Keshe ǵana ótken 2015 jyldyń jeltoqsan aıynyń 9-10 kúnderi Almatyda alǵash ret jyrshylar men jyraýlardyń «Uly Dala eli» atty Halyqaralyq jyrshylar festıvali dúrkirep ótti. Festıval aıasynda ótken «Túrki halyqtarynyń jyraýlyq óneri jáne epıkalyq dástúr» atty Halyqaralyq ǵylymı-tájirıbelik konferenııa jumysyn Yqylas atyndaǵy halyq mýzyka aspaptary mýzeıi sátimen atqaryp shyqty.
Jyr – jyraý – jyrshy úshtigi túrki halyqtarynyń mádenıetinde erekshe oryn alady. Birneshe taqyrypty qamtıtyn epıkalyq dastandar men jyrlardy shyǵaratyn sýyryp salma jyraýlar halyqtyń zor yqylasyna bólenip otyrǵan. Máselen, XVI-XVII ǵasyrlar aıasynda ómir súrgen Qaztýǵan, Shalkıiz, Dospambet, Súıinbaı, Bazar sekildi uly jyraýlar aqyn ǵana emes, rý-taıpa kósemi, ulys basshysy sanalǵan. Jyraýlardyń beınesi – onyń qoǵamda alatyn ornyna baılanysty bolyp kelse, shyǵarmashylyq qýaty men kúshi – uly jıynda, as-toıda, jaý shapqan, el abyrjyǵan kezderde jurt aldyna shyǵyp abyzdyq, batagóılik jyrlarymen toqtam aıta bilý qabiletinde jatady. Jyraýlar shyǵarmashylyǵy, ásirese, batyrlar jyrynda erekshe kórinis tapqan. Jyrshylar jattap aıtatyn epıkalyq jyrlar taqpaq túrinde tógilte aıtylatyn qysqa áýendi bolyp kelse, keı jaǵdaıda áýen yrǵaǵyn oqıǵa jelisine qaraı qubyltyp oryndaý dástúri kúni búginge deıin saqtalǵan.
Máselen, qaraqalpaqtardyń «Qyryq qyz» atalatyn batyrlyq eposty XVIII ǵasyrda ómir súrgen Jıen jyraý Toǵaıuly jyrlap taratqan. 1995 jyly Almatyda ótken «Túrki áleminiń dástúrli mýzyka folklory» festıvaline qatysqan 70 jastaǵy Jumabaı jyraý qylqobyzdyń súıemelimen jyr tolǵap, jyraýlyq ónerdiń ozyq úlgisin kórsetkeni jurtshylyqtyń esinde. Qaraqalpaqtyń áıgili jyraýlary Ájinııaz Qosybaıuly (1824-1878) men Berdaq aqyn Qarǵabaıulyn (1827-1900) halyq: «Berdaq – halyqtyń bulbuly, Ájinııaz – jyrdyń dúldúli» dep qurmettep ótken. Berdaq aqynnyń nemeresi Qarajan men Qurmanbaı jyrshylar batyrlyq jyr-dastandardy eki ishekti dýýtar, yspaly komýz, gırjek sekildi mýzyka aspaptarynyń súıeldeýimen oryndaýdy dástúrge aınaldyrǵan. Al Núkis qalasynyń mańynda turatyn qazaq jyrshysy Allabergen Táshkenbaev dastandardy dombyramen oryndaıdy.
Qazaq jyrshylary tarıhı, batyrlyq, ǵashyqtyq dastandardy dombyra nemese qobyz aspabynyń súıemelimen oryndaıdy. Ataqty Janaq, Shóje, Arystanbaı, Jambyl, Nurpeıis, Shashýbaı, Nartaı sekildi aqyndardyń kemel daryny arqasynda «Alpamys», «Er Tarǵyn», «Qobylandy batyr», «Qyz Jibek» sekildi halqymyzdyń epıkalyq jyrlary búgingi zamanǵa jetti.
