Elımızdıŋ Biologiialyq materialdardy taldau jäne zertteu ortalyǧynyŋ mälımetınşe, qazaqstandyqtardyŋ 45 paiyzy tez daiarlanatyn taǧamdardy tūtynuǧa qūştar. Būǧan bır jaǧy uaqyttyŋ tapşylyǧy, jūmysbastylyq sebep bolsa, endı bır jaǧy tez daiarlanatyn taǧamdardy paidalanu arqyly elder qarjysyn da ünemdeitın körınedı.
Būdan soŋ halyqtyŋ köpşılıgı limond susynyn jiı tūtyna bastaǧan. Bıraq mamandardyŋ paiymdauynşa, atalmyş önımderdıŋ densaulyqqa özındık ziiany bar ekenı naqty däleldenıp otyr. Būl rette bızben pıkırlesken bilogiia ǧylymynyŋ doktory, professor Jandos Aqaevtyŋ aituynşa, tez daiarlanatyn taǧamdar qaterlı ısık auruynyŋ bırden bır qozdyrǧyşy bolyp sanalady.
«Qazır doşirak pen limonadty qazaq ūlttyq taǧamdaryndai tūtynatyn bolyp aldy. Uaqytty aqşany ünemdegısı keletın jūrttyŋ denı osy önımderdı tūtynady. Mäselen, bız juyrda elımızde künde jarnamalanyp jüretın «Kışkentai kesedegı kespe» dep atalatyn jartylai daiyn kespelerınıŋ adam miyna ziiany airyqşa ekenın anyqtadyq. Eger adam üstıne qainaǧan su qosa salatyn, bes minutta daiyn bolatyn «Doşirak», «Bik-bon», dep atalatyn sansyz atauary bar osy kespenı jiı tūtynsa, kespedegı qospalar adamnyŋ miyna baryp jinala beredı eken. Bara-bara älgı qospalar tompaiyp ısık tärızdı bolyp adam miynda qatyp qalady. Damyǧan jäne damuşy elderde būl önımdı tūtynatyndar neken-saiaq. Al bızde būl önımder äleumettık jaǧdaiy tömen otbasylardyŋ kündelıktı tūtynatyn taǧamyna ainalǧany dausyz. Sondyqtan bız ūltymyzdyŋ densaulyǧyn oilasaq, aldymen jūrtty aldamai, önım sapasyz bolsa jarnamasyna şekteu, baqylau, qadaǧalau qoiu kerek»,-deidı ǧalym Jandos Aqaev.
Jalpy, bız ǧalymdardyŋ zerthanalyq saraptama jūmystaryna jügınsek, köptegen taǧam önımderınıŋ jarnamasy men jasalu täsılınıŋ arasynda tym alşaqtyq baryn köremız. Sol tärızdı osy tez daiarlanatyn kespe men şöl basar dep eŋ köp tūtynatyn limonadtardyŋ da talapqa sai daiarlana bermeitının ǧalymdar alǧa tartty.
«Mäselen, keibır limonad susyndarynyŋ qattamasynda «Tarhun tatityn limonad» dep jazylyp tūrsyn delık. Bır susyndy daiyndauǧa: kivi – 1,5 kelı; tarhun – 0,25 kelı; qant – 0,5 kelı; jalbyz – 0,01 kelı; limon – 0,170 kelı; saryaǧaş mineraldy susyny – 1 dana. Mıne, atalmyş önımdı daiyndau üşın osynşama qajettı närse kerek. Al bız tūtynatyn limonadtardyŋ keibırıne mineraldy saryaǧaş pen 0,2 kelı tarhundy blenderde şaiqap, oǧan qalaǧanynşa qant qosyp, qalap tūrsa su qosa salu arqyly önım eŋ jeŋıl jolmen daiyndalatyny mälım boldy. Mūnymen qoimai osylai daiyndalǧan önım syrtyna «kividen jasalǧan taza tarhun susyny» dep önım turaly jarnamasyn asyra tüsınık beredı. Būdan soŋ ananastan jasalǧan susyndardy taza tabiǧi jolmen daiyndau üşın: ananas – 1,25 kelı, qymyzdyq – 0,4 kg. limon – 0,175 kelı qajet. Al būl önımdı öndıruşılerdıŋ bır bölıgı ananaspen, qantty aralastyryp, oǧan qūrǧatylǧan susyndy suǧa ezu arqyly jeŋıl ädıspen daiarlai salady»,-deidı Jandos Aqaev.
Sondai-aq «qazırde bız jiı tūtynatyn atalmyş taǧamdardyŋ ışındegılerdıŋ denı därumender emes» desedı mamandar. Būl rette dietologtar da bırqatar mäselelelerdı alǧa tartyp otyr.
«Qaisybır mineraldy susyndarda «aǧzadaǧy holesterin deŋgeiı tömendetıp, qan ainalymyn jaqsartady» delıngen. Qarasaŋyz, önımnıŋ qūramynda fitosterin bar bolyp şyǧady. Fitosterin degenıŋız qūrǧaq därılık ekstrakt. Ol ışekke baryp eridı de aǧzadaǧy holesterindı tömendedıp, qan qysymyn retteidı. Qaisybır önımderdıŋ osyndai därılık preparat qosatyn ışıne bükken qūpiiasy bar. Jalpy, bız tūtynatyn önımderdıŋ denınde tamaqty ūzaq uaqytqa saqtau üşın, ony hoş iıstendıru maqsatynda gliutomat qosylady. Al gliutomattyŋ qaterlı ısıktıŋ qozdyrǧyşy ekenı bügınde älemdık ǧylymda däleldenıp otyr. Öz tarapymnan aitar ūsynysym, osy mäselerge qatysty arnaiy zaŋ şyǧarylyp, mūndai önımderge belgılı bır şekteuler qoiyluy kerek. Aŋǧarǧanǧa būl ülken mäsele. Sebebı qazır kün saiyn halyqtyŋ susyndardy tūtynu körsetkışı artyp barady. Qūtydaǧy susyndar qai kezde de sūranysqa ie. Sondyqtan osy arada talapty küşeitu kerek. Halyq qymyzdy, şūbatty tūtynbaidy. Qoljetımdı baǧada bolǧannan keiın osy limonadtardy eŋbektegen baladan, eŋkeigen kärıge deiın ışedı. Endeşe būl arada halyqtyŋ densaulyǧy degen mäsele oilantuy tiıs»,- deidı atalmyş ortalyqtyŋ maman Aijan Bekbosynova.
Saraptasaq, bügınde älem elderı aldyndaǧy as-auqatyn talǧap, tarazylap ışudı ädetke ainaldyrǧaly qaşan?! Al otandyq ǧalymdar qazaq tūtynuşysy taǧamdy talǧap ışuge kelgende älı de sauatsyz ekenın basa aityp otyr. «Olai deuımızge sebep, qazırde astan auru tauyp alyp, artynan densaulyǧyn tüzete almai jüretınderdıŋ köptıgı» deidı mamandar. Endeşe būl jerde qatqyl zaŋnyŋ boluy öz aldyna, bolaşaqta bızge de dastarhanymyzdaǧy asymyz turaly mol aparat aluǧa, sauatty taŋdau jasauǧa özımız de yqylasty boluymyz kerek. Olai etpesek, sapasyz önım, qospasy köp taǧam tänımızdı dertke şaldyqtyrary haq.
Qarlyǧaş ZARYQQANQYZY,
«Adyrna» ūlttyq portaly
