Qazaqstan Prezidentı Qasym-Jomart Toqaev industriialandyru jyldary Qazaqstan ekonomikasynyŋ qūrylymynda tübegeilı özgerıster bolmaǧanyn aşyp aitqan edı.
«Bız älemdık koniunkturanyŋ naşarlaǧan jaǧdaiynda bäsekenıŋ artqanyn, sauda qaqtyǧystarynyŋ şielenıskenın, jalpy jahandyq qarama-qaişylyqtardy baqylap otyrmyz. Bız körıp otyrǧandai, älem bır ornynda tūrmaidy. Sondyqtan, bız uaqyttan qalyp qoimauymyz qajet», dedı Qasym-Jomart Toqaev.
Sonymen qatar, Qasym-Jomart Toqaevtyŋ baǧalauy boiynşa ekonomika qūrylymynda tübegeilı özgerıs baiqalmaidy. 10 jyldan astam uaqyt boiy jalpy ışkı önımdegı öŋdeu önerkäsıbınıŋ ülesı 11 paiyzdyŋ ainalasynda. 2015-2018 jyldar aralyǧynda eŋbek önımdılıgınıŋ ösımı josparlanǧan 12 paiyzdyŋ ornyna 4 paiyzǧa ǧana jettı. Otandyq öndıruşılerdı qoldauǧa bölıngen maqsatty 600 milliard teŋge biurokratiialyq problemalarǧa bailanysty tiıstı adresatyna jetpegen. «Maǧan baiandalǧandai, 16 tamyzdaǧy jaǧdai boiynşa jalpy qūny 62,3 milliard teŋgenı qūraityn 148 joba ǧana maqūldanǧan», – dedı Prezident.
İndustriialandyru baǧdarlamasyn jüzege asyru jyldarynda 8 trln teŋgenıŋ 961 jobasy ıske qosylyp, 50000 myŋ tūraqty jūmys orny aşylǧan eken. Äitse de 2011 jyldan berı eldegı jūmyssyzdyqtyŋ resmi körsetkışı 5 paiyzdan kemımei tūr.
Esterıŋızde bolsa, 2018 jyldyŋ soŋǧy jūmys künı sol kezdegı Premer –ministr Baqytjan Saǧyntaev ta ««Myŋdaǧan zauytty aştyq dep aityp otyrmyz. Al olar eŋbek önımdılıgın nege joǧarylatpaidy? Sonda qandai zauyttar aşyp jatyrsyzdar?», dep, mäselenı tötesınen qoiǧan. Bıraq aitylǧan söz aitylǧan küiınde qaldy. «Premer aitty» dep oblys äkımderı özderıne qarasty aimaqta aşylyp-jabylǧan zauyttardyŋ taǧdyry turaly ükımetke esep beruge asyqpady.
Mäselenıŋ mänısın anyqtauǧa Baqytjan Saǧyntaev ükımetı de niet tanytpapty. Osylaişy şeşıluı tiıs mäseleler der kezınde şeşılmei, aitylmai, kürmeuı kürdelı mäselelerdıŋ qataryn tolyqtyra beredı. Sarapşylar 2018 jyldyŋ soŋǧy künı eks-premer Baqytjan Saǧyntaev bastap, bügıngı Prezidentımız Qasym-Jomart Toqaev qostap joqtaǧan 1250 käsıporynnyŋ tym bolmasa, 120-sy jūmys ıstegende elımızdıŋ import tauarlarǧa degen täueldılıgınıŋ deŋgeiı anaǧūrlym tömen bolatynyn aitady.
Saiasattanuşy-sarapşy Zamir Qarajanov aitqanyndai, memlekettıŋ qarjysyna salynyp, äldebıreulerdıŋ jemsauyna tüsıp ketken invest-jobalardy «Qaida-qaida» dep tügendeu eşkımge abyroi bermeidı.
