Qys ketıp, kün şyraiy tüzelgen kezde täŋırıdei qūdai el tırşılıgıne keŋşılık äkeldı dep esepteledı. ...Eskı auyrtpalyqtyŋ barlyǧy qyspen bırge ketıp, endı jaŋa ümıt, jaŋa tırşılık esıgı aşylǧan kün». Qys qatty bolǧan biyl turaly aitylǧandai, būl sözderdı köp jyl būryn Mūhtar Äuezov «Syrşyldyq salt öleŋderı» atty maqalasynda jazǧan. Ūly jazuşy maqalasyn bylai dep bastapty: «Nauryz künşyǧys halqynyŋ köbınıŋ meiramy bolǧan. Solardyŋ ışınde, äsırese, köşpelı türkıler arasynda eŋ qadırlı, eŋ ūly meiram bolyp sanalǧan».
«Dūrysynda, qazaqtyŋ tamaǧy da, kiımı de, üiı de, küiı de, kölıgı de, otarbasy da, telegrafy da, telefony da mal emes pe? Malsyz qazaqtyŋ künı bar ma? Sol malyn aman saqtau üşın qysqy aiazda, yzǧyryq boranda beinet şegıp, eŋbek sıŋırıp, malymen bırge jatyp, bırge tūryp, bırge jürıp, bırge yǧyp, qys qandai qysylsa, jaz sondai jazylatyn, jadyraityn şaruaşyl, eŋbekşıl qazaq qystyŋ ötkenıne, jazdyŋ jetkenıne qalaişa özgelerden artyq quanbasyn, jazdyŋ basy jaŋa kün – Nauryzdy qalaişa meiram etpesın». Būl – qazaqtyŋ ardaqty ūly Mırjaqyp Dulatūlynyŋ «Qoş keldıŋ, Nauryz!» atty maqalasynda jazǧany.
Osy sözderden köktemdı qazaqtyŋ jaŋa jyldyŋ basy dep nege taŋdaǧanyn tüsınuge bolady. Qazaqtar älemnıŋ tabiǧi jüielılıgın ejelden tüisıngen el. Aǧartuşy Ahmet Baitūrsynūly Nauryz merekesı turaly bylai dep jazǧan: «Jaŋa jylymyz – ...şyn maǧynasynda Jaŋa jyl dep aituǧa laiyq. Kün jylynyp, qar erıp, jan-januar jazdyŋ jaqyndaǧanyn sezıp, köŋıldengen kez. Şarua adamdarynyŋ beinetten qoly şeşılıp, alty ai qys baqqan aryqtaryn ümıttı künge jetkızıp, demalyp otyrǧan kez. Aǧaş şöpter qar astynan sılkınıp şyǧyp, güldenıp jasaruǧa daiarlanyp, kün de qystai bır büiırlep jüruın qoiyp, joǧary köterılıp, bütın ǧalamǧa nūryn şaşyp, üisızdı üilımen teŋgerıp, bai men jarlyǧa bırdei säule beruge tūrǧan kez».
Ūly aqyn Abaidyŋ: «...Ol künde Nauryz degen bır jazǧytūrym meiram bolyp, nauryzdama qylamyz dep toi-tamaşa qylady eken. Sol künın «Ūlystyŋ ūly künı» deidı eken», – degen sözderı de bügınge jetıp otyr.
Abaidyŋ ınısı Şäkärım Qūdaiberdıūly Nauryz sözın parsynykı dei kele, maǧynasy «jaŋa kün» degen söz dep, ary qarai «Eskı qazaqta Jaŋa jyl künınıŋ aty – Ūlys. ...Jyl basynyŋ aty Ūlys ekenınıŋ dälelı mynau:
Ūlys künı qazan tolsa, ol jyly aq mol bolar,
Ūly kısıden bata alsa, sonda oljaly bolar, – degen tıptı eskı
maqal» dep jazǧan.
Ūlys sözı, şynynda da, köne söz, onyŋ baiyrǧy maǧynasy «ūly ıs» bolsa kerek. Halyqty äbden qysqan suyq mausymnan soŋ jeŋıldık äkelgen tabiǧattyŋ jaŋaruyn Täŋırınıŋ ūly ısı dep tüsıngendıkten, jaŋa jyldy ūly ıstıŋ bastamasy dep «Ūl ıs» atap, keiın būl «Ūlys» degen bır sözge ainalǧan.
