Evraziia tarihy turaly köptegen kıtaptar avtory L.N.Gumilev 1960 jyldary jazǧan maqalasynda: «Zakanchivaetsia trete stoletie s teh por, kak voznikla problema nauchnogo izucheniia «mongolskogo voprosa», a reşeniia net!»…Kakim obrazom nemnogochislennye mongoly, kotoryh bylo chut bolşe polumilliona, mogli zahvatit polmira! Tut chto-to ne tak. Ochevidno, my upustili kakoi-to faktor». (Ritmy Evrazii», M.2004. 128 bet)degen edı. Şynynda da, sonau 1310 jyly jazylǧan Raşid ad-Dinnıŋ: «Jamiǧ-at-Tauarih» jinaǧyndaǧy: «V drevnosti mongoly byli liş odnim plemenem iz vsei sovokupnosti tiurkskih stepnyh plemen»,dei tūra, ızınşe: «Bolşuiu chast tiurkov teper nazyvaiut mongolami» deuı de, «Moŋǧol türık pe, älde türıkter moŋǧol ma?!» degen sūraq tuǧyzyp keledı. Söitıp tarihi tamyryn ızdegen halqymyz osy mäselede «Tauyq būryn paida boldy ma, älde jūmyrtqa būryn paida boldy ma?» degenge ūqsas, şeşuı joq jūmbaqqa jolyqqandai jaǧdaida.
Eger Orys elın üş ǧasyr boiy moŋǧoldar bilese, orys tılıne nege moŋǧol sözderı emes, türık sözderı ǧana engen? «Altyn Orda» memleketı qūrylǧan künınen bastap jazylǧan qūjattardyŋ tügelı, şyǧarǧan teŋgelerındegı jazuǧa şeiın türkı tılınde ekenı däleldenıp otyrsa, al «moŋǧol tılı» qaida? Orys aqsüiekterınıŋ 40 paiyzynyŋ tegı türkı de, nelıkten moŋǧoltektılerı joq? İä, mūnda şynymen de «chto-to ne tak».
Gumilevtıŋ saualdarynan soŋ da jarty ǧasyr öttı. IýNESKO Şyŋǧys handy «Ekınşı myŋjyldyqtyŋ eŋ ūly adamy» dep tanydy, oǧan jäne onyŋ qūrǧan memleketı tarihyna älemnıŋ köptegen tılderınde myŋdaǧan ǧylymi-zertteu eŋbekter arnap jazyldy.
Amerikalyq ǧalym Djek Uezerford : «Za dvadsat piat let armiia mongolov pokorila bolşe sarstv i narodov, chem Rimskaia imperiia za chetyre stoletiia. Chingishan so svoimi synoviami i vnukami podchinili sebe samye gustonaselennye strany trinadsatogo veka. Po vsem parametram, bud to obşee kolichestvo pobejdennyh, ploşad zavoevannyh territorii ili chislo pokorennyh sarstv, Chingishan bolee chem vdvoe prevoshodit liubogo drugogo zavoevatelia v istorii»,dep taŋdanady («Chingishan i rojdenie sovremennogo mira», M.2006.)
Bıraq «moŋǧol mäselesı» şeşımın tapty deuge bolmai tūr. Kezınde «Şyŋǧys han», «Batu», «Soŋǧy teŋızge joryq» romandaryn jazǧandyqtan «būl mäselenı bıledı-au» derlık orys jazuşysy V.Iаnnyŋ özı: «Bezumnye ordy mongolov iavilis slovno neizvestno otkuda, smerchem proneslis po Kitaiu i Evrazii, doşli do Budapeşta i vnezapno povernuli obratno, chtoby nekotoroe vremia spustia vnov kanut v bezvestnost» deptı. Al osy, Şyŋǧys han imperiiasyn qūrǧan türık taipalary jalaiyr, naiman, qoŋyrat, kereiıt, t.b. rular eşqandai da «bezvestnost» bolmai-aq, köpşılıgınıŋ sany jarty million, keibırınıŋ sany millionnan asyp, qazır qazaq degen halyqty qūryp otyrǧanyn şeteldık zertteuşıler qaperıne alar emes.
Menıŋşe, tarihtyŋ osy mäselesınıŋ «şeşılmei» kele jatuynyŋ basty sebebı, Şyŋǧys han imperiiasyn qūrǧan türkı halyqtary ötken zamanda otar etken Resei men Qytaidyŋ keiınnen endı türkılerdıŋ özın otarlap, tarihi şyndyqtardy tūmşalap keluınen bolsa kerek.
Ras, KSRO ydyraǧannan keiın täuelsızdık alǧan türkı elderınde Şyŋǧys han memleketınıŋ türkılık negızın däleldeu baǧytynda bırqatar eŋbekter jaryq körude. Äitse de, özım köp jyldardan berı osy taqyrypqa arnap būryn-soŋdy jazylǧan jüzge juyq kıtap, maqalalarmen tanyssam da köp mäselenıŋ jauaptaryn körmedım. Basqasy tügıl «moŋǧol» degen sözdıŋ, sondai-aq ūly qaǧannyŋ «Temuchin, Şyŋǧys» degen esımderınıŋ ne maǧyna bıldıretındıgı jaiyndaǧy pıkırler de köŋıldı könşıterlık emes eken. Būl taqyrypqa neǧūrlym qalam tartuşylar köbeigen saiyn, sūraqtar odan ärı tuyndaityny baiqalady. Sebebı, tarihqa qalam tartqandar äuelı osy tarihty jasauşy halyqtyŋ kım ekenın aiqyndap almaǧan. Osy tarih qazaq halqynyŋ da ūlttyq tūǧyrynda nyq tūruy üşın asa qajet dep sanaǧandyqtan oiǧa oralǧan jailardy qaǧazǧa tüsıre jürgen edım. Ǧasyrlar boiy özımızge de, özgege de jūmbaq bolyp kele jatqan mäselelerge qatysty sol pıkırlerdıŋ bırqataryn jūrtşylyq talqysyna ūsynudy jön kördım.
MOŊǦOL EMES, «MÄŊGI EL»!
Erenjen Hara-Davan «Chingis-han kak polkovodes i ego nasledie» kıtabynda: «Mongolskii istorik Sanan-Sesen pripisyvaet emu (Şyŋǧys hanǧa. H.Q-A.) sleduiuşie slova, skazannye na tom je Qurultae 1206 goda: «Etot narod bide, kotoryi nesmotria na vse stradaniia i opasnosti, kotorym ia podvergalsia, s hrabrostiu, uporstvom i priverjennostiu primknul ko mne, kotoryi, s ravnoduşiem perenosia radost i gore, umnojal moi sily, ia hochu, chtoby etot, podobnyi blagorodnomu gornomu hrustaliu, narod bide, kotoryi vo vsiakoi opasnosti okazyval mne glubochaişuiu vernost, vplot do dostijeniia seli moih stremlenii, nosil imia «kiokio-mongol» i byl samym pervym iz vseh, jivuşih na zemle!», «S etih por, pribavliaet Sanan-Sesen, narod etot poluchil nazvanie kiokio-mongol», «Kiokio» znachit «goluboe», kak nebo», dep jazypty. Sondai-aq, Hara-Davan: «Nad vsemi pokoleniiami, jivuşimi v voilochnyh kibitkah, govorit po etomu povodu «Sokrovennoe Skazanie», Chingis-han otsele provozglasil edinoe imia mongolov; eto imia bylo takoe blestiaşee, chto vse s probujdaiuşimsia nasionalnym chuvstvom stali gorditsia im» deidı. (Belgrad-1929 j. 72 b.).
Ä.Bökeihanov «Monǧol halı» atty maqalasynda: «Qytai şejıresınen körınedı: Ǧaisadan 2 myŋ 500 jyl būryn bū küngı monǧol jerınde köşpelı, mal baqqan jūrt bolǧan. Qytai şejıresı būl eldı «bei-di», iaǧni temır qazyqtaǧylar degenı. Osy bei-diden şyqqan «chi-vei» monko ruynan Temuchin şyqty. 48-nde dünienı alyp, Şyŋǧys han atalǧan. Düniege monǧol aty osy Şyŋǧystan keiın jaiyldy. Bū küngı monǧol Şyŋǧys hannyŋ ata jūrty boldy», deptı («Qazaq» gazetı, 1913 j.№13).
Lubsandanzan 1628 jyly jazdy delınetın «Altyn topşyda»: «Sonda Chirqa ebügen: «Jaqsy äkeŋnıŋ qūrǧan Bida tügel ūlysyn, taichyǧūt aǧa-bauyryŋ büldırıp köşkende»…delınıp (55 b.), tüsınıktemede: «Bida Bet. «Bida ūlysy» degendı A.Amar: «Monǧol ūlysynyŋ köne atauy» dep tüsındıredı» dep jazylǧan. (A.Mauqaranyŋ ädebi-körkem audarmasynda: «Abzal äkeŋnıŋ bırıktırgen Bet elın bytyratyp ketken Taişy aǧaiyn tuysqanyŋdy».. delınedı ( 27 b.).
«Altyn topşydan» erte jazylǧan (1240 j., 1382 j. ?) «Moŋǧoldyŋ qūpiia şejıresınde «Bide» sözı joq, tek: «Saiyn Esıkenıŋ jinaǧan ūlys edı»,..-delıngen (73-bölım).
Qytaida 1986 jyly şyqqan «Naqty paidalanylatyn ejelgı qytai tılınıŋ sözdıgınde» (184 b.) «güifaŋ» dep atalatyn halyqtardyŋ «chy-di» (qyzyl di), bäi-di» (aq nemese qūba di ), chaŋ-di (ülken nemese ūly di) dep bölınetını («di»-qytaişa «jabaiy» sözı) jazylǧan.
Q.Salǧaraūly: «Chy-di» köne zamandarda ejelgı qytailyqtardyŋ körşısı bolǧan türk (qypşaq) halyqtarynyŋ oŋtüstık bölegı, «Bäi-di» batys bölegı, «jandi» şyǧys bölegı» degen. («Ūly qaǧanat» kıtaby, 2008 j. 519 b.)
L.Gumilev «Hunny» atty kıtabynda (30 b.) Hundardyŋ oŋtüstık-batysynda qonystanǧan Jun halqynyŋ 6 taipasynyŋ ortaq atauy beidi ekenın jazǧan. Kıtaptaǧy berılgen kartada osy beididıŋ baidi, chidi rulary Qytaidyŋ soltüstık-batysynda tūrǧany (üisınderdıŋ şyǧys jaq körşılerı) körsetılgen.
Osyǧan qaraǧanda «bide», «bäi-di», «bai-di» sözderı «moŋǧol» degen sözdıŋ maǧynasyn aşuǧa qatysy joq, tek geografiialyq ornalasularyna qarai körşılerıne qytailardyŋ bergen atauy ǧana siiaqty. «Bide, bäi-di» sözınıŋ moŋǧolmen qatar ataluy keiıngı, Şyŋǧys hannyŋ ata-babalaryn İndiia, Tibetten şyǧaryp jazǧan 17 ǧasyrdaǧy Moŋǧoliia tarihşylarynyŋ eŋbekterınıŋ «jemısı» ekenı baiqalady. Sondyqtan bız endı naqty «moŋǧol» sözınıŋ tarihta qai kezden bastap kezdesetını turaly derekterge toqtalaiyq.
* * *
«Altyn topşyda»: «Börte Chinua soltüstık tarapqa mūhit, teŋızden ötıp, jat jerge kelıp, erı joq Qoǧa Maral esımdı qyzdy alyp, jattyŋ jerın mekendep, Moŋǧol äuletı atanady» delıngen (27 b.), bıraq «moŋǧol» sözıne tüsınık berılmeidı. Al odan erte jazylǧan «Qūpiia şejırede» (1-bölım) «Moŋǧol äuletı atandy» degen sözder joq.
«Qūpiia şejırede» ( 52- bölım): «Qamūq Moŋǧoldy Qabūl qaǧan bilep tūrǧan edı» dep, «Altyn topşyda» da: «Qamūq Moŋǧoldy Qabūl qaǧan bilep jürdı» delınıp, «Hamag Monǧol HI ǧasyrdyŋ orta tūsynda qūrylǧan Moŋǧol ūlysynyŋ atauy» degen tüsınık berılgen (41 b.). jäne qazaqşa audarmasynda «Barşa Monǧoldy» dep audarylǧan. M.Qaşqaridıŋ «Türık sözdıgınen»: «Qamūq kısı ermes» delıngen mysal keltırıledı. Bır qaraǧanda «naǧyz moŋǧol sözı» deuge bolardai osy «hamag, qamūq» köne türık sözı, qamtu, bırıktıru, qamtylǧan, bırıktırılgen. Hamsy, hammasy, köbısı, köpşılıgı, barşasy t.b. türde türık tektı halyqtarda kezdesetın söz. (Moŋǧoliiada da saqtalǧan: ham-bırge, bırlesken, qosylǧan; hamag häm, barlyq, barşa)
Raşid ad-Din «Jamiǧ-at-Tauarih» jinaǧynyŋ 1 tomynyŋ 1 kıtabynda «moŋǧol» sözınıŋ maǧynasy turaly: «Slovo je mongol sperva zvuchalo «mungol», to-est «bessilnyi» i «prostoduşnyi» degen (aud. Hetagurov,154 b.).
