Äzırge sarapşylar AQŞ-tyŋ äskeri bazalaryna bergen soqqysy mūnai baǧasyna, sosyn qazaq teŋgesıne küş bergenın bırınen soŋ bırı aityp jatyr.
Tek qazaq teŋgesı emes, Qazaqstan tärızdı damu jolyna endı tüsken elderdıŋ ūlttyq valiutalary da eŋsesın tüzep, şyraiy kırıp qaldy.
Älemdık qarjy naryǧy İran men AQŞ-tyŋ qas-qabaǧyna qarap, ışten tynyp tūr. Sarapşylar geosaiasat jäne mūnai Taiau Şyǧystaǧy daǧdarystyŋ uşyǧuy mūnai qūnyn odan ärı arttyruǧa mümkındık beretının aityp otyr. Qazır ūlttyq valiutanyŋ dinamikasy geosaiasi jaǧdaimen anyqtalady. Qazır teŋgege quat berıp tūrǧan küş eldıŋ IJÖ degen pıkırge bala da senbeidı.
«Eskalasiia deŋgeiı joǧarylaǧan saiyn mūnai baǧasy da qymbattai beredı. Qazaqstan men Resei tärızdı şikı mūnaiǧa täueldı elder üşın, būl qolaily. AQŞ pen İrannyŋ uaqytşa bolsa da kelısımge keluı İrandy ekonomikalyq apattan saqtap qaldy. Sebebı soǧys jürgen jerde mūnai barlaityn ken oryndary ısten şyǧady» deidı sarapşy Erlan İbragim.
Erlan İbragimnıŋ tüsındıruınşe, älemde bırde-bır el keŋ kölemdı qaruly qaqtyǧysqa müddelı emes, sondyqtan äskeri operasiialarǧa jol bermeuge tyrysady. Sonymen qatar, kez-kelgen äskeri qaqtyǧystar sözsız adam şyǧynyna alyp keledı, ekstremistık küşterdıŋ köleŋkeden şyǧyp ketuıne jol aşady.
«AQŞ-tyŋ äskeri reaksiiasy odan ärı uşyǧudy boldyrmau üşın simvoldyq sipatqa ie bola bastady. Tegeran men AQŞ-tyŋ tolyqqandy äskeri qaqtyǧystan aulaq boluǧa tyrysqany alǧaşqy künderden baiqalyp qaldy. Keşe İran jaǧy Suleimanidıŋ kegı qaitaryldy» dep endıgı teke-tırestıŋ artyq ekenın baiqatty» deidı ol.
Sarapşylar qazır aldaǧy künderge boljam jasau qazır mümkın emestıgın aşyq aityp otyr. Janjaldyŋ betı qaitqanmen, onyŋ jaŋǧyryǧy basylǧan joq. Şikızat közderı baǧasynyŋ tūraqsyzdyǧy, mūnaidyŋ qymbattauy damuşy elderdıŋ valiutasyna qosymşa dem bergenmen, qor birjalaryndaǧy aktivterdıŋ baǧasyna kerı äser ete bastady. Tūraqsyzdyq ūzaq merzımdı boljamdar jasauǧa mümkındık berer emes.
«Jaǧdai tūraqtalǧanşa mūnai barrelı 70-80 AQŞ dollary ainalasynda bolady. Sodan keiıngı baǧa mūnai naryǧyndaǧy ūsynys pen sūranysqa, sosyn geosaiasatqa qarap beiımdeledı» deidı Erlan İbragim.
