AQŞ pen İran teketıresı: Qazaqstan qandai sabaq aluy kerek?
Sarapşylar AQŞ pen İran arasyndaǧy daudy beibıt jolmen şeşudı ekı eldıŋ enşısıne qaldyryp otyr. Al ekı eldıŋ äzırge kelısımge keler türı joq. İran İraktaǧy AQŞ-tyŋ Ain Asad äskeri bazasyna şabuyldardyŋ ekınşı tolqynyn bastady.
İran joǧary basşysynyŋ bas äskeri keŋesşısı Husein Dehgan CNN-ge bergen sūhbatynda Tegeran irandyq general Kasem Suleimanidıŋ ölımı üşın kek alatynyn jäne būl şara amerikalyq äskeri nysandarǧa qarsy baǧyttalatynyn aitty. «Jauabymyz olardyŋ äskeri nysandaryna baǧyttalady. Sızderge bır närse aitaiyn: elımızdıŋ bilıgı soǧysqa ūmtylmaǧanyn jäne ūmtylmaitynyn resmi türde mälımdegen. Soǧysty Amerika bastap otyr. Sondyqtan olar sol äreketıne bızdıŋ jauabymyzdy qabyldauy kerek. Soǧystyŋ būl kezeŋın aiaqtaudyŋ jalǧyz amaly: Bızge jasaǧan soqqysy sekıldı Amerikaǧa da sondai soqqy jasau. Keiın olar jaŋa qaqtyǧysty bastamauy kerek», - dep keltırdı onyŋ sözın İnoTV.
Sondai-aq Dehgan Amerikaǧa şabuyl jasalsa, İrannyŋ 52 nysanyna auyr soqqy jasauǧa uäde bergen AQŞ prezidentı Donald Tramptyŋ sözıne jauap berdı. Husein Dehgannyŋ aituynşa, mūndai jaǧdai bolsa, Tegeran mūny äskeri qylmys dep sanaidy, sondyqtan İran özıne şekteu qoimai, AQŞ-pen tıkelei maidandy bastaidy. «Būl bır qatal äŋgıme boldy», - dep qorytyndylady telearna tılşısı.
Atap aitqanda, Aq üige Pentagon basşysy Mark Esper men AQŞ memlekettık hatşysy Maik Pompeo keldı. Sondai-aq, Aq üide Tramptyŋ halyqqa yqtimal ündeuın daiyndap jatyr dep habarlanǧan.
Būǧan deiın İraktyŋ batysyndaǧy Ein-al Asad bazasy men Erbildegı bazaǧa şabuyl jasaldy dep habarlanǧan bolatyn. AQŞ Qorǧanys ministrınıŋ qoǧammen bailanys boiynşa kömekşısı Djonatan Hoffman «Soŋǧy künderı İrannan töngen qauıp-qaterge jauap retınde AQŞ Qorǧanys ministrlıgı qyzmetkerlerı men serıktesterın qorǧaudyŋ barlyq amaldaryn jasap jatyr. İran rejimı bızdıŋ küşterımızge şabuyl jasap, aimaqtaǧy müddemızge qarsy äreketterdı josparlaǧandyqtan, būl ekı baza joǧary daiyndyqta boldy. Jaǧdaidy baǧalai otyryp, bız aimaqtaǧy AQŞ qyzmetkerlerın, serıktester men odaqtastardy qorǧau üşın barlyq şaralardy qoldanamyz. Özgerıster bolsa, habardar etıp otyramyz», - dep atap öttı.
Aq üidıŋ baspasöz hatşysy Stefani Grişem Twitter-degı paraqşasyna AQŞ prezidentı Donald Tramp pen onyŋ keŋesşılerı jaǧdaidy mūqiiat baqylap otyrǧanyn mälımdedı. «İraktaǧy AQŞ bazasyna şabuyl jasalǧany bızge mälım. Prezidentke aqparat berdık. Ol jaǧdaidy baqylauda ūstap, özınıŋ ūlttyq qauıpsızdık tobymen aqyldasyp jatyr», -dep mälımdedı AQŞ prezidentınıŋ baspasöz hatşysy Stefani Grişem.
Būǧan deiın habarlanǧandai, CNN telearnasyna bergen ekskliuzivtı sūhbatynda İslam revoliusiiasy joǧarǧy köşbasşysynyŋ äskeri keŋesşısı Hamenei Hossein Dehgan «Kuds» İslam revoliusiiasy küzet korpusynyŋ arnaiy jasaq basşysy, general Kasem Süleimanidıŋ ölımıne bailanysty äskeriler men äskeri obektılerge qarsy qimyldar boluy mümkın ekenın mälımdegen.
