"Bank of America Corp" ötken aptada "qarjy daǧdarysynyŋ kelesı tolqyny jaqyndap qaldy" degen aqparat taratty: Artynşa mūnai baǧasy 18 paizǧa, sonan soŋ 31 paiyzǧa arzandap şyǧa keldı. Sarapşylar būl joly Qazaqstan öte qiyn jaǧdaimen betpe-bet qalǧanyn aşyq aita bastady: İntervensiia jasap, teŋgenı qoldan ūstap tūrmaqqa kırısse, ışkı rezervtıŋ bärı Reseige ketıp, Ūlttyq qordyŋ tübı körınıp qalady. Sebebı Resei, rublın jasandy türde ūstap tūruǧa niet tanytyp otyrǧan joq. Reseidıŋ Ortalyq bank bügın resei dollar satyp almaidy degen habar taratyp jatyr. Ūlttyq banktıŋ endıgı betalysy Reseidıŋ ūstanymyna qarap aiqyndalatyny anyq, Keler aptanyŋ jartysyn bızdıŋ el AQŞ dollary men teŋge dälızın 400nemese odan da joǧary baǧammen qarsy alady nemese Ūlttyq qorǧa taǧy da auyz salady. Ekınıŋ bırı.
Prezident Qasym-Jomart Toqaev bügın tüske deiın Aq orda da şūǧyl keŋes ötkızıp, jaŋa ekonomikalyq, qarjylyq saiasatymyzdy taǧy bır pysyqtap aldy. Qazaqstan tärızdı mūnai-gazǧa täueldı damuşy elderdıŋ naryǧy jyl saiyn qysqaryp, joǧary tehnologiialyq önım şyǧarumen ainalysatyn kompaniialardyŋ aksiialary qymbattap barady. Mūndai jaǧdaida investorlar qaitarymy kümändı jobalardy emes, bolaşaǧy mol kompaniialardyŋ aksiialaryn satyp alatyny , Reseilık qarjy ombudsmenı Pavel Medvedev bügın nation-news.ru jurnalisıne bergen sūqbatynda Aq üi būl joly daǧdarysty qoldan jasap, oǧan älemdı ädeiı itermelep otyr dep saldy. "Bank of America Corp" sarapşylary Reseidıŋ defolty emes, bükılälemdık ekonomikalyq daǧdarysty aityp otyr. Ondai daǧdarys bolsa, bıraz memleketter siiaqty bızdıŋ el de onyŋ zardabyn sezetın bolady. Reseidıŋ älemdık naryqqa eksporttap otyrǧan gaz, qorǧasyn siiaqty şikızat resurstarynyŋ baǧasy tömendep kettı. Būl bızge auyr tiedı. Degenmen, 98-degı defoltty eske alsa, älı künge deiın ekonomister şyrt ūiqydan şoşyp oianady Al 1998, 2008 jylǧy daǧdarystyŋ saldary Ortalyq Aziia elderı men Resei arqasyna qatty batqanyn älı eşkım ūmytqan joq.
Soŋǧy kezdegı daǧdarystyŋ tolqynyn bıreuler şeksızdıktı, endı bıreuler sätsızdıktı bıldıredı deitın segız sanymen bailanystyryp (1998, 2008, 2018), ony bolmai qoimaityn evoliusiialyq qūbylysqa teŋep qoiǧandar da bar. Al ekonomister bolsa, ekonomikanyŋ öz zaŋdylyǧy baryn jäne sol zaŋdylyqqa täueldı ekenın aitady. "Sol sebeptı är 10 nemese 20 jyl saiyn onyŋ qaitalanyp otyruy da zaŋdy qūbylys" dep sendırgısı keledı.
EG.RU agenttıgınde Ortalyq Aziia jäne Resei taqyrybyn jiı saraptaityn ekonomist Denis Ovsienko bızben äŋgımesınde 2008 jylǧy daǧdarystyŋ müldem basqa sebepterden bolǧanyn aitady. Ol sebepterdıŋ ışınde ekonomikadaǧy problema tudyryp otyrǧan köbık aktivter bar. Bankterde qūndy qaǧazdardyŋ jinaqtalyp qalǧany sonşalyqty, onyŋ qūnyn anyqtau mümkın bolmaǧan.
Qyrym tūrǧanda älemdık qauymdastyqtyŋ Reseige qyryn qaraityny o basta belgılı edı. Reseilık sarapşy Denis Ovsienko qazaqstandyq jurnalistermen kezdesken kezde daǧdarystyŋ äserın sezetınımızdı aitty. «Bıraq 2008 jylǧy daǧdarysty qazırgı kezeŋmen salystyruǧa bolmaidy. EAEO nemese är memleketterdıŋ ışkı mümkındıgı arqyly daǧdarystyŋ yqpalyn älsıretuge bolady» deidı Denis Ovsienko .
Qazaqstandyq sarapşy-qarjyger Iliias İsaevtyŋ aituynşa, AQŞ-tyŋ paiyzdyq mölşerlemenı joǧarylatuy nemese tömendetuı baiaǧydai oinamaidy. Öitkenı, būryn bükılälemdık ekonomika zaŋdylyǧyna AQŞ dollarynyŋ yqpaly zor bolsa, qazır būl körsetkış 47 paiyzǧa deiın tömendep kettı. AQŞ-tyŋ nysanasyna ılınıp otyrǧan Resei Federasiiasyndaǧy qūndy qaǧazdar men obligasiialardyŋ 40 paiyzy Euromen saqtalǧan. Būl Resei ekonomikasynyŋ AQŞ dollaryna täueldılıgı azaiyp barady degendı bıldıredı.
Iliias İsaev osy rette älemdık daǧdarys degendı AQŞ-tyŋ ışkı daǧdarysy dep atau dūrys ekendıgın eskertıp öttı. Sebebı AQŞ-tyŋ sanksiialar soǧysy tek Reseige emes, sauda soǧysy arqyly Qytaiǧa qarai da oiysa bastady. Al Qytai Şaŋqai yntymaqtastyq ūiymy (ŞYŪ) arqyly älem elderınıŋ 70 paiyzyn özıne qarai ikemdeuge baǧyt aldy. ŞYŪ soŋǧy sammitınde ūiymǧa müşe elderdıŋ de, baqylauşy elderdıŋ de qatary artty. Būl tendensiia Qytai iuanınıŋ älemdık valiuta därejesıne köterılıp, AQŞ dollarymen teketıresetın kezın jaqyndatyp kele jatyr.
Reseilık sarapşy Kseniia Iýdaeva qūny 200 mlrd rublden asatyn obligasiia satylyp, ony ielengender sany 34,5 paiyzdan 31 paiyzǧa deiın azaiyp ketkenın aitty. Bıraq, onyŋ oiynşa, būl faktor eldıŋ investisiialyq klimatyna äser ete almapty. Al "Emerging Portfolio Fund Research (EPFR)" saraptau ortalyǧy mūndai qorytyndy jasauǧa erte dep otyr. Būl joly qauıp tek Reseige emes, barlyq damuşy elderge tönıp tūr. Al "Emerging Portfolio Fund Research" būl joly Qytai men Resei naryǧy ǧana zardap şekpeitının aitady. «Men ekı türlı ssenariidı körıp tūrmyn. Eger AQŞ-tyŋ Federaldy jüiesı bazalyq mölşerlemenı bırden köterıp jıberse, būl daǧdarysty jedeldetedı. Al ol qalypty jaǧdaida ötse, naryq oǧan daiyndaluga mümkındık alady» deidı Kseniia Iýdaeva Ol söz arasynda adollardyŋ küş aluyna AQŞ-tyŋ bazalyq mölşerlemesınıŋ joǧary boluy men qymbat mūnaidyŋ äser etetının aitady. Sebebı älemdegı mūnaidyŋ barlyǧy AQŞ dollarymen satylady. Tek qara naryqty eskermegende. Bıraq qara naryqtaǧy sauda statistikasyn jasaǧan eşkım joq. Damuşy elderdegı investor bırden AQŞ-tyŋ tūraqty aktivterıne basymdyq beredı. Qazır AQŞ üşın bazalyq mölşerlemenıŋ deŋgeiı – quatty qaru. «Bız 2020 jyldyŋ alǧaşqy toqsannyn qandai jaǧdaida qabyldaimyz?" degen sūraqqa "Osy künge deiıngı boljam Resei ekonomikalyq qyspaqtyŋ qūrsauynda qalady" dep keldı. Bıraq künı keşe AQŞ jäne RF Prezidentterı kezdeskende AQŞ Prezidentı Donald Tramp jaǧdaidy tüzetu mümkındıgınıŋ tuyp tūrǧanyn, bügınge deiın onyŋ bolmaǧanyn aitty, deidı Kseniia Iýdaeva Qazaqstan, mūnaily memleket retınde būl joly da bort syrtynda qala almaidy. Ekonomist Almas Chukin mūnai baǧasynyŋ arzandauy koronovirusten de artyq äser etkenın aitty. Būl tek Qazaqstannyŋ ǧana emes, älemdık ekonomikadaǧy milliardtar men trilliondardyŋ betalysyn özgertıp jıberetın faktor. «Mūny daǧdarys nemese ekonomikaǧa salmaq emes, jaŋa kezeŋnıŋ bastauy dep qabyldau kerek. Būl ükımettıŋ ekonomikalyq bılıktılıgıne syn bolmaq. Qazaqstan endı körpesıne qarap kösıletın bolady» deidı Almas Chukin. Sonymen qatar Almas Chukin keşegı jiǧan qor aldaǧy bırer jylǧa deiın jetetının aitady. Bız sodank keiıngı jaǧdaidy bügın oilauymyz kerek. Sebebı älemde sintetikalyq mūnaidyŋ bäsı basym bola bastady. 