Qazır olardyŋ qanşa ekenın tömendegı derekterden baiqap qaldyq. 2019 jyly memlekettık biudjetke 9,7 trln teŋge salyqtar men tölemder tüstı. Būl 2018 jylmen salystyrǧanda 18,3 paiyzǧa köp.
Tabystyŋ eŋ köp kölemın Almaty, Atyrau oblysy jäne Astana qamtamasyz ettı. Būl faktor Qazaqstanda donor oblystar qanşa, resipient aimaqtar qanşa degen mäselenıŋ basyn aşyp aludy qajet etedı. Sebebı osydan 14 jyl būryn, 2006 jyly Qazaqstandaǧy donor oblystar sany 12 bolatyn. Al 2019 jylǧy körsetkış boiynşa būl derek 4 oblyspen şekteldı.
Al soŋǧy derek Almaty, Astana jäne Atyrauda körsetıp tūr.
Demek, 2018 jyldan berı donor aimaqtardyŋ sany üşeuge qysqardy.
Qazır Qazaqstanda potensiialdy donor aimaqtardyŋ sany tek üşeu.
Mamandardyŋ pıkırıne den qoisaq, biudjettıŋ ortalyqtandyrudyŋ kesırınen donor aimaqtardyŋ qatary azaiyp ketken. Ekonomist Äset Nauryzbaevtyŋ aituynşa, eldegı jaǧdai naryq zaŋyna müldem kereǧar eken. Biudjet tömennen emes, joǧaryda bekıtıledı. «Bızde biudjet ortalyqtan äkımderdıŋ yqpalyna, bırınşı basşyǧa jaqqandyǧyna bailanysty bölınedı.
Äkımder özderı basqaryp otyrǧan aimaqtardyŋ naqty qajettılıkterı boiynşa eseptelgen qarajatty sūramaidy, qaitkende ortalyqtan aqşanyŋ köbırek bölıp aludy közdeidı.
Būl küreste reformator äkımnıŋ emes, bırınşı basşy aldynda süikımı bar äkımderdıŋ joly bolady.
Ortalyqtan bölıngen biudjet äkımderdıŋ jaǧdaiyn jaqsartyp, keibırınıŋ bedelın odan saiyn köteredı, – deidı Äset Nauryzbaev.
Al qarjyger –ekonomist Beisenbek Ziiabekov bız taŋdap alǧan ekonomikalyq modeldıŋ eskırgenın aitady. Endı ony jaŋǧyrtu kerek. Sebebı ekonomikada innovasiia joq. Şeneunıkter ekonomikalyq kartinany jaŋǧyrtyp, jetıldırudıŋ ornyna populizmmen köbırek ainalysady. Prezident qattyraq aitsa, qozǧalys bolady da keiın bärı taz qalpyna qaita tüsedı. Onyŋ aituynşa, sauatty jäne bızdıŋ realdy ömırımızdıŋ şeŋberıne laiyqtaǧan baǧdarlamalardyŋ joqtyǧynan IJÖ 2-2,5 paiyzdyŋ ainalasynda qalypty.
« Baǧdarlamalardy oryndau üşın bızge kemınde 5-7 paiyzdyq ösım kerek. Menıŋşe, Ükımet ekonomikalyq aşyǧu degennıŋ ne ekenın bılmeidı. Qymbat mūnai däuırınıŋ elesınen älı şyǧa almai jür. Mūnai zamany qaita oralady dep ümıttenedı» deidı Beisenbek Ziiabekov. Ekonomika sarapşylarynyŋ aituynşa, respublikalyq maŋyzy bar qala deŋgeiıne köterılgen Şymkenttıŋ jeke, täuelsız biudjetı bolmaidy. Sebebı, elımızde özın-özı basqarudyŋ jergılıktı funksiiasy älı tolyǧymen engızılgen joq. Sebebı özın-özı basqaru jüiesın engızudıŋ halyqaralyq tärtıpterın äzırge qoldanyp otyrǧan joq. Sondyqtan biudjet tapşylyǧy bar oblystar donor aimaqtarǧa qarjylai täueldı. Bolmasa, donorlar şaryqtap damyp, al tabysy az aimaqtardyŋ ekonomikasy odan ärmen qūldyrap ketedı eken. Būl jüienı älemdık täjıribede elderdıŋ sosialistık bırlıgı dep ataidy. Qazır ol qoldanystan şyǧa bastady. Tıptı Reseidıŋ özı