Pentagonnyŋ ökılı Djonatan Hoffman ereuıl İrannan şyqqan dep mälımdedı. Şabuyl kezınde, atap aitqanda, ballistikalyq zymyrandar qoldanyldy. İslam Revoliusiialyq Saqşylar korpusy būl şabuyldar üşın jauapkerşılıktı öz moinyna aldy. Şabuyl saldarynan zardap şekkender men zaqym turaly mälımetter joq.
İran men AQŞ arasyndaǧy teke-tıreske Qytai da alaŋdap jatyr. Qytailyq sarapşy Global Times Hu bügın jurnalistermen kezdesken kezde būl soǧysty özderınen alys dep sanamaitynyn aitypty. «Qazır İran nemese özderın İran dep tanystyratyn küşterdıŋ ara-jıgı bırıgıp kettı. Sebebı AQŞ-ty nemese İrandy bır-bırıne qarsy qoiuǧa müddelı küşter Amerika Qūrama Ştattarynyŋ odan da küştı şabuylyna sebep bolady. Qazır bız klassikalyq jaǧdaimen betpe-bet tūrmyz. Ekı tarap stavkany tüsırgısı kelmeidı, şegıngısı de kelmeidı. İrannyŋ saiasi basşylary halqynyŋ aldynda «bet-beinesınen airylyp qalǧysy kelmeidı. Al Donald Tramp bolsa odaqtastaryn ökpeletıp alǧysy kelmeidı. Bıraq AQŞ şabuyly İran üşın basty qūndylyq bolyp tabylatyn tarihi mūralardy jer betınen joiyp jıberuı mümkın» dep jazypty.
Jalpy, soǧysty däl qazır bastap jıberuge ekı el de müddelı emes. AQŞ –ta alda prezident sailauy. Būl janjal Tramptyŋ ekınşı ret sailauǧa tüsu mümkındıgınıŋ jolyn kesuı äbden mümkın. Sondyqtan keibır sarapşylar keşeden berı «Tek, kelısımge kelgısı kelmeitın bırqatar ūstanym men közqaras qaişylyǧy daǧdarysqa tırep tūr» degen pıkırdı köbırek aita bastady. Eger osynyŋ bärıne qaramastan qaqtyǧys bolyp jatsa, soǧysty kımnıŋ bastaǧany eşkımge maŋyzdy bolmai qaluy da mümkın. |
Qazır ǧalamtordyŋ qazaqstandyq segmentınde AQŞ pen İran arasyndaǧy teke-tırestıŋ bızdıŋ elge qatysy turaly pıkırlerdıŋ bäsı basym bolyp tūr.
İran tarapynyŋ bastamasymen Qazaqstan Respublikasynyŋ Syrtqy ıster ministrı Mūhtar Tıleuberdı İran İslam Respublikasynyŋ Syrtqy ıster ministrı Mohammad Djavad Zarifpen telefon arqyly söilestı. Būl turaly QR SIM baspasöz qyzmetı habarlaidy. İran SIM basşysy Taiau Şyǧystaǧy aǧymdaǧy ahual turaly habardar ettı. Mūhtar Tıleuberdı öŋırdegı jaǧdaidyŋ şielenısuıne alaŋdauşylyq bıldırdı. Ol barlyq taraptardy şielenıstıŋ odan ärı uşyǧuyn boldyrmau üşın ūstamdylyq tanytuǧa jäne janjaldy şeşudıŋ saiasi-diplomatiialyq joldaryn ızdeuge şaqyrdy. Būl İranǧa qatysty aqparattyŋ bölımı. Al resmi emes segmentı turaly sarapşylar özderınıŋ közqarastaryn bırınen keiın bırı jariialap jatyr.
Mysaly, qazaqstandyq saiasattanuşy Ǧaziz Äbışovtıŋ paiymdauynşa, Qazaqstannyŋ syrtqy saiasat vedomstvasynyŋ basşysy boljaldy şeŋberdıŋ şekpenınen būl joly da şyqqan joq. Qazaqstan Respublikasy Syrtqy ıster ministrlıgınıŋ basşysy «aimaqtaǧy jaǧdaidyŋ uşyǧyp bara jatqanyna alaŋdauşylyq bıldırdı» jäne «barlyq taraptardy aimaqtaǧy şielenısudıŋ aldyn alu üşın ūstamdylyq tanytuǧa şaqyrdy. Qarapaiym tılmen aitqanda «jıgıtter, ökpe bolmasyn, anam maǧan keşkı as kezınde üide boluymdy ötındı. Sondyqtan bızdıŋ aralasuymyzsyz şeşıledı dep ümıttenemın» degenge saiady. Men būdan saiasi sauatsyzdyq körıp tūrǧan joqpyn. Bızdıŋ būl mäselege aralasatyn retımız joq» dep oiyn tüiındedı Ǧaziz Äbışov.
