Keşe ǧana ötken 2015 jyldyŋ jeltoqsan aiynyŋ 9-10 künderı Almatyda alǧaş ret jyrşylar men jyraulardyŋ «Ūly Dala elı» atty Halyqaralyq jyrşylar festivalı dürkırep öttı. Festival aiasynda ötken «Türkı halyqtarynyŋ jyraulyq önerı jäne epikalyq dästür» atty Halyqaralyq ǧylymi-täjıribelık konferensiia jūmysyn Yqylas atyndaǧy halyq muzyka aspaptary muzeiı sätımen atqaryp şyqty.
Jyr – jyrau – jyrşy üştıgı türkı halyqtarynyŋ mädenietınde erekşe oryn alady. Bırneşe taqyrypty qamtityn epikalyq dastandar men jyrlardy şyǧaratyn suyryp salma jyraular halyqtyŋ zor yqylasyna bölenıp otyrǧan. Mäselen, XVI-XVII ǧasyrlar aiasynda ömır sürgen Qaztuǧan, Şalkiız, Dospambet, Süiınbai, Bazar sekıldı ūly jyraular aqyn ǧana emes, ru-taipa kösemı, ūlys basşysy sanalǧan. Jyraulardyŋ beinesı – onyŋ qoǧamda alatyn ornyna bailanysty bolyp kelse, şyǧarmaşylyq quaty men küşı – ūly jiynda, as-toida, jau şapqan, el abyrjyǧan kezderde jūrt aldyna şyǧyp abyzdyq, batagöilık jyrlarymen toqtam aita bılu qabıletınde jatady. Jyraular şyǧarmaşylyǧy, äsırese, batyrlar jyrynda erekşe körınıs tapqan. Jyrşylar jattap aitatyn epikalyq jyrlar taqpaq türınde tögılte aitylatyn qysqa äuendı bolyp kelse, kei jaǧdaida äuen yrǧaǧyn oqiǧa jelısıne qarai qūbyltyp oryndau dästürı künı bügınge deiın saqtalǧan.
Mäselen, qaraqalpaqtardyŋ «Qyryq qyz» atalatyn batyrlyq eposty XVIII ǧasyrda ömır sürgen Jien jyrau Toǧaiūly jyrlap taratqan. 1995 jyly Almatyda ötken «Türkı älemınıŋ dästürlı muzyka folklory» festivalıne qatysqan 70 jastaǧy Jūmabai jyrau qylqobyzdyŋ süiemelımen jyr tolǧap, jyraulyq önerdıŋ ozyq ülgısın körsetkenı jūrtşylyqtyŋ esınde. Qaraqalpaqtyŋ äigılı jyraulary Äjıniiaz Qosybaiūly (1824-1878) men Berdaq aqyn Qarǧabaiūlyn (1827-1900) halyq: «Berdaq – halyqtyŋ būlbūly, Äjıniiaz – jyrdyŋ düldülı» dep qūrmettep ötken. Berdaq aqynnyŋ nemeresı Qarajan men Qūrmanbai jyrşylar batyrlyq jyr-dastandardy ekı ışektı duutar, yspaly komuz, girjek sekıldı muzyka aspaptarynyŋ süieldeuımen oryndaudy dästürge ainaldyrǧan. Al Nükıs qalasynyŋ maŋynda tūratyn qazaq jyrşysy Allabergen Täşkenbaev dastandardy dombyramen oryndaidy.
Qazaq jyrşylary tarihi, batyrlyq, ǧaşyqtyq dastandardy dombyra nemese qobyz aspabynyŋ süiemelımen oryndaidy. Ataqty Janaq, Şöje, Arystanbai, Jambyl, Nūrpeiıs, Şaşubai, Nartai sekıldı aqyndardyŋ kemel daryny arqasynda «Alpamys», «Er Tarǧyn», «Qobylandy batyr», «Qyz Jıbek» sekıldı halqymyzdyŋ epikalyq jyrlary bügıngı zamanǧa jettı.
