Karantin bastalǧannan berı ındettıŋ taralyp ketuınen saqtanyp, üiımızge qamalyp otyrmyz. Üiden şyqpaǧannan keiın qorqynyşty jaŋalyqtardy körıp, ürei tuǧyzatyn taldaulardy ūiyp tyŋdap eldıŋ zäre-qūty qalmai, abyr-sabyr bolyp kettı. Düniege filosofiialyq közben qaraityn bıren-saran parasatty jandar ǧana televizordy öşırıp tastap, berılgen mümkındıktı tiımdı paidalanyp özınıŋ süiıktı ısımen ainalysyp jatyr. Mūndaida şyn-ötırıgın bılmeitın, rastyǧyna közıŋ jetpegen jaŋalyǧyŋdy jūrtpen bölısuge asyqqannan qauıptı närse joq.
Menıŋ myna jalǧandaǧy jalǧyz süiıktı ısım – ädebi syn. Uaqytty bosqa ötkızbei Flober turaly kölemdı zertteuımnıŋ ekınşı bölımın tämämdap qaldym.
Adam künı-tünı bır närsenıŋ tübıne jetkısı kelıp qazymyrlanyp oilai berse jyndanyp ketedı. Qūdai qalasa, bärı de rettelıp, qalpyna keledı. Ötken ǧasyrda būdan da zor näubattardy basymyzdan ötkergen, talai synaqqa şydaǧan qaisar halyq emespız be. Aldaǧy künge senımmen qaraiyq! Nazarlaryŋyzdy basqa jaqqa audaru üşın «Floberdıŋ sertı men dertı» atty essemnıŋ bır üzıgın jariialaǧandy jön kördım.
ÖNERDIŊ DERTI
Tırşılıkte adamdy dünieäui qyzyǧynan qūr qaldyryp, jan tynyştyǧyna zar qylyp qoiatyn qauıptı derttıŋ bırı – söz önerı. Oidyŋ dänegı özegıne tüsıp ketıp, bürşık atqannan bastap, aqynnyŋ pendelık azattyǧy kısendelıp, ol bükıl sezımın, aqyl-oiyn, erık-jıgerın bilep-töstep alatyn şyǧarmaşylyǧynyŋ tūtqynyna ainalady. Älemge äigılı qalamger Gabriel Garsia Markes «Ömırdı jyrlau üşın ömır süru» atty estelıkter kıtabynda jazu üstelıne otyrmau üşın ünemı syltau ızdep ötkenın jasyrmapty. Öitkenı, qūiryǧy oryndyqty iıskegen künnen bostandyǧy qūryqtalatyn qalamger ailar, keide jyldar boiy mülde basqa älemde ömır sürıp, täuelsızdıktıŋ taza auasymen tynystai almai, rahat ızdegen janyn tar bölmede tūnşyqtyryp, öz erkımen ony şyǧarmaşylyqtyŋ türmesıne qamaidy. Jazuşylyq degenımız baqytsyzdyq qana emes, sonymen bırge, «jüregıŋde tuǧan asyl sezımderıŋnıŋ bärın jalmap jep qoiatyn – qauıptı dert» ekenın Balzak jaqsy baiqaǧan. Zady, ūly talant degenımız jūrt aityp jürgendei eşqandai da Allanyŋ elşısı emes, maŋdaiynda elge körınbeitın taǧy bır janary bar – Qūdaidyŋ üşınşı közı bolsa kerek. Şyǧarmaşylyq dertı asqynǧanda dünie-jalǧannyŋ pendelık qyzyǧyn ūmytyp, janyn tozaqtyŋ peşıne laqtyryp synap, önerın ǧana ölıp-öşıp süietın äpendenı denı sau jandardyŋ qataryna qosu qiyn. Japon jazuşysy Riunesko Akutagavanyŋ «Tozaqtyŋ azaby» äŋgımesı esıŋızde şyǧar. Taŋdaǧan taqyrybymyzdy taldap, oiymyzdy örnekteuge qajet material bolǧandyqtan jäne şyǧarmany oqymaǧandardyŋ da bar ekenın eskerıp, ondaǧy qorqynyşty oqiǧany meilınşe yqşamdap mazmūndap bergendı jön kördık. Akutagavanyŋ äŋgımesınde erterekte saraida