Sonymen, biylǧy jyly säuır-qyrküiek ailarynda ūlttyq halyq sanaǧy jüretını belgılı boldy. Būl – sözsız, ülken saiasi nauqan. Äsırese Qazaq üşın maŋyzdy saiasi nauqan bolmaq. 24 qaŋtar künı jaryq körgen «Jas Alaş» gazetındegı saiasattanuşy Aidos Sarym myrzanyŋ «Sanaq häm synaq: Ūlttyq nauqannanne kütemız?» atty maqalasy osy mäselege arnalypty. Ä, degennen aita keterım – būl maqala aldaǧy sanaqtyŋ filosofiialyq-ädısnamalyq negızı, tūǧyrnamalyq qaǧidasy (konsepsiiasy) ıspettı.
Aidos myrzanyŋ «būl sanaq jūrttyŋ mūŋ-mūqtajyn, qajet deseŋızder, arman-mūratyn bıluge mümkındık beretın däuırlık zertteu, ... sanaq blanktaryna enetın 40-50 sūraqtyŋ özın 18 million adamǧa köbeiter bolsaq, talai ǧalym men zertteuşınıŋ azyǧyna ainalatyn jaŋa jäne tyŋ aqparattardyŋ közı men qoryn jasaqtaityn bolamyz. Būl aqparattar ūlt damuynyŋ negızgı trendterın köruge ... sep bolary aitpasa da tüsınıktı», - degen oiymen kelıspeuge bolmas. Sebebı, qazırgı uaqytta Qazaqstandaǧy Qazaq ūlty turaly «Nege olai?» degen sūraq jetkılıktı, tıptı jetıp-artylady dese de bolady.
Osy eldıŋ azamaty retınde, QAZAQ retınde, menı Ata-zaŋymyz – Konstitusiianyŋ tūǧyrnamalyq qaǧidattarynyŋ (fundamentalnye prinsipy) saqtalu-saqtalmauy qatty alaŋdatady. Äsırese, Konstitusiianyŋ tūǧyrnamalyq qaǧidattarynyŋ bırı, ärı bıregeiı – memlekettıŋ tūtastyǧy (unitarlyǧy) qaǧidatynyŋ mültıksız oryndaluy qajet-aq.
Onyŋ ışınde, äsırese, bılım beru salasynda, ǧylymda, elımızdıŋ qūqyqtyq keŋıstıgınde būl bırtūtastyqqa «qol sūǧylyp» jatqany qūpiia emes, belgılı. Onyŋ aiqyn mysaly retınde qazırgı Bılım jäne ǧylymi ministrlıgı halyqqa zorlap, taŋyp ıske asyryp jatqan «üş tūǧyrly tıl» baǧdarlamasy, jekemenşık oqu oryndaryndaǧy qoldanyp jürgen Kembridj, Oksford oqu baǧdarlamalary, mındettı orta mektep baǧdarlamalaryna aǧylşyn tılın küştep engızu jäne t.b.
Bızdıŋ oqu standarttarymyz bızdıŋ Konstitusiianyŋ qaǧidattaryna negızdelse, Kembridj ben Oksfordtyŋ standarttary Britaniianyŋ Konstitusiiasy qaǧidattaryna negızdelgenı aidan anyq. Al Britaniianyŋ Konstitusiiasy boiynşa memlekettık tıl – aǧylşyn tılı.
Būl oidy ary qarai jalǧastyra berudıŋ özı qorqynyşty, äsırese QAZAQ üşın. Sondyqtan, sanaq blankterıne enetın 40-50 sūraqtyŋ ışıne «Konstitusiiamyzdyŋ tūǧyrnamalyq qaǧidattaryna degen közqarasyŋyz qalai?» - degendei bırqatar sūraqtar engızu qajet dep sanaimyn. Al endı ondai sūraqtardy tūjyrymdaudy äleumettanuşy, saiasattanuşy mamandardyŋ enşısıne qaldyrǧan jön siiaqty.
Aidos myrza köterıp otyrǧan ekınşı mäselemen de kelıspeu mümkın emes. Öz sözımen aitsaq – «Qazaqstan turaly «köp ūltty memleket» degen daqpyrtty da osy sanaq joqqa şyǧaruy kerek. Būl sanaq Qazaqstanda «130 ūlttyŋ» joq ekendıgıne barşanyŋ közın aşuy kerek. Qazaqstanda bır ǧana ūlt bar: ol – QAZAQ ūlty. Qalǧany osy ūlt qūramyndaǧy etnostar, bolmasa el ışındegı diasporalar».
Osy jaitty asyqpai saralap köreiıkşı. Bızdıŋ memlekettık statistikanyŋ mälımetı boiynşa jalpy sany 18 mln-nan asatyn halyqtyŋ 70%-y qazaqtar, 22%-y orystar, 8%-y 128 «ūlttar men ūlystardyŋ» ülesınde.