İ.P.Petruşevskii osy «Jamiǧ-at-Tauarihtyŋ» Mäskeude 1952 j. orys tılınde şyǧaryluyna bailanysty «Raşid-ad-din i ego istoricheskii trud» atty kırıspe maqalasynda: «Podobno bolşinstvu svoih sovremennikov, Raşid -ad-din nazyvaet tiurkami vse kochevye skotovodcheskie narody Azii kak tiurkoiazychnye tak i mongoloiazychnye, i mnogie narodnosti on imenuet to tiurkskimi, to mongolskimi. İnache govoria, u naşego avtora «tiurki» termin ne stolko etnicheskii, skolko sosialno-bytovoi», deidı (28 b.). Bıraq, İrandaǧy Şyŋǧys han ūrpaqtarynyŋ tapsyrysymen, baqylauymen şejıre jazǧan Raşid-ad-din ondai qatelık jıberuı mümkın be?!
Osyǧan ūqsas pıkırdı T.Äbenaiūlynyŋ «Şynyŋa köş tarih! Şyŋǧyshan kım?» kıtabynan da baiqaimyz. Ol «moŋǧol» sözın «maŋ» jäne «qūl» degen sözderden şyǧaryp «Maŋ» sözı türık tılderınde jüru, jylju maǧynasyn bıldıredı. Oǧan «qūl» sözı jalǧanyp, ündestık zaŋyna säl özgerıske tüsuden «maŋǧūl» atauy kelıp şyqqan. Ol da, qyjyrtpa sarynmen qalyptasqan köşpendı el, malşy jūrt degen maǧynadaǧy elesım. Būlardan şyǧatyn qortyndy: maŋǧūl atauy, eŋ kemınde Oǧyz han zamanynan bastap qalyptasqan baiyrǧy elesım. Ol barlyq şyǧystyq türkılerdı meŋzeidı» deidı (Almaty,2008, 63-64 b.).
D.Maidar men P.Turchin «Raznolikaia Mongoliia» atty etnografiialyq ocherkınde: «Onon men Kerulen özenderınıŋ jaǧasynda ömır sürgen şaǧyn taipanyŋ adamdary özın moŋǧolmyz dep ataǧan. «Monǧoldar» degen resmi atau 13 ǧasyrda, monǧol halqy, memleketı paida bolǧanda ǧana şyqty» (Moskva, «Mysl» 1984 , 34 b.) deidı.
Hondemir Giias-ad-din (1475-1536) Moŋǧoldy tarihta bolǧan adam retınde baiandaidy. Anyqtai aitsaq, Nūh paiǧambardyŋ üşınşı ūly İafettıŋ balasy Türıktıŋ törtınşı ūrpaǧy Alanşa hannan Tatar men Moŋǧol (egız) tuǧanyn jazady. «Kogda oni dostigli soverşennyh let, otes razdelil mejdu imi Turkestan» dep (aud. V.Grigorev), al Ergene qonǧa ruyn qonystandyrǧan Qiian, osy Moŋǧol hannyŋ altynşy ūrpaǧy Elhannyŋ ūly degen («İstoriia mongolov. Ot drevneişih vremen do Tamerlana», SPb, 1834. 2-6 b.).
Qadyrǧali Jalaiyri 1602 jyly jazǧan «Jylnamalar jinaǧynda» «moŋǧol» sözınıŋ maǧynasy turaly aitpaidy, tek Oǧyz hanǧa baǧynbai, mūsylmandyqty qabyl almai şyǧysqa köşıp ketken jūrtty «moŋǧol» ataidy. (Hondemir jäne Äbılǧazy baiandauy kerısınşe Moŋǧol hannyŋ ūly Qara hannan Oǧyz tuady).
Hiua hany Äbılǧazy bahadür de 1663 jyly jazǧan «Türık şejıresınde» Moŋǧol sözın tarihta bolǧan kısı esımı retınde ataidy. Adam-atadan Nūhqa şeiın tarata kele, Nūh paiǧambardyŋ üşınşı ūly İafesten Türık tuǧanyn, onyŋ besınşı ūrpaǧy Alynşa hannan Tatar men Moŋǧol, al Qiian osy Moŋǧol hannyŋ segızınşı ūrpaǧy ekenın jazǧan. (Almaty «Ana tılı», 1992 j.,52 b.).
«Moŋǧol» sözınıŋ maǧynasy turaly Äbılǧazy: «Mūŋǧūl» sözı «mūŋ» jäne «ol» degen sözderden şyqqan, jūrttyŋ tılı kelmegendıkten kele-kele mūǧūl dep ketken. «Mūŋnyŋ» maǧynasy qaiǧy ekenın barşa türık bıledı, al «ol» dyŋ maǧynasy da qaiǧyǧa jaqyn, tünergen degenge keledı» deidı (15 b.). Nazar audartary, «Mūŋ» sözınıŋ maǧynasyn barşa türık bıledı» deuı «moŋǧol» atauyn türıkter bergendıgı jäne mūnyŋ eş şübäsız türık sözı ekendıgı. «Mūŋ» sözı qazır de qazaq tılınde bar, ärı Äbılǧazy aitqandai «qaiǧy» degendı bıldıredı. Al, «ol» esımdık sözı, türık tılınıŋ zaŋdylyǧyna orai, bastauyş retınde «mūŋ» sözınıŋ aldyna qoiylyp, «mūŋ ol» emes, «ol mūŋ» (ol mūŋdy) bolar edı. Negızı, halyq öz elesımın öz qalauymen ataitynyn, al syrttan taŋylǧan laqap ataudy qabyldamaitynyn tarihtan baiqaimyz. Mysaly, syrt elder «qytai» nemes «china» degenımen olar özderın juŋgo, hansu, bızder armian degenmen, olar özderın nairi, finder suonami, nemıs doich, t.b. dep ataidy. Sol sebepten: «Älemdı tıtıretken moŋǧoldar nelıkten türıkterdıŋ taŋǧan «mūŋdy», «qaiǧyly» degen jaqsy emes maǧynadaǧy laqap elesımdı qabyldap, künı-bügınge deiın özgertpei otyr?!» degen sūraq erıksız tuady.
Qazır bırqatar maqalalarda «monǧol myŋ qol degen söz. Şyŋǧys hannyŋ qūryltaida: «Endı bız myŋ qol boldyq, köp boldyq» deuınen şyqqan», degen pıkırler aitylyp jür. Bıraq, Şyŋǧys han öz äskerınıŋ küşın, «öte köp» ekenın bıldırmek bolsa tıl qorynda bar «tümen» sözın qoldanar edı ǧoi!
Joǧarydaǧy pıkırdı maqūldap «Qazaqstannyŋ balama tarihy» atalatyn kıtabynda Q.Daniiarov ta: «Myŋ sandyq ölşemı, qol äsker, qosyn maǧynasynda», «Būl söz türkı tıldı halyqtardyŋ ışınde qazaq tılınde fonetikalyq özgerıske ūşyramai, sol küiı saqtalǧan. Äiteuır, «mūŋǧyl» (mongol) qazırgı moŋǧol tılınde belgılı bır ūǧymdy bıldırmeitın, maǧynasyz, mänsız söz» deidı (41 b.). Osy avtor Şyŋǧys han basqarǧan memlekettı qūruşy öte ırı tört ru ( qiiat, naiman, kereiıt, merkıt) bolǧanyn, olardyŋ bırınıŋ atymen memlekettı atasa, qalǧan üşeuı kelıspei, alauyzdyq tuaryn, sondyqtan «sol jerlerde köşıp jürgen az ǧana taipanyŋ (moŋǧol taipasynyŋ) atyn beruge mäjbür bolǧan» deidı! (Almaty, «Jıbek joly», 1997, 14 b.).
Q.Zakirianov «Şyŋǧyshannyŋ türkılık ǧūmyrnamasy» atalatyn kıtabynda: «Qorqyt ata» atty epikalyq dastandy mälımet közı retınde paidalanǧan Başqūrttyq akademik Kuzievtıŋ eŋbegıne süiene otyryp, belgılı qoǧam qairatkerı Ö.Jolymbetovtyŋ aitqan boljamyn keltıreiın. 4 ǧasyrdyŋ aiaǧynda Monǧoliianyŋ ǧūn ämırşısınıŋ qaitys bolǧan äielınıŋ kümbezınde 40 kün boiy Manchjuriiadan äkelıngen myŋ qūl şyraq jaǧady. Keiınırek būl myŋ qūldyŋ ūrpaqtary 12 ǧasyrda Onon jäne Kerulen özenı boiynda köşıp qonǧan moŋǧol atty rudyŋ negızın qūrady», «..Osy sebeptı «moŋǧol» etnonimınıŋ şyǧu tegı «myŋ qol» sözıne emes, «myŋ qūl» sözıne bailanysty bolyp keledı eken» deidı (Almaty, «Jıbek joly»,48 b.). (Şyŋǧyshannyŋ ata-tegın Manchjuriiadan äkelıngen qūldardan şyǧara otyryp, jazuşy öz kıtabyn «Şyŋǧyshannyŋ türkılık ǧūmyrnamasy» atauy qalai?! Sondai-aq, N.Iа.Bichurin: «Iýichugian byl poslednim severnym şaniuem iz roda Mode. Na osnovanii etogo kitaiskie istoriki schitali 93 god konsom hunnskogo gosudarstva…V severnom Hunnu smenilas dinastiia: vo glave neprimirimyh vstal znatnyi hunnskii rod Huian» dese, al Qiian (Qiiat) pen Nükızdıŋ 151 jyly Ergene qonǧa ketkenı belgılı. G.E. Grum-Grjimailo: «Samostoiatelnaia istoriia iujnogo Hunnu prekratilas v 215 g., kogda şaniui Huchusuan byl arestovan, a dlia upravleniia hunnami naznachen kitaiskii namestnik» degen. Sol sebeptı Q.Zakirianovtıŋ «4-ǧasyrdaǧy ǧūn şaniuiı Monşaq» jaily deregı bızge belgısız. Ärine, sänbi (tatar) Taŋşyǧ-aidyŋ ekpınımen 155 jyly batysqa auyp, keiınnen Attila şyqqan ǧūndar jaiy basqa äŋgıme).
Hondemirdıŋ «Moŋǧoldar tarihyn» parsy tılınen orysşaǧa 1834 jyly audarǧan V.Grigorev kıtapqa tüsınıktemede: «Nam neizvestno daje nastoiaşee znachenie slova Mogol, ibo Abulgazi, kak my videli, govorit, chto Mungl znachit «pechalnyi», Dosson po Raşid-ud-Dinu, pişet , chto Mongol znachit «prostoi, slabyi», a naş Akademik G.Şmit utverjdaet, chto eto proizvodstvo sego slova ne imeet ni kakogo osnovaniia, i chto Mong znachit «nepokornyi, neustraşimyi», deidı (125 b.).
Lin fon Pal «İstoriia İmperii mongolov» atty kıtabynda: «Proishojdenie samogo nazvaniia «mongoly» imeet neskolko tolkovanii. Po slovam D.Banzarova, rassmatrivavşego filologicheskii komponent nazvaniia v state «O proishojdenii imeni mongol»:
«…g-n Şmidt, sleduia Sanang-Sesenu, dumal, chto ono dana mongolam samim Chingishanom i proizvedeno ot kornia mong, «stroptivyi», «derzkii», a musulmanskie istoriki proizvodiat ego ot mung, slabyi»,»pechalnyi». Chtoby ni znachilo slovo mong ili mung, po svoistvu samogo iazyka mongolov ne moglo ih imia proizoiti ot takogo kornia: bez vsiakoi natiaj-ki ono razlagaetsia na mon-gol, «reka Mon»! Odnako nikakoi reki Mon na kartah ne suşestvuet. Ee ne suşestvovalo i na evropeiskih i arabskih kartah Srednevekovia» deidı (35 b). (Būl aityp tūrǧandary «mung» mūŋ, mūŋdy, al «mong» möŋku» sözderı).
Şyn mänısınde,17 ǧasyrda Sanan-şeşen, 19 ǧasyr basynda G.Şmit keltırgen «mong» sözı qazırgı moŋǧol tılınde joq. Öitkenı būl türık sözı. «Qazaq tılınıŋ tüsındırme sözdıgınde»: «Möŋkı 1. Tulau, älem-tapyryq, şat-şälekei bolu; 2. Auysp. Qatty aşulanu, şamdanu; delıngen (Almaty 2008, «Daik-Press», 600 b.).