Qazaqtar köktemdı jyl basy dep qabyldaudan älı de ainymai keledı. Sebebı köktem – älemnıŋ şyn mänısındegı jaŋaruy. Basqa elder de būryn köktemdı jyl basy dep tüsıngen. Mysaly, aǧylşyndar HVIII ǧasyrǧa deiın jaŋa jyldy 26 nauryz künı toilaǧan. Körşı el Resei de hristian dının qabyldaǧanǧa deiın jaŋa jyldy nauryz aiynyŋ 1-ı künı qarsy alǧan.
Al qazaqtar ejelden jaŋa jyl köktemnen bastau alady dep bılgen. İslam dının qabyldaǧannan keiın de qazaqtar jaŋa jyldy köktemde merekeleuınen jaŋylmaǧan. «Nauryz – dın meiramy emes, tūrmys meiramy. Nauryz qazaqtyŋ ūly meiramy bolyp ketken. Qūrban ait, oraza aittardan görı denı de sau, qadırı de artyq». Sūltanbek Qojanūly 1925 jyly «Eŋbekşı qazaq» gazetı betınde «Nauryz turaly» maqalasynda osylai dep jazdy.
«Qazaq jaŋa jyly dın äserınen taza. Būl künı eşbır qūlşylyq, dın ädetterı jasalmaidy. Bar bolǧany – bır-bırımen körısıp: «Jasyŋ qūtty bolsyn!» deidı». Būl aqiyq aqyn Maǧjan Jūmabaiūlynyŋ 1927 jyly «Nauryz» maqalasynda jazǧany.
Mūhtar Äuezov öz maqalasynda Nauryz merekesın qosqan eskı bır öleŋdı keltırgen:
«Esık aldy qara su boilaǧanym,
Jalǧannyŋ qyzyǧyna toimaǧanym.
Kömılsem de keter me kökeiımnen,
Qalqammen ūlys künı oinaǧanym».
Qazaqtyŋ baiyrǧy ata-babalary ūlys künı saqal-mūrtyn tüzep, şaştaryn alyp, jaŋa kiımderın kiıp, körşılerın qūttyqtaityn bolǧan. Ūlystyŋ ūly künı barlyq adamdar özderıne tılegenın basqalarǧa da tıleidı.
Sol künı qūşaqtasyp körısıp:
«Amansyz ba, ūlys oŋ bolsyn!
Aq mol bolsyn, qaida barsa jol bolsyn!
Ūlys baqty bolsyn,
Tört tülıgı aqty bolsyn!
Ūlys bereke bersın,
Bäle-jala jerge ensın!» – dep jaqsy tılekter tılegen.
Alty kün sadaq tartyp daiyndalyp, jetınşı künı jamby atysyp jarysatyn bolǧan. Kımde-kım bırınşı bolyp altyn jambyny atyp tüsırse, sol adam bır kün elge patşa boluǧa erıktı bolyp, oǧan bükıl el baǧynǧan.
Nauryz meiramynyŋ basty taǧamy – nauryzköje. Maǧjan Jūmabaiūlynyŋ jazuy boiynşa: «Jaŋa jyl künı qazaq ädetınşe är üide qazan-qazan köje pısırıledı. Köjenıŋ ışıne qysqy soǧymynyŋ tek basy salynady. Köjege köp süt qūiylady. Basty, şekenı qarttar müjıp, qūlaqty balalarǧa kesıp berıp, basqa jūrttar köjenı talap ışedı. «Auyz aqtan arylmasyn, qyzyldy (et – B.O.) uaqytymen (qys) körsetsın, jas qūtty bolsyn!» – dep bata jasap tarasady.
Būl köje ışu – kele jatqan jazben ūşyrasyp, qarsy alyp, as ışu retınen aqqa köşu. Köjege tek bas salyp, asyp jeu – qarly qyspen, qys tamaǧy – etpen qoştasu».
Nauryzköjege basqa da dän-daqyldar qosyp pısırgen. Orazaqyn Asqar aǧamyz «Būl köjede bärı bar» atty öleŋınde:
«Aşyq bolsyn qos qabaq,
Taspen atqandy aspen at.
Beitanys ta, tanys ta,
Bügın törde bas qonaq.