Eger qalǧan 8%-dy sol 128 etnosqa bölsek, ortaşa alǧanda Qazaqstandaǧy är etnos 11-13 adamnan tūrady eken. Ärine, QAZAQ pen orystan basqasyn aityp otyrmyn. Sondyqtan, qazır saiasi qoldanysta jürgen «ūltaralyq» nemese «etnosaralyq» degen terminderdıŋ bei-bereket qoldanyluy qisynǧa kele bermeitın siiaqty.
Sebebı, Konstitusiiada aitylǧandai baiyrǧy qazaq jerınde memlekettılık qūryp otyrǧan, ortaq tarihi taǧdyr bırıktırgen Qazaqstan halqynyŋ 70%-yn qazaqtar qūraidy, al memlekettık tıl – qazaq tılı.
Konstitusiiamyzdyŋ 93-babynyŋ talaptaryn tolyq oryndasaq, memlekettık tıl «ūltaralyq» jäne «etnosaralyq» qatynastardyŋ negızı bolar edı, al būl terminderdıŋ saiasi qoldanysta boluy mūndai qisynsyz bolyp qabyldanbas edı. Basqa qyrynan alǧanda, būl terminderdıŋ saiasi qoldanysta boluynyŋ özı Konstitusiiadaǧy unitarlylyq – bırtūtastyq qaǧidatyna sai kele bermeitın de siiaqty.
«Ötkızıletın sanaq tıldık mäselenı tübegeilı türde bır jaǧyna şyǧaruy tiıs» - deidı Aidos myrza. «...el bolaşaǧy men bolmysyn aiqyndaityn strategiialyq toptyŋ, iaǧni jastardyŋ basym köpşılıgınıŋ QAZAQ ekenın, olardyŋ negızgı tılınıŋ QAZAQ ekendıgın anyq aituy tiıs. Demek, aldaǧy jyldar QAZAQ TILI şyn mänındegı memlekettık tılge ainaluy kerek, onyŋ qoldanylu aiasy jyl saiyn arta beruı kerek degen söz. Sanaq nätijelerı kelesı jyldyŋ basynda «Memlekettık tıl turaly» zaŋnyŋ qabyldanuyna negız bolǧany jön», - dep ary qarai oi sabaqtaidy Aidos myrza.
Şynynda da, «Memlekettık tıl turaly» zaŋ bolmasa, Konstitusiianyŋ 93 baby talaptarynyŋ eskerusız qalǧany qalǧan, qazırgıdei. Osydan 15 jyldai būryn «Jas Alaş» gazetıne sūhbat berdım. Jurnalist sonda: «Qazaq tılın damytudyŋ negızgı tetıgın körıp tūrsyz ba?» - degen sūraq qoidy.
Eŋ bastapqy tetıgı – JOO Rektorlary ǧylymi instituttarǧa, jeke ǧalymdarǧa öz salalary boiynşa Qazaq tılınde monografiialar, anyqtamalyqtar, ensiklopediialar, oqulyq qūraldar jazuǧa tapsyrys berse bolǧany-ǧoi degen oi aittym.
Bızdıŋ barlyq oqu oryndarymyzdaǧy kontingenttıŋ 90%-y QAZAQTAR. Osy QAZAQTARDY tiıstı deŋgeide oqu qūraldarymen qamtamasyz etu Rektorlardyŋ, Direktorlardyŋ mındetı ǧana emes, Konstitusiialyq Paryzy.
Ökınışke orai, sodan berı bır rektordyŋ nemese direktordyŋ jeke ǧalymǧa nemese institutqa osyndai tapsyrma berıptı degendı estımeppın. Oǧan qazaq tılındegı kıtaptardyŋ tirajynyŋ mardymsyzdyǧyn, qazaq tılındegı salalyq ensiklopediialardyŋ tıptı joqtyǧyn, oqulyqtardyŋ jyl saiyn synǧa ūşyraitynyn qosyŋyz. Arnaiy «Memlekettık tıl turaly» zaŋnyŋ QAZAQ üşın auadai qajettıgı közge ūrynyp-aq tūr.
«Aldaǧy sanaq ūlttyq sanany negızdeuge, ūlttyq saiasatty qarqyndy ötkızuge jūmys jasap, qyzmet etuı tiıs. Eldegı jaqsylyqqa da, jamandyqqa da jauap beretın bır ǧana küş bolady. Ol küştıŋ aty – QAZAQ. Osy jauapkerşılıktı tüsıner, ūǧynar parasat pen sana, osyny özgege jetkızıp, ūǧyndyrar bılım men jıger kerek QAZAQQA» - deidı Aidos myrza.
Ras söz! Aqiqaty osy! Jaraisyz, Aidos myrza!
Matritca.kz saitynyŋ tılşısı Nūǧman Aralbai