Q.Salǧarin keibır ǧalymdardyŋ «mūnǧūl» atauynyŋ sözdık törkının «qūl» sözımen bailanystyrǧany şyndyqqa keletının, monǧoldardyŋ tüpkı tegın Gerodottyŋ «Tarihyndaǧy» skifterden jeŋılıp Şyǧysqa qaşqan qūldardan şyǧaryp, «moŋǧol» maǧynasy «myŋ qūl» boluy mümkın ekenın aitady. Sonymen qatar: «Köne qytailyqtardyŋ «keudelı qūl», «kekşıl qūl» degen maǧynada qoldanyp, tarihnamalaryna halyqtyq atau retınde endırgen «siuŋnu» («siuŋ» keude, nu qūl») etnonimınıŋ ejelgı türıktıŋ «mūŋǧūl» («mūŋdy qūl» nemese «tünergen qūl») degen halyqtyq atauynyŋ kalkalyq audarmasy ekenın aŋǧaru eş qiyndyq tuǧyzbaidy» deidı («Ūly qaǧanat» kıtaby, Astana, «Foliant», 2008, 159 b.). «Mūnymyzdyŋ dūrystyǧyn orystyŋ äigılı şyǧystanuşysy N.Iа.Bichurinnıŋ siuŋnudı «zlyi nevolnik» (Bichurin N.Iа. 1950. str.39) dep audaruy, da Äbılǧazynyŋ mūŋǧūldy «mūŋdy qūl», «tünergen qūl» dep tüsındıruı de qūptap tūrǧandai» deidı. ( sol kıtapta, 357 b.).
Būl qalai bolǧany?! Joǧarydaǧy keibır avtorlarmen kelıser bolsaq, Şyŋǧys han sonşama ru-taipalardy bırıktırgennen soŋ olarǧa şynymen-aq: «Būryn bız «bide» degen halyq edık, endı «mūŋdy qūl, tünergen qūl, maŋ qūl, myŋ qūl» dep atalaiyq!» degenı me? Būrynnan handyq qūryp kelgen naiman, kerei, merkıt, tatar, jalaiyr, t.b. ru-taipalar öz attaryn «mūŋdy qūl» degen atauǧa auystyrǧanyna «şattanǧan» deu aqylǧa qona ma?! (Hara-Davan: «eto imia bylo takoe blestiaşee, chto vse s probujdaiuşimsia nasionalnym chuvstvom stali gorditsia im»).
«Moŋǧol» sözıne qatysty būdan özge de ondaǧan boljamdardy maqalalar men kıtaptardan, internetten köreuge bolady. Būl mäselege qatysty pıkırlerdıŋ älı de tolastamauyna qaraǧanda būryn-soŋdy tarihşylardyŋ «moŋǧol» sözınıŋ maǧynasy jaily aitqandary köpşılık jūrt senıp, qabyldarlyq därejede bolmai tūrǧanynyŋ dälelındei.
İä, Şyŋǧys han men ol qūrǧan memlekettıŋ halqynyŋ türıktık esımderı, tılındegı türkı sözderı turaly qanşama avtorlar nebır dälelder aitty-au! Bıraq, aqyr-soŋy, «Dūrys-aq, al sonda, moŋǧol degen halyqty qaida qoiamyz?» degen sūraqqa kelıp tırele beredı eken. Sondyqtan, «moŋǧol» sözınıŋ maǧynasy aiqyndalmaiynşa, tom-tom kıtaptar jazǧannan nätije şyqpasyn baiqadym. Ǧasyrlar boiyna şeşımı tabylmai kele jatqan osy mäselenıŋ, paiymdar bolsaq qazaqtyŋ, jalpy türık tektı halyqtardyŋ bügını men keleşegıne maŋyzdy äserı bar. Sol sebepten, köp jyldan berı kökeide jürgen pıkırlerımdı men de jūrt talqysyna salmaqşymyn.
* * *
Menıŋşe, Şyŋǧys han memleketı tarihyna qatysty zertteuler jasaǧan būrynǧy, keiıngı tarihşylardyŋ osy mäselenıŋ ūşyna şyǧa almau sebebı «moŋǧol» sözın olardyŋ «etnostyq atau» dep esepteuınen bolyp otyr. Al şyndyǧynda, būrynǧy tarihtaǧy «moŋǧol» etnos (ru) emes, şyǧystaǧy türık tektı rulardyŋ Odaǧynyŋ atauy (KSRO degendei). Mūndai tūjyrymǧa men bır qaraǧanda «moŋǧol» sözıne qatysy joq siiaqty derekterdı salystyru arqyly keldım. Sonymen, «Moŋǧol» degen ne söz jäne būl ataudy Şyǧystaǧy türık rulary nelıkten qabyldady» degen mäselege köşeiık.
Tarihşy Hara Davan: «Posle pokoreniia zapadnyh plemen Chingishan iavliaetsia besspornym vlastelinom vsei strany ot Altaia do Kitaiskoi steny. Obedinenie vseh zakliuchavşihsia v nei zemel v odno gosudarstvo nesomnenno oznachalo namerenie vosstanovit drevniuiu mongolo-tiurkskuiu imperiiu HI veka» deidı (atalǧan kıtabynda, 64 b.). (Bıraq ondai imperiia HI ǧasyrda emes, ÜI-ÜIII ǧasyrlarda bolǧan, ony tarihta «Türık qaǧanaty» dep jürmız).
L. Gumilev «Kaspii ainalasyndaǧy myŋ jyl» kıtabynyŋ «İnersioznaia faza «Vechnyi el» degen tarauynda Türık qaǧanaty turaly: « İmenno v etoi faze rimliane nazvali svoiu stolisu «Vechnyi gorod», tiurki svoiu derjavu «Vechnyi el», (146 b.) dese, «Drevnie tiurki» kıtabynda da Türık qaǧanaty turaly: « Oni sami soznavali eto i nazvali svoiu derjavu «vechnyi el», podcherkivaia ee ustoichivost sravnitelno s plemennymi soiuzami telessev i hoziainichaniem hişnoi ordy jujanei» degen ( 71 bet).
Tatarstandyq tarihşy R.N.Bezertinov: «Tatary, tiurki potriasateli Vselennoi» kıtabynda: «Postepenno orda prevraşalos v gosudarstvo, kotoroe nazyvalos u tiurkov hanstvom. Hanstva obedinialis v kaganat. Svoe gosudarstvo tiurki nazyvali El ili İl. Ono bylo bolee postoiannym, chem orda ili konfederasiia, poetomu tiurki svoe gosudarstvo nazyvali «Vechnyi El» . Postoiannaia potrebnost obedineniia v ordy i sozdaniia gosudarstv poslujila osnovoi ideologii tiurkov. Eta ideologiia «stremleniia k Vechnomu Eliu» pronizyvaet svoimi luchami vsiu istoriiu tiurkskogo mira. Blagodaria etoi ideologii tiurki sozdali mnogo desiatkov imperii i hanstv» deidı (Novosibirsk 2001.,52 b.).
Osynau tarihşylar «Türıkter öz qaǧanatyn «Vechnyi el» ataǧan» dep qandai derekterge süienıp jazyp jür eken?» dep, bırşama ızdegen edım. Orhon taŋbaly tas jazularynda, Kültegın kışı jazularynyŋ 8-jolynda: «Ötüken iyş olürsar beŋgü el tūta olyrtachysyŋ» degen taŋba jazu bar eken. (E.Bretşneider «Ötuken Qaraqorym qalasy qasyndaǧy, Orhon özenıne jaqyn tau» dep jazǧan). Älgı jazudy S.Malov «Kogda je ty ostaeşsia v Otiukenskoi cherni, ty mojeş jit, sozidaia vechnyi plemennoi soiuz» dep, özge orys tıldı ǧalymdary da «el» sözın «plemennoi soiuz» dep audarǧan eken (V.Radlov pen P.Melioranskii būl tūsty «vechnyia plemena obitaiuşiia» deptı).
«Qazaqstan» atauyn «Qazaq elı» dep özgerteiık deuşı zamandastarymyz «el» sözınıŋ «memleket» ūǧymyn beretının jaqsy bıledı. Qazaq ǧalymdary būl söilemdı «Ötüken qoinauynda otyrsaŋ, mäŋgı eldıgıŋdı saqtaisyŋ sen» (M.Joldasbekov), «Ötüken jynysta otyrsaŋ mäŋgı el tūtyp otyrarsyŋ sen» (Q.Sartqoja), «Ötüken ūiysynda otyrsaŋ mäŋgı el tūta otyrar edıŋ» (M.Mūhitdenov), «Ötüken qoinauynda otyrsaŋ, mäŋgı el ūstap otyrarsyŋ sen» (Ǧ.Aidarov), «Ötegen ieuışte otyrsaŋ mäŋgılıkke elıŋdı saqtap qalasyŋ» (T.Äbenaiūly), «Esli ty obitaeş v Otiukenskoi cherni, ty mojeş jit, sozidaia (podderjivaia) svoe vechnoe gosudarstvo» (A.Amanjolov) dep audarǧan.
Orys ǧalymdarynyŋ «iyş» sözın «cherni» degenı tüsınıksız bolsa, al qazaq audarmaşylardyŋ barlyǧy-derlık «ūiys» sözın jer jaǧdaiymen bailanystyrǧany baiqalady. Al «ūiysynda» emes, «ūiysyp otyrsaŋ» desek, būl Oǧyz tarihyndaǧy «ūiysa qalypsyŋdar ǧoi, ūiyǧyrlar!» degen köne aŋyz sözıne de säikes keler edı. (Asan qaiǧynyŋ «Jer ūiyqty» ızdeuın de, menıŋşe, jerdı emes, «ūiysqan, ūiyǧan, bırlıgı myqty eldı ızdeu» maǧynasynda tüsınu kerek siiaqty).
Osyǧan orai Q.Salǧaraūly «Ūly qaǧanat» kıtabynda: «Türkterdıŋ 552 jyly jyujän-dardy talqandap, özderınıŋ memleketın «Mäŋgı el», bileuşısın «El qaǧany» ataǧany barşaǧa aian» (166 b.), «Resmi tarih türkter qūrǧan memlekettı «Türık qaǧanaty» dep atap, ǧylymǧa solai engızgenımen, türkterdıŋ özderı olai atamaǧan. Olar öz memleketın «El», al dalalyq imperiiaǧa ainalǧan kezde ony «mäŋgı» sözımen tolyqtyryp, «Mäŋgı el» dep ataudy qalyptas-tyrǧan. Sondyqtan jaŋaşa jyl sanaudan keiıngı 552 jyly Ortalyq Aziiada türkter qūrǧan dalalyq imperiianyŋ resmi töl atauy «Mäŋgı el» ekenın este ūstaǧan jön» degen eken (182 b.).
Endeşe, Hara Davannyŋ Şyŋǧys hannyŋ türık tektı taipalarmen şaiqastaryn «oznachalo namerenie vosstanovit drevniuiu mongolo-tiurkskuiu imperiiu HI veka» deuı, qaǧannyŋ sol «Mäŋgı el» memleketın qalpyna keltıru jolyndaǧy äreketterı emes pe!? Sondyqtan 1206 jyly qūryltaida özı bırıktırgen rularǧa: «Osydan bylai barlyǧymyz «Mäŋgı el» dep atalaiyq»,dep būrynda, Türık qaǧanaty kezınde osy rulardyŋ ata-babalary qūrǧan «Mäŋgı el» memleketın qalpyna keltıreiık, jaŋǧyrtaiyq!» degen soŋ ǧoi olardyŋ mūny şattana qabyldauynyŋ mänısı. (Hara-Davan: «eto imia bylo takoe blestiaşee, chto vse s probujdaiuşimsia nasionalnym chuvstvom stali gorditsia im»). Osy, türık tektı Qiiat, Jalaiyr, Kerei, Naiman t.b. köptegen rulardyŋ bırlese qūrǧan memleketı «Mäŋgı el», sol kezderde qoldanysta bolǧan alfavitterdıŋ būl sözdı dūrys taŋbalau mümkındıgı bolmauy saldarynan da «mongol» dep jazylyp, aitylyp ketuı äbden mümkın. 13 ǧasyrda Şyŋǧys han Ordasynda qoldanylǧan «ūiǧyr jazuy» turaly Todaeva B. «Mongolskie iazyki» maqalasynda: «Dialektnaia osnova poslednego neiasna; fakticheski on vsegda byl naddialektnoi formoi sugubo pismennoi kommunikasii, chemu sposobstvovala ne slişkom tochno peredavavşaia foneticheskii oblik slov pismennost, nivelirovavşaia mejdialektnye razlichiia. Vozmojno, etot iazyk sformirovalsia u kakogo-to iz mongolskih plemen, unichtojennyh libo polnostiu assimilirovannyh pri vozniknovenii imperii Chingishana» deidı.
