Qazaqqa kılem toqudy qaita jaŋǧyrtu kerek

Ejelgı sauda kezınde  eŋ alǧaş qazaqtyŋ kılemı aqşaǧa satylǧan. Al bertın kele Keŋes Odaǧynyŋ tūsynda qazaqtyŋ qaly kılemı Aşhabadta mūrajaida saqtalǧan.  Ejelgı saudanyŋ tarihyna üŋılsek,  jeŋıl önerkäsıp önımderı saudanyŋ aiyrbas türıne yŋǧaily bolǧan. Jeŋıl önerkäsıp saudasynda ejelgı saudada  Qazaq-Resei saudasy ünemı tabysty bolypty. Ol kezdegı qazaqtar bazarǧa mal basymen qosa astyq, jarma, kezdeme matalar, şūǧa-mäuıtı, ilengen terı jäne metall būiymdaryn şyǧaryp otyrǧan. Mūndai saudanyŋ ekvivalenttık tepe-teŋ balama baǧalary bolmaǧan. Mysaly, baǧasy 75 tiyn tūratyn 18 metr keneptı bır jylqy men ögızge aiyrbas jasaǧan jaittar da kezdesken. Sondai-aq Resei bazaryna Orta Aziiadan jıbek, maqta-mata jäne şapan, kılem, tösenış, körpe basqa da kündelıktı tūrmysqa qajettı būiymdar äkelıngen. Desek te, sol kezdıŋ özınde qazaq şeberlerınıŋ toqyǧan kılemderı ötımdı bolǧan desedı. Äsırese qazaqtyŋ kılemı men tekemetı qozǧalmaly aiyrbas saudasynyŋ körıgın qyzdyryp, alǧaş ret tauar-aqşa qatynastaryn damytqan eken. Būl rette ekonomist-ǧalym Jaŋabai Aldabergenov «Qazaq tekemetıne közı tüsken Orta Aziia elderınıŋ şeberlerı Resei bazarynda eŋ alǧaş tekemettı 1875 jyly qolma-qol aqşaǧa satyp alypty. Ondaǧy tekemettıŋ baǧasy 820 som bolǧan eken» desedı. «Qazaqtyŋ köne dünielerı qazırdıŋ özınde kädege jarap jatyr. Mysaly, Almaty qalasynda bırqatar jihaz satatyn dükender qazaqtyŋ eskı könergen qaly kılemderın satyp alyp jatyr degen aqparatty ūzynqūlaqtan estıdım. Negızınde, kez kelgen käsıp iesı özınen aqşa alystap, tabysy toqyrai bastamasyn dese könenıŋ közı asyl degen qaǧidany ūstanady. Zamanynda alǧaşqy qauymdyq qūrylys kezınde bır tauardyŋ basqa bır tauarǧa kezdeisoq aiyrbastaluy barysynda, aiyrbas qūnnyŋ jai nemese kezdeisoq formalary qoldanylǧan. Mysaly, 1 balta – 5 qūmyra, 1 qoi – 1 qap bidai jäne taǧy basqa. Soltüstık halyqtary tauar retınde aiyrbas üşın jündı paidalanypty. Jündı aqşalau Monǧoliiada, Tibette jäne Pamirde keŋ kölemde taraldy. Sondai-aq Ejelgı rustardyŋ, arabtar men jazarlardyŋ Vizantiiamen sauda sattyq jasauy barysynda terı-jün eŋ basty qūraldardyŋ bırı boldy. Japoniiada temır, myryş, qorǧasyn, mys, kümıs, altyn türınde aqşalar paidalandy. Metall aqşanyŋ artyqşylyǧy, ol – bırkelkı, tözımdı edı. Keiın metaldardyŋ arasynda basty röl altyn men kümıske öte bastady. Altyn, kümıspen sauda-sattyq jasaudy qazaqtar da ıske asyra bastady. Jalpy, tarihi derekter qazaqtardyŋ aiyrbas saudaǧa beiım bolǧanyn alǧa tartady. Būl rette qazaqtyŋ toqyǧan qaly kılemderı, toqyma önımderı, syrmaqtary, kestelerı, tekemetterı ötımdı bolǧan»,-deidı Jaŋabai Aldabergenov. Osylaişa mamannyŋ paiymdauynşa, öz zamanynda qazaqtyŋ jeŋıl önerkäsıbı ūqsatqan kısınıŋ şaruasyn döŋgeletıp tūrǧan «Al qazırde bız osy jaitqa asa män bermei otyrmyz» deidı maman. «Negızınde, kılem toqu – qazaqqa jat ürdıs emes. Keŋes ökımetı kezınde qazaq şeberlerınıŋ toqyǧan kılemderı Aşhabad mūrajaiynda neşe jyl saqtalǧany turaly da derekter bar. Keŋes Odaǧy tūsynda Türıkmenstannyŋ, Özbekstannyŋ, Qyrǧyzstannyŋ, Qazaqstannyŋ kılemderı özderınıŋ sän-saltanatymen köş ılgerı boldy. Qazırde Özbek elı de, ırgemızdegı Qyrǧyz elı de, Türkımenstan da kılem toqu öndırısıne erekşe köŋıl bölıp otyr. Keŋestık kezeŋde Orta Aziia boiynşa  türıkmen kılemderınıŋ 10 paiyzdyq sauda ülesı bolsa, odan keiın 8 paiyzdyq mejemen Qazaqstan kılemderı köş basynan körındı. Al qazır kılem öndırude özımızdıŋ otandyq tūtynuşylarymyzdy mülde qamtamasyz ete almai otyrǧanymyz qynjyltady»,-deidı Jaŋabai Aldabergenov. Jalpy, mamannyŋ paiymdauynşa, kılem öndırısınde jekelegen şeberlerge qoldau körsetu qazır maŋyzdy bolyp otyr. «Mysaly, İranda kılem toqumen ainalysatyn şeberler ünemı ökımet nazarynan tys qalmaidy. Olarda kılemnıŋ avangard, klassikalyq, ūlttyq türlerın toqumen ainalysatyn şeberlerge belgılı bır salyqtyq jeŋıldıkter de qarastyrylǧan. Al balalarǧa arnap kılem toqityn şeberlerıne degen irandyqtardyŋ yqylasy tıptı erekşe. Tıptı eskertkışke kışkentai kılemşe toqityn şeberlerın de olar asa qadırleidı eken. Ärine, mūnyŋ barlyǧy qolönerdı baǧalaǧannan keiın tuyndaityn qūrmet ekenı belgılı. Endeşe, bız nege osyndai şeberlerdı nazardan tys qaldyrdyq»,-deidı maman, Qarlyǧaş ZARYQQANQYZY, "Adyrna" ūlttyq portaly