«Eger, ükımet şyndap kırısse 1250 zauyttyŋ qaisysynyŋ jūmys ıstep, toqtap tūrǧanyn anyqtaudyŋ million türlı tetıgı bar. «Atameken ŪKP palatasy şyndap kırısse, skringtık täsılmen-aq anyqtauǧa bolar edı. Bıraq būl qalamǧa baruǧa eşkımnıŋ batyly barmaidy», deidı Zamir Qarajanov.
Älemdık täjıribede İİDMB-ǧa ūqsaityndar barşylyq. Sonyŋ ışınde bızge eŋ jaqyny – Qytai täjıribesı. Bıraq ol elde memlekettıŋ qazynasyna qarjylandyrǧan jobalarǧa jyl aralatyp baryp skring –taldama jasaidy. Qortyndy boiynşa top jaryp şyǧady dep ümıttengen jobalar memleket tarapynan qosymşa qarjylandyrylady. Mūndai täjıribe Norvegiia jäne Finliandiiada da ışınara bolsa da kezdesıp qalady eken. Aitpaqşy, soŋǧy ekı eldegı keibır ırı kompaniialar skringttık taldau boiynşa ırıktelıp şyǧypty. «Mūndai ädıs älemnıŋ talai elderınde bar. Alpauyt kompaniialar skringtık taldama nätijesınde osylai ırıktelıp şyǧady. Mūndai taldamalar özge de şaǧyn biznestıŋ damuyna serpın beredı. İİDMB nege toǧyz jylda bırde-bır ekı aiaǧyn tık tūryp, ışkı naryqta sūranysqa ie kompaniiany elge tanytpady?» degen saualdyŋ jauaby osy» deidı Zamir Qarajanov.
Bızdıŋ el üşın № 1 problema – bäsekelestıkke basymdyq berılmei keldı
İİDMB şeŋberınde qarjylandyrylǧan jobalardyŋ özı jekelegen äkımderdıŋ müddelerınen ärı asa almai qalǧan sätterı az emes.
«Kezınde äkımder halyqtyŋ basym köpşılıgı jeke käsıppen ainalyssyn degen tapsyrma aldy. Nätijesınde qorasyndaǧy ekı siyrynyŋ sütın satyp, nan-suyn aiyrbastap otyrǧandardyŋ bärı jeke käsıpker bolyp tanyldy da joǧaryǧa solai esep berıldı», deidı Zamir Qarajanov.
Zamir Qarajanov käsıporyndardy qarjylandyrudyŋ tetıkterınde aiqyndylyq bolmaǧanyna jeke-dara toqtalyp öttı. Memleket sol jobalardy qarjylandyrmastan būryn biznestıŋ tamyrlanyp ketuıne qolaily jaǧdaidy Zaŋmen bekıtu kerek edı. Būl faktor eldegı ışkı-ūlttyq investorlardyŋ qataryn azaityp jıberıptı. Älemdık täjıribede eldegı investisiianyŋ 80 paiyzy ūlttyq investorlar, al 20 paiyzy şeteldık investorlar boluy tiıs.
Ūlttyq investor ekonomikaǧa qarjy saluǧa müddelı emes,
Zamir Qarajanov kez-kelgen biznes joba eŋ aldymen täuekelge basymdyq beretının, basqaşa bolsa, onyŋ täuekelı de joǧary bolatynyn tüsındırıp berdı. Bızdegı İİDMB-nıŋ basty kemşılıgı aqşa bölındı, sonymen ıs bıttımen şekteldı. Mūnyŋ soŋy Qazaqstan jetıdegı bala men jetpıstegı qariiasyna deiın industriialdy aimaq degen aqparatqa Prezidenttıŋ senuımen, al halyqtyŋ jūmys ızdep köşege şyǧuymen aiaqtaldy. Sondyqtan sarapşylar ükımet baǧdarlamany qabyldamastan būryn bırınşı kezekte biznes-jobalardy qarjylandyruǧa emes, bäsekelestıkke qabylettı ortanyŋ qūqyǧyn zaŋmen qorǧauǧa basymdyq beruı ekenın aityp otyr.
« Bızdıŋ elde biznestıŋ qūqyn tek zaŋmen qorǧau jaǧy kemşın. Qazaq investrlarynyŋ ışkı naryqtaǧy ülesınıŋ azdyǧynyŋ da sebebı osy eken. Osy rette, sarapşy şeteldık nivestorlardyŋ qarjylandyruymen jüzege asqan jobalarǧa asa saqtyqpen qarau qajettıgın aitady. Sebebı olar qarjysynyŋ jelge ūşqanyna tözbeidı. «2008-2018 jyldar arasynda qarjylandyrylǧan jobalarda şeteldık investorlardyŋ ülesınıŋ qanşa bolǧandyǧy turaly derek közder endı jariialanyp jatyr. Mūnda jobalardyŋ jabylyp qaluy – Qazaqstannyŋ investisiialyq imidjıne terıs äser etedı. Qūny 1-3 mlrd AQŞ dollaryna baǧalanǧan jobalardaǧy şeteldık investorlardyŋ ülesı, kem degende 10 paiyz bolady, al būl az qarjy emes», deidı Zamir Qarajanov.
Öndırıske tek esep beru üşın emes, özımız üşın şyndap moiyn būruymyz kerek
Ekonomist-sarapşy Toǧjan Qojalievanyŋ aituynşa, mūndai jobalardyŋ basym köpşılıgı qaltalylardyŋ makroekonomikalyq jaǧdailaryn şeşu üşın qabyldanatyn körınedı. Zauytty aşumen şarua bıtpeitının bılu üşın käsıpker boludyŋ qajetı joq. Tek biznes pen bilık arasyndaǧy «oiyn erejesınıŋ» älıppesın bılseŋ boldy. «Älemdık täjıribede zauyt nemese käsıporyndardy aşqan kezde onyŋ şikızat közın jäne qai tarapqa ötkızu jäne tauarlardyŋ ötımdılıgı zertteledı. Būl üşın ükımet janynan investjobalardyŋ geografiialyq jaǧdaiyn zerdeleitın täuelsız ortalyq jasaqtaluy kerek.Bızde ondai ortalyqtyŋ bar-joǧyn bılmeimın», -deidı Toǧjan Qojalieva.
Sonymen bızde innovasiialyq jobalar qalai qarjylandyrylady emes, qalai paidalanuǧa berıledı degen sūraqqa jauap berıp köreiık!
2015-2018 jyldary Qazaqstannyŋ tūŋǧyş prezidentı Nūrsūltan Nazarbaevtyŋ qatysuymen ötken teleköpırde Qyzylorda, Türkıstan oblystarynda bır-bırıne körşı qonǧan audandarda bır önım şyǧaratyn zauyttardyŋ tūsauy kesılgenın habarlandy. Qazır ol zauyttardyŋ keiıngı taǧdyry jaily kündelıktı basylym betterınde aityla bermeidı. Mūnyŋ soŋy qazaq biznesın töbeden baqylap otyrǧan şeneunıkterdıŋ «osynyŋ saldarynan saldarynan şeteldık öndıruşılerdıŋ önımderın satyp aludy jalǧastyryp kele jatyr» dep şyr-pyry şyǧyp, aqtaluyna alyp keldı.
Bır-bırımen ara-qaşyqtyǧy 30 kilometr jäne tūrǧyndarynyŋ sany 5-10 myŋǧa jetpeitın auyldarda bırdei önım şyǧaratyn käsıporyndar ne üşın kerek?
Sarapşy Toǧjan Qojalieva «Prezident Qasym-Jomart Toqaev İİDMB şeŋberınde qarjylandyrylǧan investjobalardyŋ ekonomikaǧa äserın arttyrǧysy kelse teleköpırler kezınde jaŋadan aşylyp jatqany emes, naqty jūmys ısteitın jobalardyŋ esebın sūrap, baqylauda ūstau kerek» degen paiymdy alǧa tartyp otyr. Sebebı kez kelgen joba tek ekı nemese üş jyldan keiın ǧana tolyq quatynda jūmys ıstei bastaidy.