Köptegen tarihylar «Şyŋǧyshan elınıŋ jazuy bolmaǧan» dep keledı. Al sol öŋır 6-şy ǧasyrdan bergı Kültegın, Tonykök, t.b. runikalyq jazuly tas, aǧaş eskertkışterge tūnyp tūrǧanyn qaperge almaidy! Keiınırek, ÜIII ǧasyrda jalaiyr men qarlyqtar (arǧyndar) qūrǧan Ūiyǧyr qaǧanaty kezınde şyǧys türıkterı syna taŋbalardan görı qolaily sanap 21 ärıptı «ūiyǧyr älıpbiın» qabyldaǧan bolar. (Evropalyq ǧalymdar İbid, Şpuler, Bartold, t.b. būl älıpbidıŋ soǧdy älıpbiı negızınde jasalǧanyn, al soǧdylar ony kezınde aramei-semit jazuynan alǧan degen pıkır aitady).
Sondai-aq Q.Jalaiyri kereiıt, naiman, oŋǧut, taŋǧūt, bekrin, qyrqyz rulary turaly: «Būl qauym da belgılı, täjıkter olardy moǧol dep ataityn», dese (25 b.), Äbılǧazy da: «Köşırmeşıler köbınese parsylyq ne täjık bolǧandyqtan, ne monǧol ne türık tılın bılmeidı. Täjıktı on kün üiretse de, «moŋǧol» sözın aituǧa tılı kelmes edı», deidı (30 b.).
«Moŋǧol» (mäŋgıel) sözı mūsylman elderınde «moǧol, muǧul» delınuı sebebı arab älıpbiınde «ŋ» ärpı bolmauynan siiaqty. Osy sebepten 1348 jyly Şaǧatai ūlysynyŋ şyǧysynda (Jetısu, Qaşqariia) qūrylǧan memleket te Moǧolstan atalsa, al Aqsaq Temır ūrpaǧy Babyrdyŋ 1526 jyly İndiiada qūrǧan memleketı de Ūly Moǧol imperiiasy ataldy.
«Mäŋgı eldıŋ» qaraşaŋyraǧynda keiınırek oirat taipasy küş alyp bilıkke talasqanda, «moŋǧoldar» delınıp ärdaiym tek Şyŋǧys ūrpaǧyn jaqtaǧan halyqtyŋ atalǧanyn köremız.
Raşid ad-din «Jamiǧ-at-Tauarihynda»: «Bolşuiu chast tiurkov teper nazyvaiut mongolami» deuın türıkterdıŋ ülken bölıgınıŋ äp-sätte assimiliasiiaǧa ūşyrap «moŋǧol etnosy bolyp ketuınen» emes, «Mäŋgı el» degen bırlestıktıŋ, odaqtyŋ halqy boldy dep tüsınu kerek (kezınde «KSRO azamaty» degendei). Öitkenı assimiliasiialanu üşın sany köp böten halyqtyŋ qūramynda ūzaq uaqyt bolu qajet. Al odaqtyŋ qūramyna kırıp ortaq atpen atalu äldeqaida jyldam şarua. 1991 jyly 8 jeltoqsanda KSRO resmi taratylysymen 12 künnen soŋ-aq TMD degen jaŋa odaq atyn qabyldaǧanymyz osyǧan dälel. Raşid ad-dinnıŋ «Jamiǧ-at-Tauarihyndaǧy»: «Bolşuiu chast tiurkov teper nazyvaiut mongolami. Podobno tomu, kak pered etim tatary stali pobediteliami, to i vseh drugih stali nazyvat tatarami» (77 b), deuı şejıreşınıŋ şatasuy emes, moŋǧol men tatar sözderınıŋ būryndary etnostyŋ emes, türık tektı rulardyŋ Odaqtyq atauy bolǧanyn bıldıredı. Syrt elderdıŋ qūlaǧynda jeke bır türık ruynyŋ emes, olardyŋ är kezeŋderde qūrǧan Odaqtary būryndary tatar, keiınnen «mäŋgıel» (moŋǧol) sözderı jattalyp qaluy da osydan. (Abaidyŋ «Bıraz söz qazaqtyŋ tübı qaidan şyqqany turaly» maqalasynda: «Asyl tübı qazaqtyŋ sol tatar» deuı, qazaq qūramyndaǧy rulardyŋ bır zamandarda tatar bırlestıgınıŋ qūramynda bolǧanyn aiǧaqtaidy). Bıraq, Odaq atymen Tatar ia «Mäŋgı el» (moŋǧol) atalyp memleket qūrsa da Kerei, Naiman, Jalaiyr, t.b. degen attaryn eş joǧaltpaǧan türık tektı rular, keiınnen Qazaq, Özbek, Noǧai, t.b. Odaqtarǧa bırlesıp, onda ūzaq boluy äserınen etnostyq därejege jetkenın bılemız.
Bastypqy kezde moŋǧoldy etnos atauy dep qabyldaǧan L.N.Gumilevtıŋ keiınnen «moŋǧol» sözı turaly «…v sobiratelnom znachenii, imenno kak «nazvanie opredelennogo politicheskogo kompleksa, v kotoryi vhodiat plemena i narody razlichnogo proishojdeniia» deuı, mūnyŋ bırlestık atauy ekenın meŋzese kerek.
Sondyqtan men, ılgerıde İ.P. Petruşkevich aitqan: «Tiurki» termin ne stolko etnicheskii, skolko sosialno-bytovoi» degen pıkırın: «Mongoly» termin ne stolko etnicheskii, skolko administrativno-ideologicheskii» dep, tüzep aitar edım.
Şetel ǧalymdaryn, äsırese, Şyŋǧys hannyŋ joqtan bar jasap, 25 jyl kölemınde-aq Rim imperiiasynan ekı ese ülken memleket qūrǧany taŋ qaldyrady. Mūndai tabysqa jetu üşın halyqty jūmyldyra alarlyq myqty ideologiia qajettıgı belgılı. Menıŋşe, Kültegın mätınındegı «mäŋgı el» sözı memleket atauynan görı qaǧanatty qūruşy halyqtyŋ ideologiialyq ūstanymyna kelıŋkıreidı. K.Marks 19-ǧasyrda «Evropany kommunizm elesı kezıp jür» degenındei, «mäŋgı el» qūru ideiasy türık tektı halyqtardyŋ san ǧasyrlyq armany, ūmtylysy bolǧan (būl niet osy zaman türkışılderıne de tän). Al Şyŋǧys han osy arman-ideologiianyŋ atymen memleketın «Mäŋgı el» dep jariialady.
Bıraq, Türık qaǧanaty kezınde türkı tılınde söilegen halyq, osy territoriiada «Mäŋgı el» ideologiiasymen memleket qūrǧan soŋ «mäŋgıel» (moŋǧol) tılınde söilemesı, özınıŋ türkı tılınde söileuın jalǧastyra bererı tüsınıktı. Sondyqtan: «Şyŋǧys han men halqy moŋǧol tılınde söilegen» deu: «KSRO halqy KSRO tılınde (nemese kommunizm) tılınde söilegen» degenmen bırdei närse. Sondai-aq: «Şyŋǧys han men onyŋ ūrpaqtary nege moŋǧoldan äiel almaǧan?!» degen sūraqtar da: «KSRO-ny qūrǧan Lenin nelıkten äielın KSRO (kommunist) ūltynan almaǧan?» degendei, memlekettıŋ, ideologiianyŋ atauyn «etnostyŋ aty» dep ūǧyp, qabyldau tudyrǧan şatasu. Mıne, ǧasyrlar boiy tarihşylar men jūrtşylyqtyŋ « moŋǧol» atauy töŋıregınde bır pıkırge kele almau sebebı osydan. Būǧan qosa, 552 jyly qūrylǧan Türık qaǧanatynyŋ, 1206 jyly Şyŋǧys han jaŋǧyrtyp qūrǧan «Mäŋgı el» («Üşınşı Türık qaǧanatynyŋ») territoriiasyna keiınnen qonystanyp qazır «moŋǧol» atanyp jürgen halyqtyŋ kımder ekenın, ol ölkede keiıngı ǧasyrlarda bolǧan oqiǧalar tarihyn bılmeuden der edım.
L.Gumilev «Drevnie tiurki» kıtabynda: «Tiurki (Türık qaǧanatyn aitady. H.Q-A.), potomki hunnov, nichego ne znali o svoih predkah, tak je kak mongoly Chingishana nichego ne znali o tiurkah. İstoriia Sredinnoi Aziii ne mojet byt nam poniatna, esli my ne uchtem dvuh razryvov tradisii…» deptı (377 b.). Bıraq «Qūpiia şejırenıŋ» 113- tarauyndaǧy Temırşıŋnıŋ: «Erıktı Täŋırı atalyp ana Ötükenge jetkızıp»..deuı, «Altyn topşydaǧy: «Boǧda Şyŋǧys qaǧan joǧarǧy Täŋırge syiyna jarlyq boldyryp:
«Öz törelegıŋmen
Etükennıŋ üstıne,
Menen biık küştını
Paida boldyrmadyŋ sen!
Menen biıkte
Malaqaiym ǧana tūr!»
dep malaqaiyn şeşıp alyp, törge qoiyp, bas iıp täŋırge syiynyp, sol künı äbden qyzǧanşa şarap ışken eken» (207 b.) degen joldar Şyŋǧys han men onyŋ zamandastary da, 17-ǧasyrdaǧy «Altyn topşy» avtory da Türık qaǧanaty kezındegı ata-babalardyŋ «Ötüken iyş olürsar beŋgü el tūta olyrtachysyŋ» degen «Mäŋgı el» qūru armanymen, ideologiiasymen tanys bolǧanynyŋ dälelı dei alamyz.
* * *
Baiqar bolsaq, Şyǧys türıkterınıŋ ideologiiasy nemese osy ideologiia äserımen qūrylǧan qaǧanat aty bolumen qosa «Mäŋgı el» sözı osynau halyqty bırıktırer taǧy bır maŋyzdy maǧynaǧa ie eken. Bırde, osynau «mäŋgı» sözınıŋ Şyŋǧys han zamandasy (qarsylasy) Horezm şahynyŋ ūly Jälel-ad-dinnıŋ «Mäŋgıberdı» degen laqap atynda da bary esıme tüstı. Būl qazaqtyŋ Qūdaibergen, Täŋırbergen, Allabergen (türkımenşe Allaberdy, Qūdaiberdy) degen esımderımen maǧynalas. Şyŋǧys han tarihynyŋ orysşa audarmalarynda «Mionke-Kiokio-Tengrin» (Vechnoe Sinee Nebo, Mäŋgı Kök Täŋırı) degen sözderdıŋ qatar, ärı jiı aitylu sebebı «Mäŋgı» sözı Täŋırı, Qūdai, Alla sözderınıŋ sinonimı ekenın, mūnyŋ da «Eşkımnen tuylmaǧan jäne mäŋgı ölmeitın Jaratuşy» degen ūǧymdy berude qoldanylǧanyn körsetedı. Endeşe «Mäŋgı el» memleket pen halyqtyq ideologiia bolumen bırge «Täŋırınıŋ elı» degen de maǧynaǧa ie bolǧanǧa ūqsaidy. Mūndai, «Täŋırınıŋ özı qoldaityn, qamqorlyǧyna alatyn el bolamyz!» degen Şyŋǧys hannyŋ sözıne halyq nege şattanbasyn!?
Äitse de, osyndai ejelden arman etken «Täŋırınıŋ elı» («Mäŋgı el») atanuǧa da qarsylar jetkılıktı bolǧany tarihtan belgılı. Mūnyŋ sebebı, menıŋşe, Kerei, Naiman,Tatar siiaqty taipalardyŋ būrynnan-aq handyq qūryp, «Ortaq ögızden, oŋaşa būzau artyq» degen ūstanymda boluy, sondai-aq keibır türık rularynyŋ nestoriiandyq dınde bolǧandyqtan «Mäŋgı kök Täŋırı qoldaityn el» atyn alu dıni nanymdaryna qaişylyq etkendıkten de bolar. Bıraq būl ideiany özara soǧystardan qajyǧan köpşılık türkı tektı rular qoldaǧandyqtan, bärıbır Soltüstık-şyǧys Tūranda (Türkıstanda) «Mäŋgı el» memleketın qūru ideiasy ıs jüzıne asyrylyp Şyŋǧys han jıgerımen Üşınşı Türık qaǧanaty tarih sahnasyna şyqty.