būl jüieden bas tartyp jatyr. Donor oblystardyŋ qatary köbeiu üşın aimaqtar özın-özı asyrau kerek. Solai boluy tiıs ekenı bärımızge belgılı. Saiasattanuşy Zamir Qarajanov Qazaqstanda taŋdauly törttıkten özge aimaqtardyŋ donorlyq deŋgeige köterıle almauy ekonomikalyq saiasat üşın jaqsy emes deidı. Būǧan memlekettık saiasat, ony jüzege asyratyn şeneunıkter de kınälı. Onyŋ aituynşa, aimaqtardyŋ basym köpşılıgınıŋ dotasiiada otyruy el damuyn tejeidı. Ärbır aimaq, ärbır eldı meken öz arbasyn özı süirese, köş tüzeler edı. «Auylǧa nemese audandarǧa barǧan äkımderge özderı bastaǧan ıstı soŋyna deiın jetkızuge mümkındık berılmeidı. Ekınşıden, biznes klimattyŋ tartymdylyǧy da köp mäselenı şeşedı. Bızde Almaty men Astananyŋ biznes klimatynyŋ tartymdylyǧyna memlekettık deŋgeide män berılıp, özge aimaqtar eskerılmeidı. Būl resipient qalalardyŋ qatarynyŋ köbeiuıne sebep bolyp otyr», – deidı ol. Zamir Qarajanov ortalyqtan alys ornalasqan aimaqtardyŋ investisiialyq klimaty tartymsyz degen pıkırge senbeitının aitady. Zauyty, käsıporyndary bar şaǧyn qalalardyŋ bırazynyŋ ataularynyŋ investisiialyq kartadan tüsıp qaluyna KSRO-nyŋ küireuı sebep bolǧan. Sol uaqyttan berı būl aimaqtardy Ükımet ūmytty deuge bolady. «Daǧdarystan es jiǧan jäne käsıporyndarynyŋ tabysty jūmys ıstei bastaǧaly Kentau qala ülgısındegı eldı mekenge ainaldy. Qazaqstannyŋ käsıporyndarynda jūmys ıstep tūrǧan transformatorlardyŋ 90 paiyzy qazır Kentauda jasalady», – deidı ol. 2018 jyly İspaniiada Kataloniia referendum ötkızıp,"Nege bız özge aimaqtardy asyrauymyz kerek?" dep talap qoidy. Būl faktor älemdegı nazar audararlyq qūbylysqa ainaldy. Aldaǧy bırer jylda bızde de mäselege ainaluy mümkın. « Qazaqstan būl jaǧdaidan sabaq aluy tiıs. Ükımetımız ben deputattarymyz älemdık täjıribege üŋılıp, jıbergen qatelıkterıne nege taldau jasamaidy? Barlyq damyǧan elder kezınde sonyŋ bärın bastan keşken. AQŞ-taǧy Detroitty eske tüsıreiık. Köp salyqtary men zeinetaqynyŋ joǧary audarymdarymen "öz körın özı qazǧan" qala. Biznes ol qaladan qaşyp kettı, al Detroit bankrot boldy, – deidı Zamir Qarajanov. Körşımız Reseide de donor aimaqtar köteretın jüktıŋ auyrtpalyǧy eselenıp ketıptı. 2018 jyldyŋ qaŋtar aiynda "Realnoe vremia" portaly körşı elde salyqty tek 3 aimaq qamtamasyz etıp otyrǧanyn qaitalap jazypty. Qalǧan 72 aimaq resipientter qataryna qosylǧan. 2016 jyly olardyŋ sany 60 bolatyn. Demek, donor aimaqtar köteretın jüktıŋ auyrtpalyǧy eselenıp ketken. Portalda jazylǧandai, 2017 jyly Reseide 9 trln rubl salyq tüsken. Būl 2016 jylmen salystyrǧanda 32 paiyzǧa köp. Bıraq soǧan qaramai 12 aimaqtyŋ jaǧdaiy mülde naşarlap ketken. Resei Federasiiasyndaǧy aimaqtyq mäselelermen ainalysatyn instituttyŋ sarapşysy Dmitrii Juravlev ötken jyly jurnalistermen kezdesken kezde donor jäne resiepient oblystardyŋ jaǧdaiy 2017 jyldan