2020-2025 jylǧa qarai älemdegı mūnaiǧa degen sūranysty sintetikalyq mūnai qanaǧattandyra alady degen boljam bar. Qazırgı dollardyŋ qymbattauy ertengı bızdı tosyp tūrǧan problemamen salystyrǧanda tük te emes. «Adamdar AQŞ dollary 400 bolsa da, 500 teŋge bolsa da bır dürlıgıp basylady. Halyqtyŋ kedeilıgı dollardyŋ qoldauy bolyp tabylady. Halyqta dollarǧa «audaru» üşın qol jetımdı ülken teŋge massasy joq. Būl manevrdı körgısı kelgenderdıŋ barlyǧy 2015 jyldan berı mūny bırneşe ret jasady. Al teŋge rezervı bar memlekettık kompaniialarǧa dollarmen jūmys ısteuge rūhsat bermeidı» deidı Almas Chukin. Qazaqstandyq qarjyger Saparbai Jūbaev äleumettık jelıdegı paraqşasynda «Saudiia OPEK+ ūsynysyn qoldamaǧany üşın AQŞ, Resei, Qazaqstandy mūnai naryǧynan şettetu maqsatynda Brent baǧasyn barrelıne 32 dollarǧa deiın tömendettı. Älem qarjy birjalarynda ülken qobaljularǧa sebep boldy. Resei rublı Forex saudasynda 1 dollarga 64 ten 73 ge deiın qūnsyzdandy. 1. Erteŋ Resei jäne Qazaqstan birjalarynda bıraz närse anyq bolady. Özgerıs bıraz bolady. Bırak teŋge baǧamyn 395-400 den asyrmau kerek. 2. Mūnai baǧasyna bailanysty bolady. Mūnai baǧasy bır aptalar ışınde 40-45 dollarǧa şyǧuy kütılude. Sebebı, 40tan tömen baǧa AQŞ, Resei, Qazaqstanǧa tiımdı emes. 3. Ūlttyq bank äreketıne bailanysty. Bıraz dollardy birjada satsa, qalypty jaǧdai saqtauǧa bolady. 4. Resei Ortalyq bankımen bırge aiyrbastau baǧamyn kelısımdı därejede ūstau şart! 1 rubldı 5,5teŋgeden tüsırmeu kerek. 5.Qarapaiym halyq aiyrbastauǧa jügırmei, sabyr saqtasa jaqsy bolady» degen jazba qaldy. Aqordanyŋ habarlauynşa, memleket basşysy «ükımetke halyq aldyndaǧy äleumettık mındetterdı tolyq oryndaudy» tapsyrdy jäne daǧdarysqa qarsy jospar tüzetın jedel ştab qūrdy. Ötken aptanyŋ soŋynda Venada OPEK, Saud Arabiiasy jäne Resei mūnai baǧasyn ūstap tūru üşın öndırıstı azaituǧa kelıssöz jürgızgen. Bıraq Venadaǧy jiynda taraptar kelıse almady. Kreml OPEK ūsynysyn qoldamady. Osydan soŋ Saud Arabiiasy "baǧa soǧysyn" bastap, Aziia üşın mūnai baǧasyn barrelıne üş-tört dollarǧa, AQŞ üşın jetı dollarǧa deiın tüsırıp jıberdı. Düisenbıde Resei rublı de 2016 jylǧy rekordtyq deŋgeiıne tüsıp, bır dollar 72,72 rubl boldy. 9 nauryzda Brent markaly mūnai barrelıne 36 dollardan satylyp jatyr. 2014 jylǧy sauda soǧysy kezınde būl brend baǧasy 30 dollarǧa deiın qūldyraǧan. Mūnai baǧasynyŋ tüsuınen Reseide biudjet defisitı bolyp, rubl arzandauy mümkın.Rauan ILİIаSOV,
"Adyrna" portaly