Mäselen, Mūryn jyrau Seŋgırbekūly (1859-1954) eluden asa epikalyq dastandardy jatqa aitumen äigılı bolǧan ūly jyrau. Onyŋ oryndauyndaǧy qazaq, qaraqalpaq, noǧailardyŋ äigılı jyr-dastandary qazırgı kezge deiın Ūlttyq Ǧylym akademiiasynyŋ qorynda saqtaluda. Mūryn jyrau ataqty jyrşy ǧana emes, on sausaǧynyn mör tamǧan zerger, ūsta, şeber bolǧan adam. Onyŋ öz qolymen jasaǧan dombyrasy 1981 jyldan berı Halyq muzyka aspaptary muzeiınıŋ altyn qorynda saqtaluda.
Ǧasyrlardan jetken dästürlı epikalyq jyr-dastandar Almas Almatov, Berık Jüsıp, Aqan Äbduälı, Talǧat Äbuǧazy sekıldı qazırgı buyn jyrşylardyŋ oryndauynda jalǧasyn tabuda. Mäselen, Ūljan jyrşy Baibosynova oryndaǧan Asan qaiǧy Säbitūlynyŋ (XV ǧ.) «Edıl bol da, Jaiyq bol», Erlan jyrşy Rysqali oryndaǧan Aqtamberdı jyraudyŋ «Küldır, küldır kısınetıp» sekıldı epikalyq jyr-dastandar qai kezde de halyq ruhyn köteretın, bügıngı künımızben de, jaŋarǧan tarihymyzben de ündesetın mäŋgılık qūndylyqtar sanalady. Osy buyn jyrşylardyŋ oryndauynda jazylǧan «Qazaqtyŋ jyraulyq önerı» atty Antologiianyŋ jaryq köruı bügıngı zamanǧy jyraulyq öner men jyrşylyq dästürdıŋ üzılmegen jelısın aiǧaqtaidy.
Qyrǧyz halqynyŋ jyraulyq önerın Toqtoǧūl Satylǧanov (1864-1933), A. Ogonbaev, Doolotbek jyrşy Sydyqov odan ärı damytty. Mäselen, Halyqaralyq «Türksoi» Ūiymynyŋ bastamasymen 2014 jyl – Toqtoǧūl jyrau Satylǧanov jyly dep jariialandy. Osy jyldyŋ aiasynda «Toqtoǧūl Satylǧanov jäne türkı älemı» atty Halyqaralyq ǧylymi-täjıribelık konferensiia öttı. Qyrǧyz, qazaq, qaraqalpaq halyqtarynyŋ dästürlı jyraulyq önerındegı jyrlap pıkırlesu, jyrlap sälemdesu, jyrlap körısu, jyrlap tanysu, jyrlap qaiymdasu, jyrlap aitysu t.b. atalatyn jyr nūsqalary Toqtoǧūl jyrau şyǧarmalarynyŋ berık qazyǧy. Türkı halyqtarynyŋ muzykalyq folkloryn jinauşy A.V. Zataevich 1928 jyly Toqtoǧūl jyraudyŋ 18 änın öz oryndauynda nota jazbasyna tüsırgenı belgılı. Ol än-jyrlaryn qyrǧyzdyŋ üş ışektı ūlttyq komuz aspabymen oryndaudy dästürge ainaldyrǧan.
Qyrǧyz elınde älemge äigılı «Manas» eposyn auyzşa jatqa aitatyn jyrşylar şoǧyry qalyptasty. Elde eŋkeigen qarttan eŋbektegen balaǧa deiın eposty taŋdy-taŋǧa qosyp jalyqpai tyŋdaidy. Mäselen, 2013 jyldyŋ küzınde Astana qalasyndaǧy Beibıtşılık jäne Kelısım saraiynda ötken «Qyrǧyz elınıŋ Qazaqstandaǧy Mädeni künderınde» öner körsetken sol jyly bar bolǧany 5-aq jasta bolǧan bala jyrşy Ümıt Bolatbekūly IýNESKO-nyŋ tızımıne engen «Manas» eposyn jatqa aityp, jūrtşylyqty qairan qaldyryp, halyqtyŋ zor yqylasyna bölendı.
Türıkmennıŋ aspapty-muzyka önerınde mugam (jyr) önerı erekşe oryn alady. Dästürlı mugam önerı XVIII ǧasyrda ömır sürgen ataqty halyq aqyny Maqtymqūly jyrau bastaǧan mugamşylardyŋ önerı arqyly qalyptasty. Türıkmender arasynda mugam negızınen ekı ışektı, on tört pernelı dutar aspabynyŋ nemese şaǧyn dutarşylar ansamblınıŋ süiemeldeuımen oryndalady.