Arpa, bidai, tary bar,
Qatyq, malta – aǧy bar.
Işıletın, jeitınnıŋ
Būl köjede bärı bar».
Ärine, qazaqtar jaŋa jyldy qarsy aluda jaqsy tılek tılep, dastarhan jaiumen şektelmegen. Jaŋa jyl üige engende «Jalǧyz şala säule bolmas» dep, üi törıne qos şyraq jaǧyp qoiatyn bolǧan. «Jaŋa jyl taza üige kırse, ol üidı auru-syrqau, päle-jala ainalyp ötedı» dep senıp, Nauryz meiramyna deiın üi ışın tazartqan. «Jyl aqqa, dänge, jauynǧa köp bolsyn» dep, ydystardy süt, airan, şūbat, şalap, uyz jäne būlaqtyŋ taza suymen toltyrǧan. Jaŋa jyl keler tünı boijetkender ūnatqan jıgıtterıne soǧymnyŋ etın uyzǧa salyp, «ūiqyaşar» atty taǧam pısırgen. Bozbalalar öz kezegınde «selt etkızer», «dır etkızer» dep atalatyn aina-taraq, saqina-syrǧalaryn süigenderıne syilap, öz sezımderın jetkızgen.
Kün men tünnıŋ teŋesetın mezgılı, Nauryz meiramyn jaŋaru dep tüsıngen qazaq halqy būl künderı qoǧamdy jaŋartuǧa äreket jasaǧan. El basşylary at qūiryǧyn kesısıp arazdasqandardy bır dastarhan basyna şaqyryp tatulastyrǧan. Jalǧyz-jetımderdı el bolyp üilendırıp, jeke otau etken. «Süiekke daq, etke taŋba bolmasyn» dep kembaǧal, mügedekterdı jaqyn tuystarynyŋ qarauyna mındettep tapsyryp otyrǧan. Jaman jolǧa tüskenderdı el talqysyna salyp, dūrys jol körsetken.
Nauryz meiramy – qazaqtyŋ qanyna sıŋgen ädet-ǧūryptyŋ ülkenı. Men 1973 jyly Qarsybai Sypataiūly atyndaǧy №7 mekteptı bıtırdım. Ol kezde Nauryz meiramy resmi türle toilanbaityn. Degenmen köktem kelısımen Batyr Qabylbekūly, Botaköz Hasanqyzy, Serık Berkımbaiūly, Erlık Seidahmetūly esımdı synyptastarym tūratyn Bostandyq köşesınde nauryzköje ışetınımız älı esımde. Keiın, 1978 jyly Şymkent pedagogikalyq institutyn bıtırıp, Özbekstanmen şekaralas Jıbek joly eldı mekenınıŋ Amankeldı İmanūly atyndaǧy mektepke qyzmet etuge barǧanymda, auyl adamdarynyŋ Şymkent–Taşkent ülken jolynyŋ boiynda dastarhan jaiyp, beitanys adamdardy ūlty men dınıne bölmei şaqyryp, däm tatqyzyp jatqanynyŋ kuäsı bolǧanmyn.
Qazaq halqynyŋ öz elınde eşkımdı alalamai, bauyryna tartyp, täuelsız memleket qūryp jatqanynda da, köptegen ǧasyrlar boiy toilanyp kele jatqan Nauryz meiramynyŋ orny erekşe dep bılemın. Täŋırımız osydan jazbaǧai!
Nauryz merekesı öz deŋgeiınde ötkızılıp kele me? Jylda ötkızıletın Nauryz meiramy basqa merekelerden nesımen erekşelenedı? Menıŋşe, aitarlyqtai aiyrmaşylyǧy joq siiaqty. Kiız üiler tıgıledı. Sahna ornatylyp, änşıler än şyrqap, küişıler küi oryndap, bişıler bi bilep jatady. Köpşılık alaŋǧa keledı, ketedı. Negızı, būl merekenı uaqytynan erterek, köşeler men ǧimarattardy, sauda ortalyqtaryn ūlttyq naqyşta bezendıruden, batyrlar jyrynan jarys ötkızu, qūndylyqtarymyzdy saqtau töŋıregınde aitys ötkızu, ūlttyq kiımder körmesı sekıldı şarapaty mol şaralardan bastasaq dūrys bolar edı.
Berdaly OSPAN, mädeniettanuşy