Osy rette sarapşy innovasiialyq jobalardy qarjylandyrǧan kezde tehnologiialyq tızbektıŋ tiımdılıgın eskere jürudıŋ kezı kelgenın, būl täsıl älemdık tehnologiialar tızbegıne aparar bırden-bır jol ekenın aityp öttı. Japoniianyŋ nemese Oŋtüstık Koreianyŋ alyp käsıporyndary Qytaida özınıŋ enşıles kompaniialaryn şyǧaruǧa müddelı. Sebebı Qytaida öndırıstık tehnologiialyq tızbek mäselesı jüielı jolǧa qoiylǧan. Tapsyrystyŋ sany artqan saiyn tauardyŋ özındık qūny da arzandai beredı. «Sondyqtan älemnıŋ alpauyt kompaniialary brend önımderınıŋ keibır qosalqy bölşekterın qytaida şyǧaruǧa müddelı. Mysaly, avtokölıktıŋ qūtqaru jastyqşasy bır konveierde million danamen şyqsa, onyŋ özındık qūny 100 AQŞ dollary, al 500 000 myŋ bolsa 2 myŋ men 3 myŋ AQŞ dollarynyŋ ainalasynda boluy mümkın. Özbekstan avtokölık öndırısınde osy täsılge basymdyq berdı. Qazır özbek kölıkterınıŋ qosalqy bölşekterınıŋ 90 paiyzy Özbekstanda şyǧarylady», deidı Toǧjan Qojalieva.
«Tehnologiialyq-öndırıstık tızbektı damytuǧa qol jetkızsek, aqparatty tehnologiiadan habary bar jastar JOO-dan keiın sol öndırıs oşaǧyna baruǧa asyǧyp tūrar edı» degendı sarapşylar köpten aityp tūr. Mūndai jaǧdaida basymdyq tek bäsekege ǧana berıledı. «Bız tym bolmasa maşinanyŋ doŋǧalaǧyn sapaly etıp daiyndaudy üireneiıkşı. Sol kezde dünienıŋ ekınşı jartysynda ornalasqan elde kölık qūrastyrumen ainalysatyn alyp konsern özıne qajettı doŋǧalaqty bızden kelıp alady. Saǧan tiesılı – öndırıstıŋ baǧytyn olardyŋ tapsyrysyna qarap beiımdeu, sol arqyly älemdık öndırıstık tızbekte qazaqstandyq ülestı köbeiter edık» deidı Toǧjan Qojalieva.
«Türkiia biznesınıŋ qūpiiasy ne? » degen saualdyŋ myŋ türlı jauaby bar. Türkiia ekonomikasynyŋ jalpy sipaty qoǧamnyŋ orta tabysty segmentıne baǧyttalǧanyn baiqau qiyn emes.
Türkiialyq käsıpker Ahmet Aliaz būl konsepsiianyŋ negızı 1990 jyldardyŋ basynda Türǧyt Özaldyŋ kezınde qalanǧanyn aitady. Türık biznesınıŋ küre tamyryna qan jügırtıp tūrǧan osy faktor Türkiiany damyǧan elderdıŋ qataryna qosty.
«Köpşılık arasynda mūny halyqtyŋ saudaǧa beiımdılıgımen bailanystyratyndar köp. Men mūnymen kelıspeimın. 1990 jyldary, Tūrǧyt Özaldyŋ tūsynda Qazaqstandaǧy İİDMB-na ūqsas jobalarǧa basymdyq berıldı. Qazaqstannan aiyrmaşylyǧy mūnyŋ bärı öndırıstık tehnologiialyq tızbekke negızdeldı. Arada 10-15 jyl ötkende Türkiianyŋ ülken qalalarynyŋ ainalasy bır-bırımen bıte qainasyp jatqan klasterlık aimaqqa ainaldy. Türkiiadaǧy ataǧy älemge tanylǧan kompaniialardyŋ 80 paiyzynyŋ ırge tasy sol kezde qalandy. Memleket är jobanyŋ basynda qarauyl bolyp taiaq ūstap tūra almaidy. Oǧan halyqtyŋ qoldauy qajet» deidı Ahmet Aliaz
Rauan Iliiasov,
"Adyrna" ūlttyq portaly