Bıraq AQŞ pen İran arasyndaǧy teke-tıreste eşbır eldıŋ, äsırese Qazaqstannyŋ qaltarysta qala almaityny anyq. Kaspii teŋızı arqyly şektesetın Qazaqstan men İrannyŋ özara alys-berısı jaman emes. 2019 jyldyŋ bas kezınde İslam Respublikasynyŋ energetika ministrı Reza Ardakanian «erkın sauda aimaǧyna» qatysty uaqytşa jasalǧan kelısım küşıne enetının aitqan. İslam Respublikasy qazaqtyŋ astyǧyn tonnalap satyp alyp otyrǧan bırden-bır el. Al İrannyŋ negızı közırı - Ormuz būǧazy. Sebebı parsy şyǧanaǧynda öndırıletın mūnaidyŋ basym bölıgı osy būǧaz arqyly şeteldık naryqqa eksporttalady. «Aq üi İranǧa sanksiia salsa, resmi Tegerannyŋ Ortalyq Aziia memleketterımen saudasy toqtap qalmai ma?» degen qauıp bar el arasynda. Būl onsyz da şatqaiaqtap tūrǧan Taiau Şyǧystaǧy saiasi ahualdy odan saiyn uşyqtyryp jıberetını anyq.
Bıraq bızdıŋ eldıŋ İranǧa qatysty ūstanymy Reseidıŋ közqarasynyŋ betalysyna qarap aiqyndalatynyn bärımız sezıp otyrmyz. Sebebı sarapşylar Resei ärdaiym İrannyŋ Siriiadaǧy rölın şekteuge müddelı, öitkenı Kreml İran men Hezbollany basqara almaitynyn aitady. Öz kezegınde Putin Siriia daǧdarysy üşın eşqaşan tolyq jauapkerşılıktı alǧysy kelmedı, kerısınşe Reseidıŋ ekonomikalyq jäne äskeri müddelerın AQŞ müddelerınen joǧary qoiuǧa daiyn küşterdı qoldaǧysy keldı.
Reseilık diplomattar, onyŋ ışınde RF prezidentı V. Putin İrandy Reseidıŋ Odaqtasy dep tanuǧa asyǧyp otyrǧan joq. Olar üşın İran belgılı bır geosaiasi qūrylymnyŋ AQŞ ortalyq bölıgı ǧana edı, jäne būl bölıktı özderıne qarsy toptyŋ baqylauyna alǧysy kelgenın qalamaidy. Sarapşylar būl öte maŋyzdy sät ekenın aitady. Sebebı kez kelgen saiasi alians özara mındettemelermen anyqtalady. Bıraq İran rejimı jaǧdaiynda Putin kez-kelgen maŋyzdy mındettemelerden aulaq boldy. Putin özın osy aimaqtaǧy soǧysuşy lagerlerdıŋ bırınıŋ müşesı retınde emes, Taiau Şyǧys elderı arasynda deldal retınde körsetuge tyrysty. Sebebı mūny bız İrannyŋ ūmtylystaryna qaişy keletın İzrail, Türkiiamen de yntymaqtasqanynan baiqaǧanbyz.
Sol sebeptı Suleimanidıŋ qazasy Resei üşın eşteŋenı özgerte almasy anyq. Reseidıŋ mümkındıgı «jaǧdaidy halyqaralyq kelısımder şeŋberınde retteu kerek» degen salqynqandy diplomatiialyq ūstanymnan ärı asyp kete almaidy.
Būl RF Syrtqy ıster ministrı Sergei Lavrov pen İran Syrtqy ıster ministrı Djavad Zarifpen telefon äŋgımesı kezınde baiqalyp qaldy. Strategiialyq deŋgeide İran men AQŞ arasyndaǧy qatynastardyŋ naşarlauy Reseidıŋ Siriia janjalyna aralasqan geosaiasi tepe-teŋdıktı būzuy mümkın. Putin mūnyŋ aldyn aludy europalyq köşbasşylardyŋ kömegımen jüzege asyrǧysy keledı. Makronmen telefon arqyly söilesuden basqa, Putin Germaniianyŋ kanslerı Angela Merkeldı kelesı demalys künderı Reseige baryp, İran mäselesın talqylauǧa şaqyrdy.
