ eŋ ırı salyq töleuşısıne ainaldy.
Qazaqstan 1992 jyldyŋ 2 nauryzynda Bırıkken Ūlttar Ūiymy elderınıŋ qataryna qosyldy. Osylaişa ol BŪŪ bastamasymen halyqaralyq serıktestıktı damytu maqsatynda qūrylǧan barlyq arnauly organdar men baǧdarlamalardyŋ, agenttıkterdıŋ müşesı atandy. Jyl saiyn halyqaralyq ūiymdarǧa tölenetın jarna kölemı ūiymdarmen serıktestık jönındegı vedomstvoaralyq arnauly komissiianyŋ otyrysynda bekıtıledı.
Qazaqstan 2018 jylǧy tölem qabıletı jaǧynan alǧaşqy ondyqtyŋ qatarynan oryn alypty. Ǧalamtordaǧy aşyq mälımet közderınde bızdıŋ eldıŋ jüzden astam halyqaralyq ūiymǧa müşe ekenın, onyŋ 73-ıne mındettı müşelık jarna töleitının aitqan edı. 2017 jyldyŋ basynda şyqqan aqparat boiynşa, Qazaqstan 4 halyqaralyq ūiymǧa müşe retınde 12 mlrd teŋge jarna tölegen.
2018 jylǧy mälımetter boiynşa, olarǧa töleitın müşelık jarnamyz 33 mln AQŞ dollarynan asady. Osydan bırer jyl būryn QR syrtqy ıster ministrlıgı elımızdıŋ halyqaralyq ūiymdardaǧy märtebesınıŋ özgeruıne bailanysty būl somany 55 mln AQŞ dollarynan asyru qajettıgın aitqan. Jarnanyŋ qomaqtysyn MAGATE biudjetıne tölep kelemız. Elımız 1994 jyly 26 şıldede Qazaqstan Atom energiiasy turaly halyqaralyq agenttıkpen Kepıldıkterdı qoldanu turaly kelısım jasady. Kelısım 1995 jyly 11 tamyzynda öz küşıne enıp, Qazaqstannyŋ iadrolyq qyzmetterı MAGATE kepıldıgıne alyndy. QR qarjy ministrlıgınıŋ mälımetınşe, 2017 jyly elımızdıŋ tört ūiymǧa jarna esebındegı bereşegı – 12 milliard teŋgege jetken. Būl bar bolǧany Düniejüzılık bank, İslam damu bankı, Halyqaralyq damu qauymdastyǧy jäne Aziialyq damu bankı sekıldı tört ūiymǧa ǧana berıluge tiıs jarnanyŋ jalpy somasy. Qarjy ministrlıgı halyqaralyq qarjy instituttarynyŋ jūmysyna qatysu Qazaqstanǧa tiımdı investisiia tartuǧa mümkındık beretının aitady. «Jeke käsıpkerlıktı damytu jäne innovasiia tärızdı paidalary da bar. 2017 jyly respublikalyq biudjetten Aziialyq damu qoryna 1 milliard teŋge jıberu qarastyrylǧan», – delıngen ministrlık mälımdemesınde. BŪŪ-ǧa müşelık jarnasyn ünemı keşıktırıp töleitın memleketterdıŋ qatarynda AQŞ tūr. 2018 jyldaǧy keste boiynşa būl memleket BŪŪ-ǧa öz mındettemesın qazan aiyna deiın tölep bıtuge tiıs eken. Älemdık aqparat közderı AQŞ-tyŋ qaryzdy keşıktırıp töleuı 1984 jyldan, Ronald Reigannyŋ prezidenttıgı tūsynda bastalǧanyn aitady. Al Bill Klinton taqta otyrǧan kezeŋde AQŞ-tyŋ atalmyş ūiymǧa qaryzy 2 milliard dollardan asyp ketken. Sarapşylar Qazaqstannyŋ syrtqy qaryzdarynyŋ köp bölıgı uaqytynda tölenbegen müşelık jarnamalarmen de tolyǧyp otyratynyn aitady. Olar ūiymdarǧa müşelık jarnany qysqartu nemese müşelıkten şyǧu mäselelerın qarastyratyn kez keldı degen oiǧa basymdyq berıp jür. Daǧdarys keibır memleketterdıŋ halyqaralyq ūiymdarǧa müşelıgıne qatysty saiasatyn qaita qarauǧa mäjbürlep jatyr. 