Al endı, şejıreşı Raşid-ad-din nelıkten: «Slovo je mongol sperva zvuchalo «mungol», to-est «bessilnyi» i «prostoduşnyi» dep qatelestı desek, mūnyŋ sebebı, özı Qytaidan kelgen Bolat chen sian (ministr) oǧan türıktıŋ «mäŋgı» sözınıŋ ekınşı (mäŋgu) türın aitqanyn baiqaimyz. Būǧan köz jetkızu üşın «Qazaq tılınıŋ tüsındırme sözdıgın» qaralyq: Mäŋgı I Ömır boiy, ünemı, mäŋgı baqi, mäŋgılık; Mäŋgı II Eseŋgıreu, meŋ-zeŋ bolu, mäŋgıru; (587 b.). Osy sözder qazırgı moŋǧol (oirat) tılınde de saqtalǧan eken: Mönh mäŋgı saqtau, myzǧymas; mönh tenger qūdırettı täŋır, delınse, al Menge joly bolmau, sätsızdıkke ūşyrau; delınıptı («Mongolkazah tol», B.Bazylhan., Ulaan baatar-ölgii,1984 j.). Sondai-aq, Äbılǧazy bahadür aitqan «türıktıŋ mūŋ sözı» de osy sözdıkte: Muna-h mūŋaiu, abyrju, alju, aljasu; Munginaa mūŋ, qaiǧy; dep jazylypty (311 b.). Ärine, osy şejıreşıler aitqan mynadai maǧynadaǧy sözdermen eşkım halqyn da, memleketın de, eldık ideologiiasyn da atamasa kerek.
* * *
«Moŋǧol» sözın talqylai otyryp qytai şejırelerınde kezdesetın, tūŋǧyş derek sanalyp jürgen, 8- ǧasyrdaǧy «Tan şu» kıtabyndaǧy «menu» (men gu) sözıne toqtalmauǧa bolmaidy. Osy derekke süiengen älem tarihşylary moŋǧoldyŋ būrynnan bar etnos ekenın aituda. Būl sözdı (men gu) qytailar «ejelgıler, ejelgını saqtauşylar» degen maǧynadaǧy ierogliftermen belgıleptı. Al, saiyp kelgende, «saqtalynǧan ejelgı» degennıŋ maǧynasy bärıbır «mäŋgı, mäŋgılık».
Qytai tarihşysy Men-hun «Moŋǧol-tatarlar turaly jazbalarynda» ( 1219 j.) Şyŋǧys hannyŋ memleket atauy üşın «moŋǧol» sözın aluyn bylai tüsındıredı: «Būryn Mengu degen halyq bolyp odan jurjender asa qatty qoryqqan edı. Olar keiın qyryldy. Bıraq Şyŋǧys han öz imperiiasyn qūra bastaǧan kezde oǧan ötıp ketken keibır Szindık jürjender oǧan älgı, būrynǧy halyqtyŋ moŋǧol atyn alyp Szindıkterde ürei tuǧyzuǧa keŋes berdı» deidı.
Al 19 ǧasyrdaǧy orys tarihşysy, akademik V.P.Vasilev: «Dan-szin-go-chji» utverditelno govorit, chto narod menvu jil na severo-vostok ot chjurchjenei, i chto eto sovsem ne tot, kotoryi sdelalsia posle izvesten pod imenem mongolov, kotorye jili na severo-zapade. Takim obrazom, narod menvu byl toje manchjurskii; on obital na uste Amura, gde my i nyne nahodim imia manguny, skolko izvestno iz rasskazov puteşestvennikov, govoriaşih manchjurskim iazykom, a solvo mengu oznachaet na ih iazyke reku, i odnorodno s sovremennym manchjurskim slovom muke» deidı ( «Zapiski İmperatorskogo Arheologicheskogo obşestva». Tom HIII. Sankt-Peterburg, 1859. 80 b.). Al 219 bette: «A potom, kak my znaem iz doneseniia kitaiskogo voenachalnika, etot narod byl istreblen chjurchjeniami osnovateliami imperii Szin, kotoraia byla razgromlena pozje tatarami Chyngyz hana» degen.
Endeşe Qiiat ruy men basqa da Ergene qonnan şyqqandar özderınen soltüstıkte üş myŋ şaqyrym qaşyqtaǧy mänjürık «mengudıŋ» emes, özderın Türık qaǧanatynyŋ mūragerı sanap «Mäŋgı el» atauyn 8- ǧasyrda da, odan keiın, imperiia qūrǧan 13- ǧasyrda da aluy mümkın.
Äbılǧazy şejıresınde baian etılgen «Moŋǧoldardyŋ Ergene qonnan şyqqan künın toilau dästürı», «Altyn topşy» avtory jazǧandai «Börte şinanyŋ mūhit-teŋızderden ötıp kelmegenın», tau qoinauynan şyqqanyn däleldese, al qytai şejıresınde «hunnudyŋ Kiian taipasy 151 jyly qytailardy Barköl, Hami maŋynda jeŋıp, qytailarǧa kömek kelgenşe şegınıp kettı» deuı Qiiannyŋ (Qiiattyŋ) tarihta bolǧanyna aiǧaq.
Qytai deregı Şyŋǧys babalary Qiiat-Nükısterdı «men gu» (ejelgıler, mäŋgılıkter) atauyna qaraǧanda, būrynǧy Siuŋnu imperiiasy kezınde de «Mäŋgı el» ideiasy nasihattalǧan bolsa kerek. Al siuŋnulyq Qiiat, Nükıs rulary sol ejelgı ideia nemese memleket atyn bıldırer sözdı saqtap, özderınıŋ «ejelgı, mäŋgı memleketten qalǧan «könenıŋ közı» ekenın bıldıru üşın Ergene qonnan şyqqan soŋ ortaq, qosymşa atauyna ainaldyruy äbden mümkın. ( Öitkenı 93-94 jyldary da, keiınırek 150- jyldary Qiiat pen Nükısten özge siuŋnulyq (hunnu) rular Sänbi halqynyŋ bileuşısı Taŋşyǧaiǧa öz erıkterımen baǧynyp «tatar» atanyp ketken). Bıraq, qalai desek te, «mäŋgı el» de, onyŋ būzyluynan şyqqan «moŋǧol» da etnostyŋ (rudyŋ) emes, memlekettıŋ ia ideologiianyŋ atauy bolyp şyǧady. Şyŋǧys atalary qytaişa «men gu» delıne tūra özderınıŋ Qiiat, Nükıs degen rulyq ataularyn eş tastamaǧany da osyny däleldeidı. Sondai-aq, köptegen şejıreşı, tarihşylar jalaiyr, naiman, kereiıt,t.b. köptegen türık tektı rulardy da «moŋǧoldar» dep jazǧanymen imperiia ydyraǧanda qai-qaisysy da būrynǧy öz ru atauymen qalyp «mäŋgı el, moŋǧol» atanǧanyn ūmytty. Öitkenı būl termin olardyŋ bastaryn qosqan ideianyŋ, memlekettıŋ ǧana atauy bolyp, al memleket halqy bır etnosqa ainalyp ülgımesten tarqap ketken soŋ basqa odaqtarǧa bırıktı.
Keibır tarihşylar Qūbylai hannyŋ bilıkke «Josyq» zaŋyna qaişy otyrǧandyǧyn, sol sebepten qytailyqtarǧa arqa süieu üşın Būdda dının qabyldap, memleketınıŋ atyn Iýan dep özgertkenın aitady. Şyn mänısınde «Iýan» degen de «Mäŋgılık» sözınıŋ qytaişa maǧynasy eken. (Būl sözdı kei avtorlar «bastau, ejelgı» dep te audaryp jür). Qūbylai bilıgı kezınde qabyldanǧan ūlttyq valiutasynyŋ «iuan» atauy Qytaida künı-bügınge şeiın qoldanylyp otyr. Qūbylai el astanasyn Qaraqorymnan qanşa alşaqtatpaq boldy degenmen. onyŋ Qytaidaǧy ūlysynyŋ da, aqşasynyŋ aty da (iuan) türık tılındegı mäŋgı, mäŋgılık ūǧymyn beredı eken. Sodan bolar, qazır de Moŋǧoliiada kümıs aqşany «möngö» (mäŋgı) dep ataidy.
Şyŋǧys han imperiiasynyŋ äuelgı atauy «Mäŋgı el» bolsa, ol nelıkten ūmytylyp, «moŋǧol» delınıp būrmalandy? Menıŋşe, mūnyŋ bır sebebı «Mäŋgı el» imperiiasyna qatysty eŋ alǧaşqy kıtaptar osy sözdıŋ maǧynasyn bılmeitın Qytaida jäne İranda böten tılderde jazyluy. Ekınşı sebep, Şyŋǧys ūrpaǧy Qytaidaǧy bilıkten 1368 jyly quylǧannan soŋ 14- ǧasyrdyŋ aiaǧynda qytai äskerınıŋ «Mäŋgı el» qaraşaŋyraǧynda qalǧan türık tektı halyqtardy dürkın-dürkın qyrǧynǧa ūşyratyp, bos qalǧan jūrtqa soltüstıkten tılı böten tūnǧūs-mänjür tektı taipalardyŋ jappai qonystanuy.
Jalpy, özge etnostyŋ atauynyŋ maǧynasyn bılmek tügıl öz etnosy atauynyŋ bastaǧy maǧynasyn ūmytu älemdegı halyqtardyŋ basym-köpşılıgınde oryn alǧan, taŋdanarlyq qūby-lys. (Būǧan 15- ǧasyrda alǧan «qazaq» atauyna qatysty öz ortamyzdaǧy pıkırtalas ta dälel).
* * *
Osy arada: «Jön-aq, «moŋǧol» ūlttyŋ emes, «Mäŋgı el» degen memleket jäne ideia atauy delık. Al Hondemir, Äbılǧazy şejırelerındegı: «Türık ūrpaǧy Alanşa hannan Tatar men Moŋǧol taraidy» dep, tarihta bolǧan kısı retınde atalǧan Moŋǧoldy qaida jıberemız?» degen sūraq tuady. Osyǧan bailanysty, Raşid ad-Din «Jamiǧ-at-Tauarihynan» (qoldaǧy nūsqa orys tılınde bolǧandyqtan) Äbılǧazy bahadürdıŋ «Türık şejıresınde» keltırgen myna tūsyna toqtalaiyq: «Türık halqy İafesten Alanşa han zamanyna şeiın mūsylman edı. Alanşa han bolǧannan keiın mal men basy köbeiıp, halyq bailyqqa mas bolyp, täŋırını ūmytty, dınnen ajyrady. Qara han zamanynda müldem käpır boldy. Eger atasynyŋ mūsylman bolǧanyn estıse, ony ūly, eger ūlynyŋ mūsylman bolǧanyn estıse atasy öltırer edı… Oǧyz tılı şyǧysymen ünemı «alla», «alla», dep jürer edı, ony jūrt tılı kelmegesın, auzyna kelgenın aityp jür dep oilady. Öitkenı «alla» arab sözı, al arab tılın monǧoldyŋ eş atasy bılgen emes. Balanyŋ jüregı men tılıne «alla» degen sözdı ony süigendıkten jäne äulie tūtqandyqtan qūdai taǧalanyŋ özı salǧan edı», degen bırsypyra äŋgıme aitylady (Q. Jalaiyri «Şejırelerınde» de osylai delıngen).
Tarihşylar siuŋnu (hunnu) şänüiı Möde men Oǧyzdy bır zamanda ömır sürgen bır kısı boluǧa tiıs degen joramal aitady. Olai bolmaǧan künde de, Oǧyz hannyŋ besınşı ūrpaǧy El hannan tuǧan delınetın Qiian (Qiiat) Erkıne qonǧa 151 jyly (2 ǧasyrda) kırgen desek (qytai derekterı boiynşa keibırde 93 j. ), al mūsylman dını Arab elınde 7 ǧasyrda ǧana paida bolǧan. Oǧyzdyŋ ömır sürgen kezeŋı bızdıŋ jaŋa jyl sanaudan būryn bolsa, Oǧyz jäne onyŋ Alanşa hannan da arǧy babalary qalaişa mūsylman bolmaq?! Endeşe, būl 13, 17- ǧasyrdaǧy mūsylman şejıreşılerdıŋ öz dınınıŋ, sondai-aq Şyŋǧys han babalaryn da mūsylman etıp jazyp bedelın köteru maqsatymen, keiın bolǧan närsenı tarihtyŋ arǧy törıne şyǧarmaq niet dep bılgen jön.
Mıne, osy siiaqty, özderı «moŋǧol» sözınıŋ äu bastaǧy maǧynasyn äldeqaşan ūmytyp «mūŋdy», «mäŋgıru», t.b. dei tūra, osy sözdı etnos dep tüsıngendıkten, būl da şejıreşılerdıŋ Şyŋǧys han men onyŋ «monǧol halqynyŋ» bedelın ösıru maqsatymen osy eldı arǧy tarihta bolǧan Moŋǧol hannan taraǧan etıp körsetpek äreket bolsa kerek.