Máselen, Muryn jyraý Seńgirbekuly (1859-1954) elýden asa epıkalyq dastandardy jatqa aıtýmen áıgili bolǵan uly jyraý. Onyń oryndaýyndaǵy qazaq, qaraqalpaq, noǵaılardyń áıgili jyr-dastandary qazirgi kezge deıin Ulttyq Ǵylym akademııasynyń qorynda saqtalýda. Muryn jyraý ataqty jyrshy ǵana emes, on saýsaǵynyn mór tamǵan zerger, usta, sheber bolǵan adam. Onyń óz qolymen jasaǵan dombyrasy 1981 jyldan beri Halyq mýzyka aspaptary mýzeıiniń altyn qorynda saqtalýda.
Ǵasyrlardan jetken dástúrli epıkalyq jyr-dastandar Almas Almatov, Berik Júsip, Aqan Ábdýáli, Talǵat Ábýǵazy sekildi qazirgi býyn jyrshylardyń oryndaýynda jalǵasyn tabýda. Máselen, Uljan jyrshy Baıbosynova oryndaǵan Asan qaıǵy Sábıtulynyń (XV ǵ.) «Edil bol da, Jaıyq bol», Erlan jyrshy Rysqalı oryndaǵan Aqtamberdi jyraýdyń «Kúldir, kúldir kisinetip» sekildi epıkalyq jyr-dastandar qaı kezde de halyq rýhyn kóteretin, búgingi kúnimizben de, jańarǵan tarıhymyzben de úndesetin máńgilik qundylyqtar sanalady. Osy býyn jyrshylardyń oryndaýynda jazylǵan «Qazaqtyń jyraýlyq óneri» atty Antologııanyń jaryq kórýi búgingi zamanǵy jyraýlyq óner men jyrshylyq dástúrdiń úzilmegen jelisin aıǵaqtaıdy.
Qyrǵyz halqynyń jyraýlyq ónerin Toqtoǵul Satylǵanov (1864-1933), A. Ogonbaev, Doolotbek jyrshy Sydyqov odan ári damytty. Máselen, Halyqaralyq «Túrksoı» Uıymynyń bastamasymen 2014 jyl – Toqtoǵul jyraý Satylǵanov jyly dep jarııalandy. Osy jyldyń aıasynda «Toqtoǵul Satylǵanov jáne túrki álemi» atty Halyqaralyq ǵylymı-tájirıbelik konferenııa ótti. Qyrǵyz, qazaq, qaraqalpaq halyqtarynyń dástúrli jyraýlyq ónerindegi jyrlap pikirlesý, jyrlap sálemdesý, jyrlap kórisý, jyrlap tanysý, jyrlap qaıymdasý, jyrlap aıtysý t.b. atalatyn jyr nusqalary Toqtoǵul jyraý shyǵarmalarynyń berik qazyǵy. Túrki halyqtarynyń mýzykalyq folkloryn jınaýshy A.V. Zataevıch 1928 jyly Toqtoǵul jyraýdyń 18 ánin óz oryndaýynda nota jazbasyna túsirgeni belgili. Ol án-jyrlaryn qyrǵyzdyń úsh ishekti ulttyq komýz aspabymen oryndaýdy dástúrge aınaldyrǵan.
Qyrǵyz elinde álemge áıgili «Manas» eposyn aýyzsha jatqa aıtatyn jyrshylar shoǵyry qalyptasty. Elde eńkeıgen qarttan eńbektegen balaǵa deıin eposty tańdy-tańǵa qosyp jalyqpaı tyńdaıdy. Máselen, 2013 jyldyń kúzinde Astana qalasyndaǵy Beıbitshilik jáne Kelisim saraıynda ótken «Qyrǵyz eliniń Qazaqstandaǵy Mádenı kúnderinde» óner kórsetken sol jyly bar bolǵany 5-aq jasta bolǵan bala jyrshy Úmit Bolatbekuly IýNESKO-nyń tizimine engen «Manas» eposyn jatqa aıtyp, jurtshylyqty qaıran qaldyryp, halyqtyń zor yqylasyna bólendi.
Túrikmenniń aspapty-mýzyka ónerinde mýgam (jyr) óneri erekshe oryn alady. Dástúrli mýgam óneri XVIII ǵasyrda ómir súrgen ataqty halyq aqyny Maqtymquly jyraý bastaǵan mýgamshylardyń óneri arqyly qalyptasty. Túrikmender arasynda mýgam negizinen eki ishekti, on tórt perneli dýtar aspabynyń nemese shaǵyn dýtarshylar ansambliniń súıemeldeýimen oryndalady.
