Bükıl jahandy jailaǧan Koronovirus daǧdarysy älem ekonomikasyna orasan soqqy bolyp otyr. Euraziialyq ekonomikalyq odaq arqyly soltüstık körşımızge täueldı elımız ekonomikasy suǧa batyp bara jatqan Resei kemesıne öz qaiyǧymyzdy şynjyrmen bailaǧandai äser etedı. Reseidıŋ rublıne qosa teŋge de qūldyrady. Bügın, 23 nauryzda Almatynyŋ aiyrbas punktterınde dollar qūny 456 teŋge boldy.
Qazaqstan bilıgı süiengen Reseidıŋ ekonomikasy kollaps aldynda. Kapitalizasiianyŋ qūldyrau deŋgeiı tıptı sūmdyq. Üştıŋ bırındei dese bolady. Mysaly, «Gazpromdy» alaiyq. 2020 jyly 1-qaŋtarda onyŋ aktivı $98 mlrd bolyp baǧalansa, qazır ol – $56 mlrd-qa tüsıp qaldy. «Rosneft» $78 mlrd edı, endı qūny $50 mlrd-tan aspaidy. Sonysyna qaramai Reseidıŋ keudemsoqtyǧyn aitsaişy.
Nauryzdyŋ basynda Venada ötken kelıssöz kezınde Saud Arabiiasy men onyŋ taiauşyǧystyq odaqtastary koronovirus pandemiiasynan tuyndaǧan sūranystyŋ azdyǧyna bailanysty rynoktan täulıgıne 1,5 mln barrel mūnaidy qysqartudy ūsynǧan. Alaida Mäskeu ärıptesterınıŋ ūsynysyn qūlaqqa da ılmei «Qalaida bızdıŋ ūsynysymyz qabyldansyn, bolmasa mūnai öndırudı är el özınşe qysqartsyn» dep şaptan tırep jatyp aldy. Ultimatumdyq talabynyŋ mänı kvota özgertılmesten mämıle jyldyŋ aiaǧyna deiın sozyluyn bıldıretın. «İnterfakstyŋ» habarlauynşa Energetika ministrı A.Novak bastaǧan Resei delegasiiasy jön ūsynysqa könbei kezdesu aiaqtalmai jatyp aşyqtan aşyq qyr körsetıp kelıssöz zalynan şyǧyp ketken.
Monitoringtık OPEK+ ūiymyna mūnaidy mol mölşerde öndıretın Saud Arabiiasy, BAÄ, Kuveit, Libiia, Nigeriia, Venesuela siiaqty elder kıredı. Reseidıŋ OPEK+ ūiǧarymdarynan bas tartuy mūnai kotirovkasyn dereu qūldyratty. Ökınıştısı Reseidıŋ aqymaqtyq qadamyn Qazaqstan jaǧy qoldaǧany. TASS-tyŋ habarlauynşa Novak şyǧyp ketken soŋ OPEK+ ūiymyna kıretın elderınıŋ ministrlerı Qazaqstan jaǧynyŋ ökılderın köndırmek bolypty. Alaida köz aşqaly berı Reseiden basqany körmegen baiǧūstar «otqa aidasa boqqa qaşqan». Endı sauditterdıŋ Reseige «qany qaraiyp» tūrǧan siiaqty. Jyldyŋ basynda mūnaidyŋ bır barrelınıŋ qūny 70 dollar bolǧan bolsa qazır mūnaidyŋ Brend markasynyŋ qūny 25 dollarǧa qūlady.
Sauditterdıŋ eştemesı ketpeidı, olardyŋ ūlttyq rezervı $501 mlrd, syrtqy qaryzy joqtyŋ qasy, halqynyŋ sany Reseiden on ese az. Al Reseidıŋ rezervı $500 mlrd delıngenımen halqy 140 mln., syrtqy elderge qaryzy 481 mlrd dollar. Orys sarapşylarynyŋ özı Reseidıŋ tyǧyryqqa tırelgendıgın aitady. 22 säuırde Konstitusiiaǧa engızıletın özgerısterge bailanysty ötetın referendumnan keiın ne bolaryn bır Qūdai bıledı.
Koronovirusqa bailanysty bükıl älemde mūnai önımderıne sūranys barynşa tömendep kettı. Sarapşylar mūnai baǧasy būdan da tömendeitının aitady. Qazaqstan biudjetı mūnai baǧasy 40-45 dollarlyq dälızge qūrylǧan. Bızde mūnaidyŋ özındık qūny ortaşa eseppen 25 dollar (qūramynda türlı qospalar men parafin köp). Jalpy jyldyq mūnai öndıru kölemı şamamen 550 mln barrel. Mūnai baǧasy barrelıne 55 dollar bolǧanda onyŋ 18 dollary biudjetke baǧyttalady. Būl biudjet qorjynyna 10 mlrd dollar qarajat tüsedı degen söz. Al bır barrel mūnai 25 dollar bolǧanda biudjetke är barrelden 4 dollar ǧana tüsedı. Jalpylama alǧanda biudjettık tüsım 2,2 mlrd dollar ǧana bolmaq. «Jyǧylǧanǧa – jūdyryq» demekşı, älemdık sarapşylar mūnai baǧasy 20 dollarǧa deiın tömendeitının aitady. Ädette Qazaqstannyŋ jyldyq biudjetı 30 mlrd dollar şamasynda. El ekonomikasynda mūnaidy qosyp alǧanda mineraldyq şikızatty eksporttaudyŋ ülesı 73 paiyzdy qūraidy. Mūnaiǧa täueldımız deitınımız sodan.
Bilık ekonomikada är taraptandyrudy jürgıze almady. Sonda Ükımet biudjettıŋ orasan jyrtyǧyn qalai jamamaq? Saiasatker Ǧaziz Äbışev aitpaqşy 2021 jyly Qazaqstan biudjetı taqyr-tūqyr bos qalaiyn dep tūr.
Jaǧdaidy tüzeu üşın Qazaqstan tez arada Euraziialyq ekonomikalyq odaqtan şyǧuy kerek. Reseige jaltaqtamai derbes saiasat ūstanǧan abzal. Bızge kezınde alpauyt kompaniialarmen mäjbürlıkten qol qoiǧan kelısım-şarttardy qaita qarastyru maŋyzdy. Şaǧyn jäne orta biznestıŋ aldyndaǧy kedergıler tügel alynuǧa tiıs. Kürdelı reformalar kün tärtıbınde. Alaida mūny ısteuge qazırgı rejim qauqarsyz.
Osyndai ekonomikalyq qiyn jaǧdaida äldebır jeŋıldıkterge senu, arqany keŋge salu mülde jaramaidy. Biudjet tapşylyǧy qolda bar rezervterdı tez-aq jūtyp qoiady. Sondyqtan är azamat, är otbasy künkörıstıŋ ünemşıldık qaǧidatyna köşkenı jön.
Marat TOQAŞBAEV
