Qazaqstanda bır dollardyŋ qūny 450 teŋgege juyqtady. Qor birjasynda üş kün qatarynan kök qaǧazdyŋ qūny şaryqtap tūr. Tıptı qaisybır sarapşylar «bır dollar 550 teŋge boluy mümkın» dep eldıŋ üreiın alyp jıberdı. Eldegı qarjy salasyn basqaryp otyrǧan mamandar «Būl devalvasiia emes. 2015 jyldan berı teŋgenı erkın ainalymǧa jıbergenbız. Dollardyŋ ekpını basylǧan soŋ teŋge küş jinai bastaidy. Jaǧdaidy naryq özı retteidı»,-dese de, būqarada alaŋdau basym.
Sonymen qaitpek kerek?! Ūlttyq bank intervensiia jasai ma, älde «teŋge erkın ainalymda» dep erkın tynystap otyra bere me?! Būl rette ekonomist-ǧalym, Jūmadılde Baiahmetov «Ūlttyq bank Endı Ūlttyq bank halyqqa bergen uädesın oryndap, teŋge baǧamyn qalpyna keltıruge aralasuy tiıs. Olai etpesek, teŋgege jan-jaqtan qatty qysym tüsıp jatyr. Älemdık naryqtaǧy mūnai baǧamynyŋ 30 dollarǧa deiın tömendeuınen bölek, ışkı naryqta teŋgenı teŋseltıp tūrǧan ahualdar jeterlık»,- deidı.
Maman aityp otyrǧan teŋgege qysymdy äsırese otandyq valiuta aiyrbastau oryndary körsetıp otyr. Mysaly, dollardy Ūlttyq bank belgılegen baǧamnan joǧary qoiyp satatyn aiyrbastau oryndary bar. Valiuta täuekelın olar ädeiı qabyldaidy. Qor birjasynda dollar 415 teŋgeden tūrsa da, valiuta aiyrbastau oryndary kök qaǧazdy 440 teŋgeden baǧalap qoiady.
«Zaŋ boiynşa valiuta aiyrbastau oryndary dollardy Ūlttyq bank bekıtken baǧadan 7 teŋgeden artyq asyryp qoiuǧa bolmaidy. Al bızde kerısınşe, dollar qymbattai bastasa bıttı, valiuta naryǧy da yryqqa könbei ketedı. Osy salada jürgen ırı oiynşylarǧa bilık tūsau sala almai otyr»,-dedı ekonomist-ǧalym Jūmadılda Baiahmetov.
Mamannyŋ paiymynşa, keleşekte valiuta aiyrbastau oryndaryna qatysty zaŋdy küşeitu kerek. Äsırese TMD elderınde, şet memleketterde otyryp saudasyn jürgızıp otyrǧan valiuta alypsatarlary bız üşın qauıptı.
«Olar sätı kelgende valiuta baǧamymen oinap, tıptı birjadaǧy aksiialardyŋ qūnyn da bır sätte tüsırıp jıbere alady. Al mūnyŋ soŋy ülken şyǧynǧa aparyp soqtyrady. Sondyqtan bırınşı kezekte zaŋdy qataityp memlekettık baqylaudy küşeitkennen kem bolmaimyz» deidı maman.
Valiuta alypsatarlaryna qatysty mamandardyŋ pıkırı osylai tüzıldı. Al endı ekonomikany qoldauǧa, naryqty küireuden aman alyp qaluǧa qatysty mamandardyŋ aitar oiyna jügınsek, bızdıŋ ekonomikamyz älı täuelsız bola almai otyr. Ekonomika ǧylymynyŋ doktory, professor Jangeldı Şymşyqovtyŋ aituynşa, bız ekonomikasy täuelsız el bolǧanda ǧana tyǧyryqtan şyǧa alamyz.
«Kezınde toqsanynşy jyldary mūnaidan tüsken tüsım JIÖ-nıŋ 8 paiyzyn qūraityn al auyl şaruaşylyǧy salasy JIÖ 38 paiyzyn qūraityn. Al bızde qazır kersınşe, auyl şaruaşylyǧy salasyn qūldyrattyq. Ekonomikamyzdy mūnaida tüsetın tüsımge bailadyq. Osydan baryp älemdık naryqta mūnaidyŋ baǧasy tüsse eŋsemız qosa tüsedı»,-dedı maman.
Jangeldı Şymşyqovtyŋ paiymynşa, bızdıŋ importqa täueldılıgımızdıŋ jemısı aldaǧy uaqytta qatty sezıledı. «Jerdıŋ asty-üstın ūŋǧylap, qazba bailyqtarymyzdy şikı küiınşe eksporttai beru ekonomikany örge şyǧarmady. Damyǧan elder bızdıŋ şikızatymyzdy arzanǧa satyp alyp, odan önım öndırıp özımızge bırneşe esege qymbatqa satyp otyr. Osy arada ülken qatelık jıberıp üş ese ūtylyp otyrmyz»,-deidı maman.
Äu basta ūstanǧan baǧytymyz dūrys bolmady,-degen qarjyger Arman Musin bolsa, «Mūnai endı būrynǧydai bolmaidy. Qazır mūnaiǧa senıp otyratyn kezeŋ öttı. Sondyqtan keler kūzde bızge qymbat dollarǧa köndıguge tura keledı. 2021 jyldan bastap älemdık naryqta jaŋa mūnai ken oryndarynyŋ köptep aşyluy, AQŞ-tyŋ ainalymdaǧy mūnai öndıru kölemın köbeitıp jıberuı öz äserın bere bastaidy. AQŞ qazır taqtatas mūnaiyn köptep şyǧara bastady. Ainalymdaǧy mūnaidyŋ köbeiuuı onyŋ baǧasyn da arzandatyp jıberetını dausyz. Demek, boljam boiynşa keler küzde -aq kök qaǧaz 500 teŋgenı töŋırektep ūlttyq valiuta taǧy joǧalta bastaidy»,-deidı.
Qarlyǧaş Zaryqqanqyzy,
«Adyrna» ūlttyq portaly