2018 jyldyŋ qazan aiynda AQŞ pen İzrail IýNESKO-dan şyǧatynyn mälımdedı. Būl turaly APF aqparattyq agenttıgı habarlady. AQŞ Ronald Reigannyŋ tūsynda 1984 jyly ūiymnan şyǧyp ketken bolatyn. Būǧan qarjylyq kelıspeuşılıkter men Amerika saiasatyna jiırek aitylyp ketken qarsy pıkırler sebep bolypty. Djordj Buştyŋ kezınde 2002 jyly IýNESKO-ǧa qaita oralǧan AQŞ, 2011 jyly Barak Obama basşylyǧy tūsynda taǧy da ūiymnyŋ közqarasymen kelıse almaitynyn bıldırgen. 2017 jylǧy derekter boiynşa AQŞ-tyŋ IýNESKO aldyndaǧy qaryzy 550 mln dollarǧa jetken. Köptegen jyldar boiy SIM jüiesınde qyzmette bolǧan Rasul Jūmaly «osy ūiymdaǧy müşelıgımız özın-özı aqtap jatyr ma» degen sūraqty jiı saraptap, qajet bolsa oŋtailandyryp, qysqartyp otyru qajettıgın aitady. «Syrtqy saiasatta köp mäsele tek jarnaǧa ǧana bailanysty emes. Bızge paidasyz nemese qūr uädemen şektelıp otyrǧandarynan bas tartu halyqaralyq zaŋdarǧa qaişy kelmeidı. BŪŪ, İslam konferensiiasy siiaqty maŋyzdy ūiymdarǧa müşelık jarnany tölep tūru bızge tiımdı. Euraziialyq ekonomikalyq odaqta sauda-sattyq jaǧynan ūtylyp otyrǧanymyz talai ret resmi aityldy. Osy mäselelerdı memlekettık deŋgeide oilastyratyn kez keldı. Müşelık jarnany türlı ūiymdar aldynda öz müddemızdı qorǧau üşın töleimız. Ol bızge mınber üşın kerek. Syrtqy saiasatta halyqaralyq ūiymdardyŋ mınberı arqyly jahandyq, ırı halyqaralyq mäselelerdı şeşuge basymdyq berıp, aimaqtyq, ūlttyq mäselelerdı ekınşı ysyryp qoiyp jürmız», – deidı Rasul Jūmaly. Rasul Jūmalynyŋ paiymdauynşa, bızdıŋ BŪŪ Qauıpsızdık keŋesınıŋ tūraqty emes müşelıgımız bızge ülken mümkındıkterdıŋ esıgın aşqan edı. Aimaqtyq ekologiialyq tüitkılder jeterlık. «Tūraqty emes müşeler BŪŪ mınberınde öz aimaǧynyŋ, öz memleketınıŋ müddesın bırınşı qorǧaidy. Zaman özgergen saiyn syrtqy saiasi basymdyqtar da özgerıp otyrady. Būryn qabyldanǧan şeşımderdı qaita qarap, tiıstı özgerıster engızıp otyru kerek», – deidı ol. Akademik Asqar Jūmadıldaevtyŋ da IýNESKO-ǧa müşelıgımız jaily öz aitary bar eken. Sebebı soŋǧy kezde jyl saiyn IýNESKO şeŋberınde mereitoi ötkızu bızdıŋ elde ädetke ainalypty. El ışınde «mereitoilar memleketımızdıŋ deŋgeiın köterdı, qazaqtyŋ atyn älemge tanytty» degen pıkırge şynymen senıp qalatyndar köp. «IýNESKO jarna töleuşı alpauyt müşelerınıŋ köŋıl-küiıne tıkelei täueldı. Olar «Bızdıŋ esepşotqa aqşa audaryŋdarşy, sodan keiın mereitoilaryŋdy jasai