Suret : Sputnik / Timur Batyrşin
Elımızde etnosaralyq qarym-qatynastar salasyndaǧy memlekettık saiasat tübegeilı reformalanatyn boldy. Aitqandai, biyl assambleianyŋ 25 jyldyǧy. Mereitoi jyldaǧy dästürmen biudjet qarjysyna bi bilep, toi toilap atap ötıluı mümkın edı. Alaida Qordaidaǧy oqiǧalar bärın özgerttı.
Negızı, būl qaqtyǧystyŋ aldyn alu mümkındıgı bolypty. Sarapşylar etnosaralyq qatynastar salasyna 2016 jyly zertteu jürgızıp, köptegen aşyq jäne jasyryn problemalardy sonda äşkerelegen eken. Biylǧy 11–14 aqpan aralyǧynda, Jambyl oblysyndaǧy töbelesten keiın sarapşylardyŋ jaŋa toby Qordai audanyna baryp, ahualǧa qanyqqan. Sonda tört jyl būryn anyqtalǧan älgı tüitkılder 2020 jyly da saqtalyp otyrǧany mälım boldy. Qazaqstan halqy assambleiasy töraǧasynyŋ orynbasary, QHA hatşylyǧynyŋ meŋgeruşısı Janseiıt Tüimebaev jauyrdy jaba toqymai, olardyŋ negızgılerın naqty atady:
"Elımızdegı düngen jūrty äleumettık jäne mädeni oqşaulanǧan, tūiyq, jeke ömır süredı. Düngen jastary jalpyqazaqstandyq äleumettendıru baǧdarlamalarynan qol üzgen. Olar demografiialyq jaǧynan üzdıksız köbeigenıne qaramastan, özge oblystar men qalalarǧa köp köşpeidı. Etnos ışınde kastaǧa bölınuı oryn alǧan, iaǧni "iakşi" jäne "iaman" toptaryna kıretın düngenden ärbasqa meşıtterge barady. Bır-bırınıŋ toilaryna, jerleu räsımderıne qatyspaidy. Būdan bölek, düngender men qazaqtar da özara basy qosylmaidy. Memlekettık qyzmetşıler arasynda etnikalyq disproporsiia bar", – dedı Janseiıt Tüimebaev.
Būl sala qylmyspen astasyp jatqany aşyq aityldy.
"Kontrabanda, qūqyq qorǧau organdaryn sybailas jemqorlyq jailauy sekıldı problemalar da bar. Qazaqstandyq düngenderdıŋ eleulı bölıgı Qytai men Qyrǧyzstan joǧarǧy oqu oryndarynda oqudy jön köredı. Olar qyrǧyzdyŋ ūialy bailanys operatorlarynyŋ qyzmetın paidalanady. Sondai-aq otandyq emes, Qytai, Resei, Qyrǧyzstan telearnalaryn qabyldau üşın solardyŋ sputniktık qūraldaryn keŋ qoldanady. Qyrǧyzstannan düngen tılındegı gazet-jurnaldardy alǧyzady", – dep habarlady QHA töraǧasynyŋ orynbasary.
Etnostar şoǧyrlana ornalasqan eldımekenderde bai ūlystar kedeileu tūrǧylyqty halyqqa şekeden qaraityny qūpiia emes.
Sarapşylar auyl aimaqta jer jäne su resurstarynyŋ tapşylyǧy da teketıreske sebepker bolatynyn anyqtaǧan.
Osynyŋ barlyǧy Qazaqstanda, sonyŋ ışınde, äsırese, şekaralyq aumaqtarda "jabyq etnikalyq qauymdardyŋ qūryluyna äkelgenı" mälımdeldı.
Öŋırlerde şeşılmegen bılım beru, densaulyq saqtau, eŋbek qatynastary mäselelerı etnosaralyq kikıljıŋdı de uşyqtyra tüsude.
J.Tüimebaev jabyq etnikalyq qauymdastyqtar mädeni, ekonomikalyq tūrǧydan memleketke täuelsız, özderın özderı qamtamasyz etetının jetkızdı.
"Jabyq etnikalyq audandarda körşı memleketterdıŋ yqpaly öte joǧary ekenı qatty sezıledı. Jalpy alǧanda, Qordai qaqtyǧysy jinaqy ornalasqan jäne jabyq etnostardyŋ mäselesın özektılendırdı. Ol äsırese, Qazaqstannyŋ oŋtüstıgınde keŋ taralǧan. Türkıstan oblysynda – özbekter men täjıkter, Jambyl oblysynda – düngender men kürdter, Almaty oblysynda – ūiǧyrlar, kürdter, meshetin türıkterı, Almaty qalasy aumaǧynda – ūiǧyrlar, düngender, Şymkentte – özbekter, Taraz qalasynda – düngender, kürdter jäne özbekter. 1990 jyldardan berı eldı dürlıktırgen rezonansty qaqtyǧystardyŋ negızgı bölıgı de däl osyndai aimaqtarda boldy. Būǧan bır etnostyŋ ekonomikalyq resurstardy monopoliialandyryp aluy, mädeniet jäne tıl jaǧynan qazaqtan bölektenuı jäne örken jaiǧan korrupsiia sebepker", – dedı Janseiıt Qanseiıtūly.
Saldarynan, özge etnos ökılderınıŋ qazaq qyzyn zorlauy, jıgıtın öltıruı, aqsaqalyn sabauy ūltaralyq şielenıs sipatyna ie bolady. Jergılıktı qūqyq qorǧau organdary küdıktını jedel qūryqtap, laiyqty jazalasa, qaqtyǧysqa deiın jetpes edı. Alaida barmaq basty, köz qysty tırlıkter kesırınen qylmyskerdıŋ jazadan qūtylyp ketu jaǧdailary kezdesedı.
"Auruyn jasyrǧan öledı" deidı qazaq danalyǧy. Jyldar boiy jabuly qazan küiınde, jaba toqylyp kelgen "ırıŋdı" problemalar äşkerelendı. Endı bilık keşendı şaralar tüzıp, ony jüzege asyruǧa bel buyp otyr.
Etnosaralyq qatynastar baǧytyndaǧy ǧylymi, saraptamalyq, boljamdyq jūmystar jaŋa sapaly deŋgeige şyǧarylmaq. El basşylyǧynyŋ tapsyrmasymen etnosaiasat jönındegı jeke ǧylymi-zertteu institutyn qūru mäselesı qarastyryluda eken.
"Bız etnostar jinaqy oryn tepken barlyq audandarǧa sarapşylardyŋ saparyn ūiymdastyramyz. Sonda jergılıktı jerdegı barlyq tüitkılder tereŋ zerdelenedı. Biylǧy jyly sonymen qatar jalpyūlttyq halyq sanaǧy ötkızıledı. Onyŋ aiasynda endı etnostardyŋ demografiialyq damu ürdısterı, olardyŋ qoǧamǧa integrasiialanu perspektivalary naqty zertteluı qajet", – dep tüidı Janseiıt Tüimebaev.
Osy jäne basqa da eleŋ etkızerlık jaŋalyqtar elordada bügın ötken "Qazaqstandaǧy etnosaiasattyŋ özektı mäselelerı" atty döŋgelek üstelde jariia etıldı, dep habarlaidy inbusiness.kz.
Janat Ardaq