Hondemır, Äbılǧazy şejırelerıne süiengen keiıngı tarihşylar ömırde bolmaǧan janǧa tarihtan şynaiy oryn ızdep, aqyry «siuŋnular (hunnu) Moŋǧol hannyŋ halqy (protomoŋǧoldar)» delınıp, al siuŋnulardyŋ Ergene qondy köp jyl qonystap, Börte şina bastap şyqqan ūrpaǧyn «keiıngı moŋǧoldar» dep atau qalyptasyp otyr. Tıptı jer şaryndaǧy ırı bır näsılge «moŋǧoloid» degen atau da berıldı!
«Otükende ūiysyp» jaŋa jyl sanaudan būrynǧy 4- ǧasyrda qūrylǧan Hunnu (siuŋnu) imperiiasy türık tıldı bolsa, 6- ǧasyrdaǧy Türık qaǧanatynyŋ kımder ekenın aty-aq aityp tūrsa, däl osy jūrtta 13-ǧasyrda türık tektı jalaiyr, naiman, kerei, t.b. taipalardan Şyŋǧys qūrǧan «Mäŋgı el» memleketınıŋ halqy da türkı tılınde söilegenı dau tuǧyzbasa kerek edı. Endeşe olar nelıkten «protomoŋǧol, keiıngı moŋǧol» atalmaq?! Moŋǧol degen etnostyŋ emes, «Mäŋgı el» odaǧy atauynyŋ būrmalanǧan türı bolsa, «köne moŋǧol tılı» degenımız ne närse?
İia, mūsylman şejıreşılerınıŋ eŋbekterınde «būl söz moŋǧolşa olai, türıkşe bylai delınedı» degen jerler kezdesedı. Menıŋşe olar «türık tılı» dep özderı künde estıp jürgen sartauyldyq türıkterdıŋ (Orta Aziialyq, horezmdık oǧyz türıkterınıŋ) parsy, arab sözderı aralasqan tılın aitady. Al «moŋǧol tılı» dep, parsy-arab sözderı aralaspaǧan, «mäŋgıeldık» Şyǧys türıkterınıŋ dialektısın aitqan bolsa kerek.
Söz soŋynda aitarym, tarihymyzdy dūrys tüsınu üşın oqyrman Şyŋǧys han men onyŋ qūrǧan imperiiasyna qatysty būryn-soŋdy jazylǧan eŋbekterdegı «köne moŋǧoldar», «köne moŋǧol tılı» degen jerlerın «mäŋgıeldıkter», «şyǧys türıkterı», «mäŋgıeldık türık tılı» dep, «Mäŋgı el» memleketı dep, tüzetıp oqyp baiqasa. Sonda tarihymyzdaǧy tüsınıksız mäselelerdıŋ köbısınıŋ tüiını şeşılmek.
Al, «Ekı jarym myŋ jyl boiyna qanşama şyǧys türıktık memleketter şaŋyraǧyn kötergen, tuyn tıkken ölke Soltüstık-Şyǧys Türkıstanda qazır nelıkten Şyŋǧys han qūrǧan imperiiaǧa qatysy joq, tılı de basqa tūŋǧūs-mänjür, t.b. rular Mongoliia degen atpen memleket qūryp otyr?» degen mäsele arnaiy baiandaudy qajet eter ülken, bölek taqyryp.
ŪLY QAǦANNYŊ EKI ESIMI TURALY
Bırınşı esımı Temuchin degenımız ne söz?
Şyŋǧys hanǧa qatysty şejırelerde onyŋ äuelgı, düniege kelgendegı qoiylǧan esımı Temuchin (Temudjin, Tömüchin t.b.) bolǧany aitylady. Būl attyŋ qoiylu sebebı «Qūpiia şejırede»: «Sol kezde Iesükei batyr Tatardyŋ Temüjın-Üke, Qory-Būqa bastaǧan tatarlaryn jaulap kelgende… Chyŋǧys qaǧan tuypty…. Tatardyŋ Temüjın-Ükenı äkelgende tudy dep atyn Temüjın dep qoiǧan mänı sol» delıngen (77 b.). Osylai dep Raşid ad-Dinnıŋ «Jamiǧ-at-Tauarihynda» da baiandalǧan. (I tom, 2-kıtap, 75 b.).
Lubsan Danzannyŋ 1628 jyly jazylǧan «Altyn tobşy» kıtabynda: «Şaşu toiynda (şıldehanasynda. H.Q-A.) tatardyŋ Tömüchinın alyp kelgende tudy dep, temır besıkke bölep, Tömüchin dep ataǧan jönı osy eken» delıngen (47 b.).
Oilanar bolsaq osy, san ǧasyrlar boiy aitylyp kelgen «derek» kümän tudyrady. Öz qas dūşpanynyŋ esımın süiıktı tūŋǧyş balasyna qoiu türık tektes nemese onymen körşıles özge halyqtardyŋ dästürınde bar degendı būryn-soŋdy kım estıdı eken?!
AQŞ-tyq ǧalym Dj.Uezerford: «Kuda bolee slojnaia uchenaia diskussiia razvernulas vokrug etimologii etogo imeni. Podskazkoi k ponimaniiu mojet slujit mongolskaia tradisiia (!) davat neskolkim detiam odnokorennye imena İz chetyreh posleduiuşih detei Oelun mladşii syn nosil imia Temuge, a mladşaia doch Temulun. Vidimo, vse tri imeni proizvedeny ot odnogo kornia «temul», kotoryi vstrechaetsia v neskolkih mongolskih slovah, oznachaiuşih «rvatsia vpered», «vdohnovliatsia», «byt izobretatelnym» i daje «obladat razvitoi fantaziei. Kak mne obiasnil odin mongolskii student, znachenie etogo slovo mojno proilliustrirovat tak: «eto vzgiad konia, kotoryi skachet, kuda budet ego volia, nevziraia na to, chego hochet vsadnik», deidı («Chingishan i rojdenie sovremennogo mira», M,2006 j. 70 b.), özınıŋ de fantaziialauǧa äuestıgın baiqatyp, bıraq būl teŋeulerı er balalar Temudjin men Temugege jarasqanmen, Temulun qyzǧa öreskel bolaryn oilanbastan.
Segız ǧasyr boiyna Şyŋǧys han men onyŋ imperiiasy turaly myŋdaǧan adamdar şejıre, tarih jaza otyra özderıne: «Temuchin degen söz nelıkten türkı tılınde de, qazır «monǧol» atanatyn tūŋǧūs-mänjürler tılınde de joq?» degen sūraq qoimaǧany taŋ qaldyrady. Eger būl sözdıŋ maǧynasyn Ūly qaǧannyŋ öz elınen taba almasaq, ony sol eldıŋ bırdın-bır ejelgı körşısı qytaidyŋ tılınen nege ızdep körmeske! Tıptı qytai tılınen ızdemei-aq, ol tılde jazǧanda osy söz qandai özgerıske ūşyrauy mümkın dep te zertteuge bolady ǧoi. Öitkenı özge halyqtarǧa qatysty derekterdı qytai şejıreşılerı jazǧanda ädette ondaǧy kısı, jer-su, t.b. ataulardy öz ieroglifterıne salyp, özgertıp jıberetını belgılı. Sol sebepten özge ūlt ǧalymdary «būzylǧan» sözderdı qaita qalpyna keltıruge köp küş jūmsaidy. ( Sözderı būrmalanyp jetken şejıreler tılın türkı tıldı bızderge tanu qiynǧa soqqanda, orys, nemıs, qytai «moŋǧoltanuşylaryna» qaidan oŋai bolsyn!).
13-17 ǧasyrdaǧy şejıreşılerdıŋ eŋbekterınde Temuchin delıngen būl sözdı qazırgı qazaq audarmaşylary «Temüjın» dep jazyp jür. Raşid ad-Din Şyŋǧys hannyŋ anasyn «Oelunfudjin» dep, «fudjin» qytaişa «qatyn» degen söz ekenın tüsındırgen. Osy «fudjindı» de «üjın» dep jazyp jürgen audarmaşylarymyz er kısınıŋ esımıne «üjın» sözın qosu äbestık ekenın de oilasa bolar edı. «Altyn topşy» audarmaşylary būl ekı esımdı «Ögeleŋ üchin, Tömüchin» dep «oŋdyrmaǧan». Osyndaǧy «Üşin şeşe» degen söz tırkesı de («qatyn şeşe!») ezu tarttyrady…
Al, Qytaida köp jyl qyzmet etken N.Bichurin (İakinf-äkei) köptegen tarihşylar «Alan goa» dep jürgen esımdı «Arlun goa» dep, qytai tılınde joq «r» ärpın qosyp baiqaǧan. Şyŋǧys hannyŋ anasynyŋ esımın de özgelerdei «Oelun» demei «Ulyn» deptı.
Temuchin (Tömüchin, Temudjin, t.s.s.) sözıne kelgende özgeler tügıl özderın Şyŋǧys han memleketınıŋ mūragerı sanauşy qazırgı Moŋǧoliia ǧalymdary da, Temuchin sözı özderıne tüsınıksız bola tūra, ony qytai tılınıŋ yqpalynan şyǧaruǧa, eŋ bolmasa ädette olar jazbaityn «r» ärpın osy sözge de qosyp «Temurchin» deuge nege tyryspai keledı? Älde mūnyŋ türık sözı ekendıgı anyqtaluyn qalamai ma? Ūly qaǧannyŋ esımındegı türıktık «Temır» sözın jasyrǧanmen, onyŋ jüzdegen ūrpaqtarynyŋ, halqynyŋ esımderındegı «Temır» sözı jasyruǧa kele qoiar ma?! Mysaly (Qadyrǧali Jalaiyrdyŋ «Şejıreler jinaǧy» boiynşa) Şyŋǧys hannyŋ ūrpaǧynan: ülken ūly Joşynyŋ on üşınşı ūly Toqa Temır, al onyŋ ūly Bai Temırdıŋ nemeresı Ken Temır; Joşynyŋ özge ūldarynan taraǧan nemere-şöberelerınıŋ esımderı Möŋke Temır, İnjıl Temır, Toqtemır, İlaq Temır, Bektemır, Tülektemır, Toqta Temır, Qūtlyǧ Temır, Temırbai; Al Şyŋǧystyŋ ekınşı ūly Şaǧatai ūrpaqtarynyŋ ışınde Temır, Būqa Temır, Örık Temır, Äbıl Temır, Qabyl Temır, Jūldyz Temır, Belge Temır, İsa Temır, Bek Temır, Qūtty Temır, Aik Temır, Toqatemır, Şegin Temır esımdılerı bar. Ükıtai men Töleden taraǧan ūrpaqtardan da temır metalyna qatysty esımdıler barşylyq. Endeşe Temuchin sözıne «r» ärpın qosyp «Temurchin» desek eş qatelespes edık.
Keiıngı kezderı qazaqtyŋ bırqatar «balama tarih jazuşylary» Temuchindı «Temırşı» dep jaza bastaǧan da edı. Bıraq olar ne sebepten osylai degenderıne eş dälel keltırmegendıkten jūrt mūny «Niu-Iork qazaqtyŋ «nu örık» sözınen şyqqan» degenındei äzıldıŋ bırı sanap keledı. Sondyqtan Ūly qaǧannyŋ osy esımı töŋıregınde de aitys netürlı baǧyttarda örbuın jalǧastyruda.
Mysaly Hamza Köktändı «Altyn törkın» (191 b.) kıtabynda: «Chto kasaetsia znacheniia samogo slova «Temujin», mongolovedy pri vsem mnojestve svedenii pereveli neudachno, kak «Temirşi» (jeleznyi), chto ne sootvetstvuet znacheniiu i daleko ot istinnogo smysla dannogo slova. Pri kalkoobraznom tochnom perevode s drevnetiurkskogo iazyka «tem» oznachaet «neprimetnyi», a «ujin» skazitel, poet» «Tem Ujun, Ujun Has han, Ujun Hasan, Ujun ata aulie, Şermuhammed Halpa Durmanuly vse eto imena psevdonimy Chingishana» dep, tıpten jūrtqa tüsınıksız baǧytqa ketedı.
Ūly qaǧannyŋ osy uaqytqa şeiın Temuchin delınıp jürgen esımınıŋ tübırı nelıkten «Temır» boluǧa tiıs ekendıgıne mūsylman şejıreşılerınıŋ eŋbekterınen dälel keltırelık.