berıŋder» deidı. Ony eşkım moiyndamasa, onyŋ şyǧynǧa tatyrlyq paidasa bolmasa, bar tapqanymyz – bır aqynnyŋ ekı-üş öleŋdı audaruy bolsa, onyŋ bızge ne qajetı bar?», – deidı Asqar Jūmadıldaev. Onyŋ aituynşa, IýNESKO-ǧa 190 el müşe ekenın, sonyŋ ışınde 40 el ūiym biudjetınıŋ 0,001 paiyzyn beretının aitady. «Müşelık jarnany köp el tiısınşe tölemeidı. Qazır IýNESKO-nyŋ negızgı demeuşısı – Japoniia. Müşelık jarna jinau – kommunaldyq tölemaqy jinauǧa ūqsaidy. Mereitoi ötkızu tek aqşa jiyp alu üşın kerek. Ataq üşın qoldan qanat jasap, aspanǧa ūşyp ketuge daiyn tūratyn keibır qazaqtar üşın būl qajet», – deidı ol. Asqar Jūmadıldaev IýNESKO sekıldı düniejüzılık ūiym mekemelerınde qazaqtardyŋ da jūmys ısteuge mümkındıgı bar ekenın aitady. Bıraq, būl mümkındıktı qazaqtar dūrys paidalanyp otyr ma? IýNESKO-nyŋ arnaiy ǧylymi mekemelerınde jūmys ısteitın qanşa qazaq bar? «Bızdıŋ estuımızşe, bırde-bır qazaq joq. Keibır qazaq ziialylarynyŋ naqty mäselelerden görı jalpy mäselelermen, ne ötkendı qazbalaumen ainalysatyny menı taŋqaldyrady. Olardyŋ pıkırınşe, basqa mäsele joq, jūrt bärın tastap, tek solardyŋ dünielerın talqylauy kerek. Jai talqylap qana qoimai, «būl eŋbek älemdık deŋgeide!» dep pıkır aitu kerek. Būl tek IýNESKO-ǧa emes, Qazaqstan müşelık jarnasyn tölep, otyrǧan barlyq ūiymdarǧa qatysty. Qazaqstannyŋ azamattary sonyŋ bärınde jūmys ısteu kerek. Sol kezde ǧana Qazaqstannyŋ müddesı tereŋ saraptalyp, qorǧalady. Qazaqstan özın-özı tanytu üşın ärekettengen kezeŋnen öttı. Mūnaiymyz ben altynymyz bızdı älemge tanytty. Endıgı maqsatty sol ūiymdardyŋ bärınde öz mamandarymyzdy otyrǧyzuǧa baǧyttau kerek. Bız osy ädıspen ǧana halyqaralyq ūiymdardyŋ intelektualyn paidalana alamyz. Sol kezde ǧana halyqaralyq ūiymdarǧa müşelıgımızdıŋ salmaǧy artyp, qaltamyzdan şyǧyp otyrǧan qarjymyzdy aqtaidy», – deidı Asqar Jūmadıldaev.
Bızdıŋ eldıŋ halyqaralyq ūiymdar aldyndaǧy mındetı boiynşa basqa elderge kömektesuı tiıs. Sarapşylar, būl rette bızdıŋ el resipient el emes, donor el deŋgeiıne köterılıp kele jatqanyn aitady.
2016 jyly Qazaqstan Qyrǧyzstanǧa kedendık qūral-jabdyq aluǧa 100 mln dollar berdı. Qazaqstan Auǧanstanǧa mektep pen auruhana, basqa da kömek üşın 50 mln dollar, auǧanstandyq äskerdı qoldauǧa 2 mln dollar taǧy bölındı. Saiasatkerler qaitarymsyz gumanitarlyq, qarjylai jäne basqa da kömek – ol syrtqy diplomatiianyŋ maŋyzdy bır bölıgı ekenın aitady. Jaqyn körşılerımızdıŋ jaǧdaiy jaqsy qazaqtyŋ da köŋılı tynyş. Bıraq qandai ūiymǧa müşe boluy kerektıgın taǧy da bır oi elegınen ötkızıp aludyŋ ziiany joq.
Rauan Iliiasov
«Adyrna» ūlttyq portaly