Al kelesı ekonomist Tūrar Baiǧaraev Donald Tramp «İranmen soǧys bolmaidy» degenmen jaǧdaidyŋ baqylaudan şyǧyp ketkenın aitady. Sebebı būl janjalda tek AQŞ pen İrannyŋ ǧana emes, İrak, Saud Arabiiasy, tıptı Taiau Şyǧys elderınıŋ de müddelı ekenı belgılı bolyp qaldy. Soǧys qaupı töngen saiyn damuşy elderdıŋ valiutalary küşeiıp, AQŞ valiutasynyŋ baǧasy da tömendei beredı. Jaǧdaidyŋ tym ūzaqqa sozylyp keuıne AQŞ-tyŋ özı de müddelı emes. Sebebı, sarapşynyŋ paiymdauynşa, AQŞ-ta būrǧylau qondyrǧylarynyŋ sany qysqaryp, taqtatas mūnaiynyŋ qory tausyluda. Bır jarym-ekı jylmen salystyrǧanda būrǧylau qondyrǧylarynyŋ sany 25 paiyz azaidy.
Teŋge turaly aitatyn bolsaq, sarapşylar baǧa uaqytşa deidı. Būl teŋgenıŋ quanyşy da uaqytşa ekenın bıldıredı.
Al qazır teŋge baǧasy ösıp jatyr. Tıptı soŋǧy ekı künnıŋ ışınde Ūlttyq bank üş kün ūiyqtasa da tüsıne kırmeitın baǧaǧa tūraqtady. Būl tek syrtqy faktorlardyŋ äserı. Sebebı teŋgege dem berıp tūrǧan faktorlar jaily täuelsız sarapşylar emes, Ūlttyq bank pen Ükımettıŋ özı de eşteŋe aita almai otyr.
Qazırgı uaqytta mūnai naryǧyndaǧy qyryq qūbyla bastady. Bız baǧanyŋ ösuın körıp otyrmyz. Bloomberg jasaǧan saraptamaǧa säikes, eger şielenıster saqtalsa, qauıp būlty seiılmese, qara altynnyŋ baǧasy köterıle beredı. Tıptı jaǧdaidyŋ AQŞ pen İrannyŋ baqylauynan şyǧyp ketkenın körıp jürmız. Tıptı būl faktordy, «apam da aŋ-taŋ, İran men AQŞ ta aŋ-taŋ» dep baǧalauǧa bolady. Būl jaǧdai bükıl älemnıŋ investorlaryn qatty alaŋdatady. Osyǧan bailanysty AQŞ, Europa jäne Aziiadaǧy qor naryqtary aitarlyqtai tūraqsyz keşeden berı Mäskeu birjasynda baiqalyp qaldy. Būl Resei ekonomikasynyŋ mūnaiǧa täueldı ekenın körsetıp otyr. Arzan dollar men qymbat mūnai qor birjalaryndaǧy aktivterdıŋ tynyştyǧyn būzyp jatyr.
Sarapşy, Tūrar Baiǧaraevtyŋ tüsındıruınşe, būl faktor Qazaqstanǧa da, Reseige de tiımdı. Eger mūnai baǧasy barrelıne 130 dollarǧa jetsek, 2006-2007 jyldardaǧy jaǧdaiǧa oralamyz. Eger, basty dūrys jūmys ıstetsek, belgılı trptardyŋ emes, memlekettık müddenı joǧary qoisaq, mūnai däurenı jürıp tūrǧan kezdegı mümkındıkterdı jüzege asyruǧa jol aşar edı. «Bıraq kez kelgen soǧys pen teke-tırestıŋ kerı saldary bolady. Dıni alauyzdyq pen qatar aksiialardyŋ baǧasynyŋ tüsuı qatar jüredı mūndai kezderde. Sol sebeptı AQŞ dollary 250 teŋge bolady» dep jospar qūrudyŋ qajetı joq. Būl älemdık daǧdarysqa alyp keletın jaǧdai. 2008-2018 jyldardaǧy älemdık daǧdarystan aiyǧyp ülgırmegen damuşy elder mūndai soqqyǧa tötep bere almaidy» deidı Tūrar Baiǧaraev.