Şyŋǧys hannyŋ ata-babasyna bailanysty olardyŋ eŋbekterınde «jaudan jeŋılgen Qiian (Qiiat) men Nükıs degen ekı kısı bosqan halqyn bastap Altai tauynyŋ Ergene qon aŋǧaryn tört jarym ǧasyr qonystanǧany, halyq sany köbeiıp, aŋǧardan şyǧar äuelgı kelgen jolǧa syimaǧandyqtan taudyŋ temır kenı mol tūsyn ot jaǧyp balqytyp jol jasaǧany» aitylǧan. Äbılǧazy bahadür 1663 jyly jazǧan «Türık şejıresı» kıtabynda mūny bylaişa baian etedı: «…taudan şyǧatyn jol ızdedı, tappady. Işterınde bır temırşı bar edı, sol aitty: «Pälen jerde bır temır kenı bar, sony erıtse, jol bolar edı». Ol jerdı baryp körıp, temırşınıŋ aitqanyn maqūldady. Elge otyn jäne kömır jinatty. Taudyŋ ken jerıne aǧaş pen kömırdı üiıp, jetpıs terıden körık jasap, jetpıs jerge qūrdy. Körıktı bärı bırıgıp basty. Qūdaidyŋ qūdyretımen ot küştı janǧannan soŋ, tau temır bolyp aǧa berdı… Sol şyqqan künın toi etıp toilau moŋǧoldyŋ dästürıne ainaldy. Ol künı bır kesek temırdı otqa salyp, qyzarǧan kezde ony qyşqaşpen ūstap, töstıŋ üstıne qoiyp, äuelı hany, odan keiın bekterı balǧamen ūrar edı. Būl kündı tar qapastan şyǧyp, ata jūrtyna kelgen künımız dep qūrmet tūtar edı» ( 29 bet).
Şejırede osy halyqtyŋ temır öndırıp-öŋdep ūstalyqty käsıp qylǧany, qazırgı tılmen aitqanda «şahter, metallurg» halyqqa ainalǧany aitylǧan. (Mūnyŋ özı «dala türıkterı tek mal şaruaşylyǧymen ainalysqan köşpendıler bolǧan» deuşı, qalyptasqan pıkırdıŋ qate ekenın körsetse kerek.)
Endeşe, İesugei halqynyŋ ata saltynda joq närsenı ıstep, «öz ūlyna jeŋılgen jauynyŋ Temudjin nemese Tömuchin esımın qoiypty» deuşı şejıreler sözı jaŋsaq. Temırşılık-ūstalyqty qūrmettı ata käsıbıne ainaldyrǧan halyq nege ūldaryna Temırşı degen at qoimasyn?! Endeşe küllı türık halyqtaryna da, qazırgı «mongolmyz» deuşı halyqqa da mülde tüsınıksız, jat «Temuchin» deudı toqtatyp, temırşıler äuletınen şyqqan adamnyŋ atyn Temırşı (özge tılderde, qajet etse, Temurchi) dep atau tarihi şyndyqqa keler edı.
Tarihpen käsıbi maman retınde emes, tek ara-tūra oi kelgende qaǧazǧa türtıp, sol jazǧanymdy jariialauǧa asyqpai, özgelerdıŋ pıkırımen salystyru üşın taqyrypqa qatysty basylymdardy ızdei jüretınmın. Keiınırek qolyma Tatarstan jazuşysy G.Enikeevtıŋ «Korona Ordynskoi imperii» kıtaby tüsken. Onda arab tarihşysy Ennuveiri (1279-1333 j.j.) eŋbegınen: «Kogda Chingis han al-Temirdji stal sarem tatarskim i zavladel stranami Vostochnymi i Severnymi»… (M. 2011 j.,85 bet)degen derek aitylypty.
Al M.Tynyşbaev «İstoriia kazahskogo naroda» kıtabynyŋ 112 betınde: «Raşid Eddin govorit, chto mongoly pribavliaiut k slovu «chin» dlia oboznacheniia mujskogo roda»; esli udalit to okonchanie i vesti otsutstvuiuşee v kitaiskom iazyke «r» poluchitsia «temr» jelezo. Govort (str. 3) govorit, (G.Govorttyŋ «Chingishan» atty kıtabyn aitady. H.Q-A) , chto po İokinfu «Temuchin» oboznachaet luchşee jelezo i stal. Takim obrazom, nastoiaşee imia Chingishana budet ne Temuchin, a Temyr», dep jazǧan eken. Būl derekter de ılgerıde aitqan oiymyzǧa qosymşa dälel bolsa kerek.
Jaraidy. Temuchin esımınıŋ tübırı «Temır» sözı ekenın däleldedık delık. Al Temır sözınıŋ soŋyndaǧy «chin» degen ne? Onyŋ «n» ärpın qysqartyp, qazaqşalap «şı» dei saluymyz kelesı bır qatelıkke ūryndyrmai ma? Būryn-soŋdy tarihşylardan osy «chin» jalǧauyna qatysty pıkır aitqandar tym az eken. Al «mongoly pribavliaiut k slovu «chin» dlia oboznacheniia mujskogo roda» degen pıkırdıŋ jaŋsaq ekendıgıne Şyŋǧys han turaly şejırelerdegı er kısılerdıŋ esımderınde osy jalǧaudyŋ joqtyǧy dälel. (Raşid-ad-din «Jylnamalar jinaǧynan» ondai pıkırdı köre almadyq).
Osy, «chin» mäselesın anyqtau barysynda Şyŋǧys han ūrpaqtary arasynda, naqtylai aitqanda, Ükıtaidyŋ ekınşı ūly Qūtannyŋ balasynyŋ aty Şyntemır, altynşy ūly Qadannyŋ nemerelerınıŋ ışınde de Şyntemır, Şynbolat esımdılerı bar eken. Mūndai esımder qazaqta qazır de jetıp-artylady. Ūiǧyr batyry Chintomur Mahtum turaly balet te baryn bılemız. Şyn men chin Temır sözınıŋ aldyna da qoiylauy onyŋ jalǧau emes, söz ekenın bıldırse kerek. Al onyŋ maǧynasyna kelsek, «şyn» sözınıŋ sinonimı «ras» ekenı belgılı. Şyntemır esımın «ras, naǧyz temır» degen dep qabyldaimyz ǧoi. Bıraq, oilanar bolsaq, «ras-ötırık, şyn-jalǧan» degen sözder temır zatynyŋ sapasyna qatysty qoldanylmauǧa tiıs. Joǧaryda keltırılgen Bichurin-İakinftıŋ: «Temuchin» oboznachaet luchşee jelezo i stal» degen sözınde, ol: «Ras temır, şyn temır», dep, zattyŋ temır ia emesın anyqtap tūrǧan joq, temırdıŋ sapasyn (luchşee) aitqan. Al sapaly temırdıŋ mänısı «şyŋdalǧan temır» emes pe! Endeşe «chin, şyn» (dūrysy «chiŋ, şyŋ») «şyŋdalǧan» sözınıŋ alǧaşqy buyny, iaǧni negızgı tübırı eken. Älgı esımder de Şyntemır emes Şyŋtemır (şyŋdalǧan temır), Chintomur emes Chiŋtomur, Temuchin de, Temırşı de emes, Temır+şyŋ (Temurchiŋ) bolmaq. Bıraq türkı tılındegı yqpal äserımen «Temırşıŋ» dep aityluǧa tiıs. Qoryta aitsaq, Ūly qaǧannyŋ alǧaşqy esımı Temırşıŋ eken.
Osy jazylǧandarǧa jyl öte, qolyma «Moŋǧol-qazaq tılı sözdıgı» tüsken edı. Onda: Tömör temır, Tömörch(in) ūsta» dep jazylypty. «Astyndaǧy atyn alty ai ızdeptı» degen osy-au! Sonda, qanşama ǧalymdar sonşama zertteuler jasap jürıp, älgı sözdıkke köz salmaǧan ba?! Bügınde türkı halyqtary keiınnen engen «ūsta» sözın qoldanatyndyqtan älgı köne türık sözın ūmytty desek, al Moŋǧoliia ǧalymdarynyŋ ündemei keluın qalai dep tüsınemız?!.
Älgı atalǧan sözdıktegı elıkteuış «şingere-h» sözı qazaqşada «şyŋǧyrlau, şıŋgırleu, syŋǧyrlau» degendı bıldıredı eken. Al temırdı şıŋgırletu degen, ony şyŋdau, al şıŋgırletuşı adam ūsta dep atalady emes pe!? Endeşe ūly qaǧannyŋ äuelgı esımı Temırşıŋ şyǧys türıkterınıŋ tılınde «Temırdı şyŋdauşy» (ūsta) degen maǧynadaǧy söz eken.
Ekınşı esımı Şyŋǧys şe?
Lubsan Danzannyŋ 1628 jyly jazylǧan «Altyn tobşy» kıtabynda: «Şaşu toiynda tatardyŋ Tömüchinın alyp kelgende tudy dep, temır besıkke bölep, Tömüchin dep ataǧan jönı osy eken. Şyŋǧys qaǧan tuyp, jetı kün ötkennen keiın, mūhit aralynyŋ ışınde bır qaraltym qūs, kür qara tastyŋ üstınen kün baǧytymen ainalyp, üş kün boiy şaqyrady…
«Sol qaraltym qūs tüŋlıkke qonyp,
«Şyŋǧys, Şyŋǧys!» dep şaqyrady.
Sol qūstyŋ dauysy şyqqan sebepten,
Şyŋǧys qaǧan dep ataǧan»- (47 bet.)
delınse, al 91 bette: «Tömüchin düniege kelgende Lustyŋ qaǧany qasbūǧa taŋba şyǧaryp bergende, qaraltym qūs tüŋlıkke qonyp: «Şyŋǧys, Şyŋǧys!» dep şaqyrypty. Sol qūstyŋ şaqyrǧanyna bailanysty oǧan Şyŋǧys qaǧan degen at berıp, qaǧan boldyrdy» delıngen.
Bıraq özge derekterde Temırşıŋge Şyŋǧys esımı 1206 jylǧy Qūryltaida, 52 jasynda berılgenı ( kei derekter 45, 48 jasynda degen) aitylady.
Osy, «Şyŋǧys» sözınıŋ ne maǧyna bıldıretını jönınde de pıkırler san-türlı. Qanşama ǧasyrlar boiyna şejıreşıler, tarihşy, filolog ǧalymdardyŋ ortaq, köŋılge qonarlyqtai bır şeşımge keler türı körınbeidı.
Moŋǧoltanuşy ǧalymdar būl ataudy ärqalai tüsındırmek bolady: E.Hara-Davan «Chingis-han kak polkovodes i ego nasledie» kıtabynda ( Belgrad. 1929 j.) «chingis» sözınıŋ moŋǧol tılınde joq ekenın aityp: «My nigde ne vstrechaem udovletvoritelnogo obiasneniia nazvaniia «Chingis», «Tak poslednee tolkovanie (Ramstet i Relliot) vyvodit etot titul iz mongolsko-tureskogo slova «tengis» more, t .e. morskoi han ili han zemel omyvaemogo morem. Po moemu mneniiu, eto bolşaia natiajka obsneniia slova «chingis» ot «tengis»» deidı. Akademik S.Damdinsüren de: «Chingis qaǧan degenı Tengis (Teŋız) qaǧan degen söz sekıldı» deuden asa almaǧan ( «Mongolyn Nuus tovchoo», 2004, 123-bap).
Bıraq, memleketın saharada ömır süretın rular qūryp otyrǧan Temırşıŋge tumysynda teŋız körmegen, teŋızden aulaq jatqan halqy ne sebepten «Teŋız han» degen at qoimaq?!
Keibır qazaq qalamgerlerı būl sözdı «şyŋ+qūz» degen sözderden qūralyp, «şyŋ men qūzdai biık qaǧan» degendı bıldıredı» dep jür. Bıraq, menıŋşe, «qūz» sözı biıktıktı emes, tömendı meŋzeidı. Qazaqta «şyŋǧa şyǧady, qūzǧa qūlaidy» delınedı emes pe?! (Qazaqşa-orysşa sözdıkte de: «Qūz glubokaia propast» delınıptı). Endeşe Şyŋǧys «şyŋdai biık, ärı qūzdai tömen» degen söz bolmaq pa?!
Sondai-aq, Q.Salǧarin da «Ūly qaǧanat» kıtabynda (382 bet): «Şyŋǧys» sözınıŋ ne maǧyna beretını kezınde ǧalymdar arasynda pıkırtalas tudyryp, türlı boljamdardyŋ ömırge keluıne sebep bolǧanymen, pätualy tūjyrymyn tappaǧany mälım. Bızdıŋ paiymdauymyzda: «Şyŋǧys» sözı äu basta «şyŋ» jäne «ǧyz» (küş) degen ekı sözden qūralǧan. Osyndaǧy «şyŋ» taudyŋ eŋ biıgı» deidı.
Q.Daniiarov «Qazaqstannyŋ balama tarihy» kıtabynda: «Şyŋ qazaq tılınde taudyŋ ūşar basy, ūşarlyǧy; ǧys köne türkı tılınde (qazırgı qazaq tılınde «qiias» türınde saqtalǧan) nūr, säule. Endeşe būl esım «biık, nūr säulelı han» degen maǧyna beredı» deidı (13 b.). («Qazaq tılınıŋ tüsındırme sözdıgınde»: 1. Qiias Qiǧaş, qiys. 2. Qisyq, būrys, bır qyryn. 3. Auysp. Qyŋyr, qyrsyq, qiqar. (Almaty 2008, «daik-Press», 505 bet.).