Başqūrt halqynyŋ jyraulyq önerı qazaqtyŋ äleumettık saryndaǧy jyrlarymen ūqsas bolyp keledı. «Salauat», «Azamat», «Ural» atalatyn tarihi jyrlar ūrpaqtan-ūrpaqqa taraǧan. Suyryp salma jyrşy Salavat Iýlaevtyŋ jyr-dastandary XVIII ǧasyrdaǧy başqūrttyŋ jyraulyq önerınıŋ eŋ taŋdauly ülgısı bolyp tabylady.
Türkıtıldes iakut halqynyŋ 50 myŋ joldan tūratyn äigılı «Olonho» batyrlyq jyry «Adamzattyŋ ruhani-mädeni mūrasynyŋ biık şyŋy» sanalyp 2005 jyly IýNESKO-nyŋ tızımıne engızıldı. Iаkutiia elınde 2005-2015 jyldar aralyǧy – «Olonho jyldary» dep jariialandy. Jyrdyŋ mūndai biık märtebege ie boluynyŋ sebebı, Iаkutiiada qazırgı kezde közı tırı ekı-aq olonhoşy-jyrşy qalǧan. Mūnyŋ özı tarihi, batyrlyq jyrdy aittuşy jyrşylardyŋ joqtyǧynan äigılı epostan müldem aiyrylyp qalu qauıpı bar ekenı anyqtaldy. «Olonho» eposy – on ekı, elu myŋ joldan tūratyn batyrlyq epos. Epos iadyhan atalatyn köp sym ışektı aspaptyŋ süiemeldeuımen, keide eşbır aspap qoldanylmai-aq oryndalady.
Osylaişa, türkı halyqtarynyŋ jyraulyq önerı men epikalyq jyrlary jaŋarǧan türkı älemınıŋ mäŋgılık köşıne ılesıp, el tarihyndaǧy öz ornyn aişyqtauda. Sonyŋ aiǧaǧyndai 2015 jyldyŋ 9 jeltoqsan künı Almatydaǧy Yqylas atyndaǧy halyq muzyka aspaptary muzeiınen bastau alǧan «Ūly Dala elı» atty Halyqaralyq jyrşylar festivalı 10 jeltoqsan künı Abai atyndaǧy opera jäne balet teatrynda jyrşylardyŋ Gala konsertımen tüiındeldı. Festival aiasynda ötken «Türkı halyqtarynyŋ jyraulyq önerı jäne epikalyq dästür» atty Yqylas atyndaǧy halyq muzyka aspaptary muzeiınde ötken Halyqaralyq ǧylymi-täjıribelık konferensiia jūmysyna Oǧyzhan Aidyn (Türkiia), Jyldyz Orozobekova, Doolotbek Sydyqov (Qyrǧyzstan), Qalmyrza Qūrbanov (Qaraqalpaq), Rozaliia Sūltangereeva (Başqūrtstan), Uzaiyr Naimanov (Reseidıŋ Noǧai audany) sekıldı zertteuşı-ǧalymdar men jyrşylar qatysty.
Elımızge tanymal Uälihan Qalijan, Jūmat Tılep, Aizada Būltbaeva sekıldı ǧalymdar men zertteuşıler ǧylymi konferensiia jūmysynda jyraulyq öner men epikalyq dästürdıŋ ötkenı, bügını jäne bolaşaǧy jaily kelelı oilarymen bölıstı. Osy şaraǧa mūryndyq bolyp, jan-jaqty qoldau körsetken Almaty qalasy äkımdıgı, Almaty qalasy Mädeniet basqarmasy men Almaty qalasy muzeilerı bırlestıgınıŋ basşylaryna degen jyr süier qauymnyŋ alǧysy şeksız. Ūlttyq qūndylyqtardy därıptep, mädeni mūralarymyzdyŋ ınju-marjandaryn nasihattauda eŋbekterıŋız jemıstı bola bersın demekpız.
Zäbira JÄKIŞEVA, Halyq muzyka
aspaptary muzeiınıŋ mamany,
tarih ǧylymdarynyŋ kandidaty