EG.RU agenttıgınde Ortalyq Aziia jäne Resei taqyrybyn jiı saraptaityn ekonomist Denis Ovsienko ötken aptada jurnalistermen kezdesken kezde dollardyŋ kürt arzandap ketuınen qor birjalaryndaǧy aktivter köbıktenıp ketetının eskerttı. Mūndai jaǧdaida bankterde qūndy qaǧazdardyŋ jinaqtalyp qalǧany sonşalyqty, onyŋ qūnyn anyqtau mümkın bolmai qalady. Osydan bırneşe jyl būryn Reseidıŋ Jinaq bank qauıptı seiıltu üşın aktivterdı satyp alyp, nesie berumen ainalysatyn qarjy ūiymdaryn arzan nesiemen qamtamasyz etpek bolǧan edı. Bıraq AQŞ-tyŋ Federaldy rezerv jüiesı 4,5 trln AQŞ dollaryna satyp alǧan qūndy obligasiialardy ainalymǧa jıberıp, Reseidıŋ aldyn orap kettı. Būl qarjy biznestı ainalyp ötıp, qor birjasyna jettı de, jaǧdaidy qiyndatyp jıbergen. Dollardyŋ arzandap, mūnaidyŋ qymbattauy naryq zaŋymen jürmese, älemdık naryq qor birjalarynyŋ köbıgınen köz aşa almai qaluy äbden mümkın. Sebebı dollardyŋ küş aluyna nemese älsıreuıne AQŞ-tyŋ bazalyq mölşerlemesınıŋ joǧary boluy men qymbat mūnai äser etedı. Sebebı älemdegı mūnaidyŋ barlyǧy AQŞ dollarymen satylady. Tek qara naryqty eskermegende. Bıraq qara naryqtaǧy sauda statistikasyn jasaǧan eşkım joq. Damuşy elderdegı investor bırden AQŞ-tyŋ tūraqty aktivterıne basymdyq beredı. Qazır AQŞ üşın bazalyq mölşerlemenıŋ deŋgeiı – quatty qaru.
Sarapşylar keşeden berı janjaldyŋ betı qaitpasa, mūnai barrelı 100-120 AQŞ dollaryna jetse, dollar baǧamy 250-270 teŋge bolady degen jaŋalyqty el-jerge taratyp jıberuge asyǧyp jatyr. Mūnyŋ artynda valiuta satyp, aradaǧy aiyrmasymen jan baǧyp otyrǧan qarjy treiderderı tūruy mümkın. Būl faktor bıreulerdıŋ qaltasyn toltyrady. Tıptı biudjettıŋ kırıs bölıgın de köbeituı mümkın. Bıraq qajettı tetıkterdı ıske qosa almasaq, ükımet qymbat mūnai men arzan dollardyŋ buyna aldanyp şaǧyn jäne orta biznestıŋ äleuetıne nazar audarmai qoiuy äbden mümkın. «Bız mūndai jaǧdaida keinsianstvaǧa, basqaşa aitqanda ekonomikadaǧy memlekettıŋ ülesınıŋ kürt ösıp ketu mümkındıgıne qaita oralamyz» deidı Tūrar Baiǧaraev.
Tūrar Baiǧaraevtyŋ tüsındıruınşe, mūndai jaǧdaida jūmys beruşı de, basqaruşy da memleket bolady. Al jeke kapitaldy damytu ekınşı planǧa ysyrylyp, adam kapitalyn damytu bos sözge ainalyp, ötkenge qaita oralamyz.
Sarapşylar qazırgı jaǧdai tabys tabuǧa mümkındık berıp tūrǧanyn aitady. Bız tek ony köleŋkelı jaǧdaiǧa auysyp ketuıne jol berıp almasaq boldy. Ükımet pen Ūlttyq bank osy jaǧyna saq boluy tiıs.
«Qazır ŞOB jobalaryna qarjy qūiuǧa mümkındık tuyp tūr. Būl jaǧdaidyŋ qanşaǧa deiın sozylatyny maŋyzdy emes. İnvestorlar qymbat az ǧana uaqyt bolsa da qymbat teŋge men arzan dollar arasyndaǧy aiyrmaşalyqtan da paida tabuǧa bolady. Bız tek sonyŋ közın tapsaq boldy» deidı Tūrar Baiǧaraev.
Rauan ILİIаSOV,
«Adyrna» ūlttyq portaly