bastap memlekettık deŋgeide baqylanatynyn aitypty. «2018 jyldan bastap kez-kelgen aimaqtyŋ federaldy ortalyqpen bailanysy bırneşe baǧytty qamtidy. . Ärbır aimaqtyŋ biudjetınıŋ qalyptasuyna basymdyq berıledı. Būl faktor aimaqtyŋ damuy jäne qarjylyq täuelsızdıgınıŋ deŋgeiın körsetedı» deidı ol. Bızdıŋ elde donor aimaqtardyŋ jaǧdaiy 2017 jyldan syr bere bastady. Ekonomist-qarjyger Beisenbek Ziiabekov biudjet teŋgerımsızdıgın joiu üşın keibır jergılıktı aimaqtardaǧy biznes-subektılerdı baǧdarlama boiynşa qarjylandyrudy azaitqanyn aitty. Būl jolǧy özgerısterdıŋ benefisiary – ekonomikasy älsız aimaqtar bolyp qala bermek. «Nätijesınde salyqtan tüsken tabys barlyq aimaqtarǧa teŋ bölınedı. Būl joly taǧy da dotasiialyq aimaqtardy biudjet transfertı arqyly qosymşa qorektendıredı. Oblys äkımderıne ekonomikalyq körsetkış maŋyzdy emes. Oblystyŋ köşın süireuden görı utopiia jobalardy qarjylandyru jeŋılırek, – deidı Beisenbek Ziiabekov. Beisenbek Ziiabekov osy kezge deiın resipient aimaqtardyŋ qatarynyŋ köbeiıp ketpeuı üşın bıraz tırlıktıŋ basy qaiyrylǧanyn aitady. Bolaşaǧy joq auyldardy anyqtaidy. Bolaşaǧy baryn saqtap qalyp, joǧyn jauyp tastaidy. «Mono qalalardy damytu üşın baǧdarlama qabyldandy. Ol boiynşa 27 şaǧyn qalany qamtu kerek edı. Bıraq ony jüzege asyratyn naqty tetık bolmady. Mümkındıktı şaşyratyp aldyq. Qarjy anda kettı, mūnda kettı. Nätijesı az boldy, – deidı Beisenbek Ziiabekov. Osy tūsta, ekonomist Reseide de şaǧyn qalalardy damytuǧa arnalǧan baǧdarlama bolǧanyn aitty. Olar būl baǧytqa 1,5 mlrd rubl bölgen. Bızdıŋ teŋgemen eseptegende 7-8 mlrd teŋge. Al Qazaqstanda 1 jylǧa 34 mlrd teŋge, 3 jylǧa 120 mlrd teŋge bölındı. Bızde tırkelgen mono qala – 27 bolsa, Reseide – 300. – Ükımet bölgen qarjy maqsatty türde jūmsalsa, 27 qalanyŋ infraqūrylymy 90 paiyzǧa jaŋaruy tiıs edı. Resei osy baǧdarlama negızınde resipient aimaqtardyŋ donorlyq märtebe aluyn satyǧa bölıp, kezeŋ-kezeŋge jüielep jatyr. Al bızdıŋ elde donor aimaqtardyŋ resipientter qataryna qosyluynyŋ özı problema. Būl äkımderdıŋ reitingıne äser etedı, – deidı Beisenbek Ziiabekov. Ekonomist-qarjyger Beisenbek Ziiabekov bızdegı kemşılık baǧdarlamalar arasyndaǧy sabaqtastyq bailanystyŋ joqtyǧynda degen oiǧa basymdyq beredı. Osy qūjatqa deiın auyldyq aumaqtardy damytudyŋ 2004-2010, şaǧyn qalalardy damytudyŋ 2004-2006 jyldarǧa, eldı aumaqtyq damytudyŋ 2015 jylǧa deiıngı baǧdarlamalary qabyldanǧan. Bıraq nätije az boldy. «Qazaqta "auruyn jasyrǧan – öledı "degen söz bar. Donor aimaqtardyŋ qatary azaiyp, olardyŋ mümkındıgı barlarynyŋ özderı şarşai bastady. ŞOB-tyŋ jabyluy nemese köleŋkege ketuı barlyq aimaqta baiqalyp jür. Ükımet resipient aimaqtardyŋ jaǧdaiyn jeke taldap, olarǧa qoldau beru arqyly donor qalalardy şarşatpauǧa bolady, – deidı Beisenbek Ziiabekov.Rauan ILİIаSOV,
"Adyrna" ūlttyq portaly