Äzırge Reseidıŋ Türkiiamen yntymaqtastyqta şektelıp otyr. Sebebı Türkiia, İrannan basqa, aimaqtaǧy jalǧyz myqty oiynşy - ony AQŞ-tyŋ senımdı odaqtasy dep aitu mümkın emes.
8 qaŋtar, särsenbıde Putin Türkiia prezidentı Rejep Taiyp Erdoǧanmen kezdesuge Ankaraǧa keledı.
Olar üşın jaŋa gaz qūbyryn ıske qosudan görı maŋyzdy taqyryptar boluy äbden mümkın. Sebebı AQŞ pen İran janjalyna qatysty tek Qazaqstan ǧana emes, Qytai men Resei de tük te ıstei almaitynyn közı qaraqty saiasattanuşylardyŋ bärı aityp jatyr. AQŞ-ta tūratyn qazaqstandyq saiasattanuşy Ualihan Töleşev jurnalistermen kezdesken kezde olardyŋ ondai qauqary joq ekenın aitqan. Resei - mūnai öndırısı naryǧynda İrannyŋ baqtalasy. «Būl ekı el arasyndaǧy tauar ainalymy kölemı öte az. Onyŋ üstıne İran - ambisiozdy, teokrattyq memleket. Onyŋ avtoritarly ärı zaiyrly Resei sekıldı memleketpen eşqaşan qatty aralasqysy kelgen emes. Geosaiasatta da Resei men İran ünemı baqtalas bop keledı. Mysaly, Kaspiidıŋ qūqyqtyq märtebesı mäselesın alalyq. 20 jyl boiyna İrannyŋ kesırınen būl mäselenı şeşe almai keldık qoi. Ärine, İran Reseiden qoldau kütedı, bıraq Resei AQŞ-tyŋ İran iadrolyq kelısımşartyn būzu äreketıne tosqauyl bola almaidy. Ondai qauqary joq. Putinnıŋ özı mūny aşyq moiyndaǧan. Iаdrolyq kelısım mäselesınde İrannyŋ basyna araşa tüse almaitynyn, ekonomikalyq daǧdarys pen jūmyssyzdyqtan qūtqara almaitynyn aitqan ol aldynda» deidı saiasattanuşy.
Demek bızdıŋ el de bırazǧa deiın İran AQŞ taqyrybyna bailanysty ūstanymdaryn ırke tūruǧa tura kelıp tūr. Sebebı iadrolyq qaruǧa ie ekı eldıŋ arasyndaǧy saiasi jaǧdaidyŋ uşyǧyp ketuı üşınşı dünie jüzılık soǧystyŋ bastalyp ketuıne sebep boluy äbden mümkın. İrandy būrynǧy İrak, Liviia, Süriiamen salystyruǧa mülde bolmaidy. Batystyŋ ekonomikalyq sanksiialary bolmaǧanda Saud Arabiianyŋ ornyna Orta Şyǧystan şyqqan «Ülken Jiyrmalyq» müşesı İran boluy da mümkın edı. Halqynyŋ sany da Saud Arabiiasynan ekı ese köp jäne mūnai salasyna köbırek täueldı emes. Ekonomikasyn ärtaraptandyryp ülgırgen bai, quatty Şyǧanaq soǧysy kezınde synnan ötken teŋız küşterı men artilleriialyq küşterın, zymyran qarularyn qossa Qūrama Ştat üşın az şyǧyn emes. BBC men VOA sarapşylar, qaqtyǧys bolǧan künde jäne ūzaqqa sozylǧan jaǧdaida İrannyŋ bırqatar artyqşylyqtarynyŋ da bar ekenın aityp jatyr. Sol sebeptı būl janjal osy künge deiıngı jaŋǧyryǧy bırer aidan keiın basylyp qalatyn dau-damailarǧa müldem ūqsamaidy.
Bügın Tramp qataŋ pozisiia tanytqanymen, tübegeilı soǧysty qalamaityny turaly respublikalyq partiiany qoldauşy amerikalyq basylymdar jazyp jatyr.
Rauan ILİIаSOV,
«Adyrna» ūlttyq portaly