Al qazırgı moŋǧol tılınde tau uul, tau biıgı uul öndör, Şyŋ orgil, Tau şyŋy uulyn orgil delınedı. ( Endeşe «tau şyŋy» da türkı sözı eken).
Raşid ad-Dinnnıŋ «Jamiǧ-at-Taurih» kıtabynda: «Znachenie chin silnyi i krepkii, a chingiz mnojestvennoe ot nego chislo» delıngen (150 b.). Eger şejıreşı tau şyŋy turaly aitpaq bolsa ony «silnyi i krepkii» demei, «biık» (al orys audarmaşylary «vysokii») sözın qoldanar edı. Endeşe Şyŋǧys esımıne tau şyŋynyŋ eş qatysy joq. Al «qatty», «küştı» syn esımderımen adamnyŋ dara qasietın beinelei otyra būl sözderge «mnojestvennoe chislo» qoldanu (küştıler, qattylar, şyŋdar ) onyŋ «daralyǧyn» joqqa şyǧarady emes pe? Būdan, şejıreşınıŋ «giz köptık jalǧauy» deuı qate ekenın baiqaimyz.
Hondemir Giias-ad-dinnıŋ (1475-1536 ) «Moŋǧoldar tarihynda»: «Vse nazyvali ego Chingizom i slavili novoe imia sie, ibo ono znachit Sar Sarei na iazyke Turanskom»
( SPb, 1834, 18 bet), dese, 1602 jyly jazylǧan Qadyrǧali Jalaiyrdyŋ «Şejıreler jinaǧynda» da: «Chiŋgiz han temek padşahlar padşahy temek bolur. Lafa mogol bılän ua Kökjut teŋrı mundaǧ at qoidylar. Barcha uluǧlar ol maǧnany qabul qyldylar» (Şyŋǧys han demek patşalardyŋ patşasy demek bolady. Mogol tılımen jäne Kökjut Täŋrı sondai at qoidy. Barşa ūlyqtar ol maǧynany qabyl qyldy») dep jazǧan. (Moŋǧol tılınde «Şyŋǧys» sözınıŋ joq ekendıgın Moŋǧoliia ǧalymdary aitqanyn joǧaryda keltırdık).
Al Äbılǧazy han özınıŋ «Türık şejıresı» eŋbegınde (1662-1663 jyldarda jazylǧan) Meŋlıkūly Kökşenıŋ: «Maǧan täŋırıden işarat boldy. Temuchinǧa bar, elge, halyqqa «bū künnen soŋ Temuchin demesın, Şyŋyz desın, jer jüzınıŋ patşalyǧyn Şyŋyzǧa, onyŋ balalary men tūqymyna berdım» dep aitty» dedı. «Şyŋnyŋ» maǧynasy ūlyq jäne qatty degen bolar, yz onyŋ köpşesı» dep jazypty. (Mūnda da ılgerıde aitylǧan «qūz» sözınıŋ mülde joq ekenın baiqaǧan bolarsyzdar?).
«Moŋǧoldyŋ qūpiia şejıresınde» Temırşıŋge Şyŋǧys esımınıŋ berılu jaiy tym qarapaiym baian etılgen. Bıraq ony qazaqşaǧa audaruşy M.Sūltaniiaūly kıtaptyŋ 63 betınde: «Şyŋǧys» sözı turaly «1910 jyly Qazanda Şaǧatai tılınde basylǧan «Tauarih hamsa» degen kıtapta «Temüjındı soǧys ǧylymy täsılıne qarap, parsyşa «Jyŋ ankiz» (jihanger) jiŋgyz Şyŋǧys» dep atady delıngen. Osy tüsınık dūrys boluy mümkın» dep jazypty. (Sonda, 1206 jylǧy Qūryltaiǧa jiylǧan Qiyr Şyǧystaǧy moŋǧol nemes türık rulary jappai parsyşa söilegenı me!?)
Dj.Uezerford «Chingishan i rojdenie sovremennogo mira» kıtabynda: «Mongolskoe slovo «chin» oznachaet «silnyi, krepkii, nepokolebimyi i besstraşnyi», a takje ono shoje so slovom «volk» (chino), imenem legendarnogo pervopredka mongolov» deidı (154 b.).
Tatarstandyq R.Batulla internette: «Esli razdelit slovo Chingiz po slogam, to my poluchim chin kitai i giz puteşestvui, idi v pohod. Chingiz oznachaet zavoevanie strany chin (kitaisev). degen de pıkır aitady.
Q.Zakirianov «Şyŋǧyshannyŋ türkılık ǧūmyrnamasy» kıtabynda: «Älemdı dür sılkındırgen ūly han aldymen özın şyǧystyŋ bileuşısı Şyǧys han dep atady. Şyǧys han sözı bırte bırte äbden qūlaǧymyzǧa sıŋgen Şyŋǧyshan sözı bolyp özgergen» dep, mäselenı oŋai «şeşıp tastaǧan». (268 b.). 1206 jylǧy qūryltaida olai ataityndai Şyŋǧys han älı şyǧysyndaǧy mänjürlerdı de, koreilerdı de jaulaǧan joq edı ǧoi!?
1993 jyly köktemde Niderlandiiadaǧy Türık mädeni ortalyqtarynda kezdesuler ötkızıp jürgenımde «Dchengis» (älde Djengis») degen kısı attaryn estıp eleŋ etıp, būl sözdıŋ maǧynasyn sūraǧanmyn. Söitsem, qazaqtyŋ «jeŋıs» sözı eken. Endeşe Şyŋǧyshan sözı «Jeŋıshan» nemese «Jeŋgışhan» degen sözden tumady ma? Mysaly Şyŋǧys hannan taraǧan, Şyǧys Türkıstandaǧy Kögedei törenıŋ HH ǧasyr ortasyndaǧy bır ūrpaǧynyŋ esımı Şärıpjan Jeŋıshanūly eken. Orystardyŋ öz patşalaryn «pobedonosnyi», qolbasşylaryn «generalissimus» dep ataǧany siiaqty, soǧystarda joly bolǧyş Temırşıŋdı halqy «Jeŋgış han» dep atauy äbden mümkın-au!» degen de oi kelgen. Bırneşe jyl öte būl oiyma säikes pıkır de kezdestırdım.
Qalmaq ǧalymy Rassadin V.İ. «Realna li gipoteza o tiurkskom proishojdenii etnonima oirad, imen Djangar, Chingis i Geser?» maqalasynda: «Otnositelno imeni Chingis-han mojno predpolojit neskolko variantov ego etimologii na tiurkskoi iazykovoi osnove. Prejde vsego neobhodimo vspomnit, chto eto imia proiznositsia v drugih iazykah (tibetskom, tiurkskih, naprimer) kak Djingis//Djingiz, a takje Chyngyz//Şyngyz. Vo-pervyh, v etom imeni mojno usmatrivat, kak i v imeni Djangar, tiurkskii glagol džiŋ= (ili ego gluhoi variant čiŋ=) i tiurkskii je affiks prilagatelnogo =giz (ego zetasiruiuşii variant). Togda slovoforma džiŋgiz (ili ee gluhoi variant čiŋgiz) oznachala by to je samoe, chto i tiurkskii prototip imeni Djangar vsegda pobejdaiuşii, vsegda odolevaiuşii, chto toje sootvetstvuet obrazu Chingishana. Vo-vtoryh, Chingis mojno vozvesti k tiurkskoi imennoi osnove džiŋis// džiŋiš //čiŋis//čiŋiš, obrazovannoi ot glagola džiŋ=//čiŋ= pobejdat i oznachaiuşei pobeda. A mojno, v-tretih, dopustit, chto v osnove imeni Chingis lejit drevnee obşetiurkskoe slovo teŋiz more, zafiksirovannoe v pamiatnikah drevnetiurkskogo iazyka takje v vide tiŋiz. İmenno etot variant so slogom ti, davşem na mongolskoi iazykovoi pochve či, mog dat v mongolskom iazyke slovoformu čiŋiz, legşuiu v osnovu dannogo imeni. My bolşe skloniaemsia k tretemu variantu» (Elista: KalmGU, 2004. ) deptı. (Menıŋşe «Jangar, Jäŋgır» parsynyŋ «jihanger» sözınen bolar.Türkı tılınde «ǧyr,gır» jūrnaǧy negızınen ūnamsyz mändegı söz tudyrady (qūryǧyr, ölgır, t.b.). Sondyqtan «Jeŋ+gır» dep söz qūrau dūrys emes).
Bıraq, künderdıŋ-künı Şyntemır, Chintomur esımderınde «şyn» sözı temırmen qosarlana aitylǧanymen «şyn, ras» ūǧymdarynyŋ temır metalyna qatysty qoldanylmaityny, temır sapasynyŋ joǧarylyǧy «şyŋdalǧan» degen, temırşılıktı käsıp etken halyqqa etene tanys sözben bıldırıletını oiǧa keldı. Būl Raşid-ad-Din kıtabyndaǧy: «Znachenie chin silnyi i krepkii», Äbılǧazy bahadürdıŋ: «Şyŋnyŋ» maǧynasy ūlyq jäne qatty degen bolar» deuımen de säikes keledı. Endeşe, Şyŋǧys esımınıŋ bırınşı buyny Şyŋ «şyŋdalǧan» sözınıŋ negızgı tübırı eken. Būl qazaqtar qazır de qoldanyp jürgen türkı sözı. Al qazırgı moŋǧol tılınde mūndai söz joq. Ol tılde «şyŋdalu» tujireh, al «temır şyŋdau» tömör şireeh delınedı.
Endı «Şyŋ» sözımen bırdei jūmbaq bolyp kelgen «ǧyz» mäselesıne köşeiık. Qazaq tılınde etıstık sözderge jalǧanatyn däl osyndai «Özgelık etıs jūrnaǧy» bar (mysaly: bol+ǧyz, tūr+ǧyz, bar+ǧyz, ūr+ǧyz, t.s.s.). Köne türkı tılınde osy «ǧys» jūrnaǧy syn esım sözderıne küşeitpelı maǧyna beru üşın qoldanylǧanyn baiqaimyz ( nyq+ǧyz nyǧyz, naq+ǧyz naǧyz). 1206 jylǧy Qūryltaida Temırşıŋge «küştı ärı berık, qatty, qairatty» degen ataq bergende temırdı qūrmetteuşı qauym mūny «şyŋdalǧan» sözın jäne «ǧyz» qüşeitpelı jūrnaǧy arqyly paida bolǧan Şyŋ+ǧyz sözımen bıldırgen. Temırşıŋ sözın taldau «şıŋ, şyŋ» elıkteuış sözderınıŋ «şyŋdalǧan» ūǧymyn beretının körsettı. «Şyŋ» sözıne küşeitpelı «ǧyz» jūrnaǧyn jalǧau nätijesınde «Şyŋdalǧannan da artyq şyŋdalǧan han», «Şyŋdalǧandardyŋ ışındegı asyp şyŋdalǧa han» degen maǧynany bıldıretın söz, ūǧym jasalǧan.
Sonymen, Ūly qaǧannyŋ ekı esımı: Temırşıŋ de, Şyŋǧys ta temır metalyna qatysty bolyp şyqty. Tek bırınşısı, Temırşıŋ «temırdı şyŋdauşy, ūsta» degen söz bolsa, ekınşı esımı, Şyŋǧys ta temırşılerdıŋ tıldık qoryndaǧy sol, «şyŋ, şyŋdalǧan» sözın «ǧyz» jūrnaǧy arqyly küşeituden paida bolǧan eken.
Osy tarau jazylǧannan soŋ bırşama uaqyt öte, bala kezde oqyǧan, G.Rubruktıŋ 1253-1255 jyldary jazǧan kıtabyn qaita paraqtaǧan edım. Barşamyzdyŋ ızdep, tappaǧanymyzdy ol jetı ǧasyr būryn meŋzep jazǧan eken!.. Bızdıkı äuestık qoi. Bıraq mūny Şyŋǧys han jaily tom-tom kıtap jazǧan tarihşy-ǧalymdar qalai baiqamaǧan?!
G.Rubruk. «Puteşestvie v vostochnie strany» (Almaty,1993 j.159-160 b.): «Nakones, kogda okonchena byla gramota, kotoruiu han posylaet vam, oni pozvali menia i pereveli ee. Soderjanie ee naskolko mog poniat ego cherez tolmacha, ia zapisal. Ono takovo: «Suşestvuet zapoved vechnogo Boga: na nebe est odin tolko vechnyi Bog, nad zemleiu est tolko edinyi vladyka Chingis-han, syn Bojii, Demugin Hingei (t.e. «zvon jeleza». Oni nazyvaiut Chingisa zvonom jeleza, tak kak on byl kuznesom, a voznesias v svoei gordyne, imenuiut ego nyne i synom Bojim!.)
Hasen QOJA-AHMET