Bashqurt halqynyń jyraýlyq óneri qazaqtyń áleýmettik saryndaǵy jyrlarymen uqsas bolyp keledi. «Salaýat», «Azamat», «Ýral» atalatyn tarıhı jyrlar urpaqtan-urpaqqa taraǵan. Sýyryp salma jyrshy Salavat Iýlaevtyń jyr-dastandary XVIII ǵasyrdaǵy bashqurttyń jyraýlyq óneriniń eń tańdaýly úlgisi bolyp tabylady.
Túrkitildes ıakýt halqynyń 50 myń joldan turatyn áıgili «Olonho» batyrlyq jyry «Adamzattyń rýhanı-mádenı murasynyń bıik shyńy» sanalyp 2005 jyly IýNESKO-nyń tizimine engizildi. Iakýtııa elinde 2005-2015 jyldar aralyǵy – «Olonho jyldary» dep jarııalandy. Jyrdyń mundaı bıik mártebege ıe bolýynyń sebebi, Iakýtııada qazirgi kezde kózi tiri eki-aq olonhoshy-jyrshy qalǵan. Munyń ózi tarıhı, batyrlyq jyrdy aıttýshy jyrshylardyń joqtyǵynan áıgili epostan múldem aıyrylyp qalý qaýipi bar ekeni anyqtaldy. «Olonho» eposy – on eki, elý myń joldan turatyn batyrlyq epos. Epos ıadyhan atalatyn kóp sym ishekti aspaptyń súıemeldeýimen, keıde eshbir aspap qoldanylmaı-aq oryndalady.
Osylaısha, túrki halyqtarynyń jyraýlyq óneri men epıkalyq jyrlary jańarǵan túrki áleminiń máńgilik kóshine ilesip, el tarıhyndaǵy óz ornyn aıshyqtaýda. Sonyń aıǵaǵyndaı 2015 jyldyń 9 jeltoqsan kúni Almatydaǵy Yqylas atyndaǵy halyq mýzyka aspaptary mýzeıinen bastaý alǵan «Uly Dala eli» atty Halyqaralyq jyrshylar festıvali 10 jeltoqsan kúni Abaı atyndaǵy opera jáne balet teatrynda jyrshylardyń Gala konertimen túıindeldi. Festıval aıasynda ótken «Túrki halyqtarynyń jyraýlyq óneri jáne epıkalyq dástúr» atty Yqylas atyndaǵy halyq mýzyka aspaptary mýzeıinde ótken Halyqaralyq ǵylymı-tájirıbelik konferenııa jumysyna Oǵyzhan Aıdyn (Túrkııa), Jyldyz Orozobekova, Doolotbek Sydyqov (Qyrǵyzstan), Qalmyrza Qurbanov (Qaraqalpaq), Rozalııa Sultangereeva (Bashqurtstan), Ýzaıyr Naımanov (Reseıdiń Noǵaı aýdany) sekildi zertteýshi-ǵalymdar men jyrshylar qatysty.
Elimizge tanymal Ýálıhan Qalıjan, Jumat Tilep, Aızada Bultbaeva sekildi ǵalymdar men zertteýshiler ǵylymı konferenııa jumysynda jyraýlyq óner men epıkalyq dástúrdiń ótkeni, búgini jáne bolashaǵy jaıly keleli oılarymen bólisti. Osy sharaǵa muryndyq bolyp, jan-jaqty qoldaý kórsetken Almaty qalasy ákimdigi, Almaty qalasy Mádenıet basqarmasy men Almaty qalasy mýzeıleri birlestiginiń basshylaryna degen jyr súıer qaýymnyń alǵysy sheksiz. Ulttyq qundylyqtardy dáriptep, mádenı muralarymyzdyń injý-marjandaryn nasıhattaýda eńbekterińiz jemisti bola bersin demekpiz.
Zábıra JÁKIShEVA, Halyq mýzyka
aspaptary mýzeıiniń mamany,
tarıh ǵylymdarynyń kandıdaty