qyzmet ıstegen, türı maimylǧa ūqsaityn ūsqynsyz, jasy eluden asqan Esihide esımdı suretşınıŋ tälkekke ūşyraǧan taǧdyry baiandalady. Qylqalam şeberınıŋ tuyndylary turaly el ışınde neşe türlı qaueset tarap, jeldei esetın. Janyŋdy türşıktıretın sondai ösekterdıŋ bırıne senseŋız, ol salǧan äielderdıŋ bärı şetınen azap şegıp, qyrylyp qala beretın körınedı. Talantyn köre almaityn taǧy bıreulerdıŋ aituynşa, onyŋ kartinalarynda adamnyŋ sezımın siqyrlap, basyn ainaldyryp alatyn dua bar. Qauesetke qūlaq aspaityn suretşınıŋ myna jalǧanda ekı ülken baqyty bolatyn - süiıktı qyzy men önerı. Ūly märtebelı bır künı Esihidenı şaqyryp, oǧan tozaqtyŋ azaby beinelengen kartinany saluǧa tapsyrma beredı. Ekı-üş apta boiy saraiǧa at ızın salmaǧan suretşı şyn tozaqtyŋ qandai bolatynyn elestete almai, qatty qinalady. Şäkırtterıne täjıribe jasap, olardy azaptap öltırıp qoia jazdaidy. Jiyrma künnen soŋ Esihide ūly märtebelınıŋ qabyldauyna sūranyp, nelıkten kartinany aiaqtamaǧanynyŋ sebebın tüsındıredı. Ol kartinadaǧy körınıstıŋ qaq ortasynda otqa oranǧan küimenıŋ ışınde janūşyra aiǧailap örtenıp bara jatqan äiel beinesın salǧysy keletın tılegın aitady. Közımen körmegendı qiialymen jetkıze almaitynyn moiyndap, ūly märtebelıden osyndai qorqynyşty oqiǧanyŋ kuägerı bolǧysy keletın nietın bıldıredı. Bırneşe künnen keiın ūly märtebelı ony qala syrtyndaǧy üiıne şaqyryp, tün ortasynda oǧan ışınde qol-aiaǧy myqtap bailanǧan äiel otyrǧan küimenı syrtynan körsetedı. Küimenı jaǧyp jıberuge būiryq bererınıŋ aldynda perdenı aşqyzyp, ışınde kımnıŋ otyrǧanyn körgen suretşı esınen tanyp qala jazdaidy. Myna sūmdyqty qaraŋyz. Küimedegı oryndyqqa arqanmen kögendelıp tastaǧan eş jazyǧy joq beişara Esihidenıŋ janyndai jaqsy köretın jalǧyz qyzy bolyp şyqty. Endı bärı de keş. Ūly märtebelı raiynan qaitpaityn, oilaǧan ısın soŋyna jetkızetın - qatygez ämırşı. Būiryq berılgende Esihide qyzyn qūtqaru üşın otqa oranǧan küimege qarai jügırgısı kelıp, kenetten bır ornyna tapjylmai tūryp qalady. Baiǧūs qyzdyŋ qalai azaptanyp ölgenıne kuä bolǧandar, şyn mänısınde de tozaqtyŋ azabyn közderımen körgendei jaman äser alyp, töbe şäştary tık tūrady. Alaida, däl osy sätte boiyndaǧy sezımın şyǧarmaşylyqtyŋ saitany jeŋgen suretşınıŋ jüzı bal-būl jainap qoia beredı. Jalǧyz qyzynyŋ qaza tabuynyŋ sebepkerı jäne kuägerı bolǧan Esihide tapsyrmany oryndap, öner tuyndysyn aiaqtap, kelesı künı özıne qol salyp, darǧa asylyp öledı. Şyǧarmaşylyq derttıŋ qandai qasıret ekenın bılmeitın qarapaiym adamǧa nelıkten suretşınıŋ qyzyn qūtqaruǧa täuekel ete almaǧanyn tüsınu qiyn, ärine. Jo, jo, joq. Esihidenıŋ ölımnen qorqyp nemese ūly märtebelınıŋ qaharynan qaimyǧyp tūrǧany şamaly. Bastapqyda onyŋ boiynda qarapaiym pendenıŋ bärıne tän äkelık sezımı oianyp ketıp, qyzyn ajaldan aman alyp qalu üşın otqa oranǧan küimege qarai janūşyra jügıre jönelgısı keldı. Äitkenmen, kelesı müinette qiialyndaǧy bolaşaq kartinasynyŋ materialyn körgende onyŋ boiyndaǧy adamdyq instinkttı şyǧarmaşylyqtyŋ estetikalyq qūdıretı jeŋıp kettı. Öner adamynyŋ - üşınşı közı, suretkerdıŋ baǧy ǧana emes, sonymen bırge sory da. Ol ömırdegı kez-kelgen qūbylysty, tıptı, halyqty qynadai qyryp, zar iletkızgen qaiǧy-qasıretter – tabiǧi apat, ındet, aşarşylyq, qandy-qyrǧyn soǧys t.s.s. bärın de aldaǧy uaqytta jazatyn şyǧarmasynyŋ taqyryby retınde zertteidı. Ūly suretker böten bıreu tügıl, öz jüregınde bolyp jatqan qūbylystarǧa da estetikalyq qyzyǧuşylyqpen qaramai tūra almaidy. Qarapaiym adam bır äieldı jan-tänımen süiıp, jüregınıŋ qūpiiasyn aşyp, sezımın bıldırgende ol ony eş esebı joq, riiasyz köŋılmen jetkızedı. Basqalarǧa qaraǧanda sezımge köbırek berıletındei bolyp körınetın şyǧarmaşylyq tūlǧa äieldıŋ ottai ystyq qūşaǧynda balqyp jatyp ta üşınşı közımen osynyŋ bärın de syrtynan baqylai alatyn qabıletın joǧaltpaidy. Şyn suretker itjekkenge aidalyp ketse de, nauqastanyp qalsa da, ölım jazasyna kesılse de.. sonyŋ bärın syrtynan baqylap, jan-tänımen berılgen süiıktı ısıne adal bolyp qalady. Jazuşy ūly psiholog. Ol böten bıreu tügıl, öz jüregındegı jalǧandyqtardy da aiausyz äşkerelep, ony da şyǧarmaşylyq material retınde paidalanyp, şyndyǧyna oqyrmandy şübäsız sendıredı. Nabokovtyŋ sözımen aitqanda, suretker degenımız bolmaǧan oqiǧany bolǧandai etıp surettep beretın ertegışı. Sondyqtan da ol kısı öltırgen qylmyskerdıŋ, küieuınıŋ közıne şöp salǧan äieldıŋ.. bır sözben aitqanda künäǧa belşesınen batqan beibaqtardyŋ äŋgımesın myna bız siiaqty jiırkenış nemese aiauşylyq sezımmen emes, qūddy sol oqiǧalardyŋ ortasynda özı jürgendei elırıp, estetikalyq läzzat alyp, esı kete jazdap, aiyzy qanyp tyŋdaidy. Şyn mänısınde syrt közge meiırımdı, jüregı jūmsaq bolyp körınetın suretker rasynda da ömırde sondai adam boluy mümkın, al, önerınde aiauşylyqtyŋ ne ekenın bılmeitın - qatygez talant. Mınezderı öte biiazy, jandary jıbektei näzık bolǧan ūly qalamgerler Giustav Floberdıŋ «Bovari hanym», Anton Chehovtyŋ «Ūiqym keledı», Beiımbet Mailinnıŋ «Külpäştaǧy» adamnyŋ ümıtın tas-talqan etıp qiratudan taiynbaǧan önerdegı şekten şyqqan raqymsyzdyǧy esıŋe tüskende, janyŋ türşıgıp qana qoimai, boiyŋdy ürei bileidı. Köpşılıkke qyzyqty bolu üşın, bız öz eŋbegımızde Giustav Floberdıŋ basyn mūnarlaǧan mahabbat dramasyn şamamyz kelgenşe jazuşylyq (suretkerlık dep ötırık maqtanbai-aq qoiaiyn) täsılmen baiandap berıp, şyndyǧyna sendırtuge tyrystyq. Älbette, qanşalyqty ony jüzege asyra alǧanymyzdyŋ baǧasyn beretın özıŋsıŋ – qymbatty oquşym. Oqiǧaǧa ädebietşınıŋ emes, jazuşynyŋ közımen üŋılgendıkten, fransuz klassigınıŋ ömırınde bolǧan mahabbat dramasyn meilınşe şynaiy etıp körsetuge bar küşımızdı salǧanymyzdy jasyrmaimyz. Jazuşylyq janarmen üŋılgende suretkerdıŋ Elizany şyn süigenıne bailanysty bızdıŋ küptı köŋılımızge küdık ūialaǧan joq. Degenmen, ūly şyǧarmalar tuǧyzǧan aqyndardyŋ qandai ötırıkşı halyq ekenın jaqsy bıletın synşy retınde osy oqiǧany egjei-tegjeilı saralap oi süzgısınen ötkızgende Floberdıŋ küieuı men emşektegı balasy bar qatynǧa degen sezımınıŋ riiasyz bolǧanyna degen senımımızge selkeu tüstı. Nege deisız ǧoi? Älımsaqtan belgılı. Prozaiktıŋ köp rette oqiǧany tarazylau men taldaudan görı, maiyn tamyzyp äŋgımelep beruge jany qūştar. Jazuşy üşın solai bolǧan nemese tıptı bolmaǧan dünienı şynaiy etıp şeberlıkpen jetkızu - bärınen de maŋyzdy. Mıne, osy tūrǧydan alǧanda Flober men Elizanyŋ qarym-qatynasy men bır-bırıne degen sezımın jazuşylyq közben baiandap berude öz mındetımızdı adal atqardyq dep oilaimyz. «Parasattyŋ qūdıretı bärıne sene berude emes, kümänmen qarauda» (Mişel Levassar) ekenın köŋılıne tüigen synşynyŋ şynaiylyqtan görı, şyndyqqa büiregı būryp tūratyny beseneden belgılı. Al, şyndyq sızdıŋ oidan şyǧarǧan ädemı ertegıŋızdıŋ külın kökke ūşyrady. Tıptı, keide eldıŋ köŋılınde kümän tuǧyzbaityn sūlu sezımderden de jalǧandyqtyŋ ūşqynyn körıp qalady. Giustav Flober artyna Balzak pen Tolstoi siiaqty tom-tom tuyndylar qaldyrǧan suretker emes. Ūly qalamgerdıŋ 1956 jyly «Pravda» baspasynan jaryq körgen tolyq tomdyq şyǧarmalar jinaǧy bes tomdy qūraidy. Sol bes tomdyqtyŋ ekeuı fransuz klassigınıŋ hattary ekenın eskersek, onyŋ barlyq ädebi mūrasy üş-tört roman, bırneşe povest pen äŋgıme ǧana. Aq söilep, adalyn aitsaq, jazuşynyŋ «Bovari hanymnan» basqa şyǧarmalarynyŋ bärı – kemelıne jetpegen sätsız tuyndylar. Şyndyqty ızdegen synşy retınde şyǧarmalarynan görı Floberdıŋ hattary bızdıŋ qyzyǧuşylyǧymyzdy köbırek tuǧyzǧanyn jasyrmaimyn. Asyly, şynaiylyqqa jany qūştar suretker şyndyǧyn şyǧarmalarynan görı, kündelıkterı men hattarynan ızdegen läzım. Sol sebepten de fransuz klassigınıŋ ekı tom hattaryn şolyp şyqqannan keiın, onyŋ Elizaǧa degen sezımınıŋ riiasyz bolǧanyna qatysty bızdıŋ küdıgımız būrynǧydan da küşeie tüstı. Köŋılımız nıldei būzylyp, ūly jazuşynyŋ myna düniede Qūdaidan tılep alǧan dertı – söz önerınen basqa eşkımdı de, eşteŋenı de süimegenıne közımız jetıp, köŋılımız sengendei boldy. Floberdıŋ hattary şyǧarmaşylyq tūlǧanyŋ jan düniesındegı qarama-qaişylyqtardy tüsınuge köp paidasyn tigızdı. Klassiktıŋ estetikalyq jäne filosofiialyq dünietanymynda «önerdıŋ ömırden de biık bolǧany» turaly şyndyǧyn aşyp berdı. On üşke endı ǧana tolǧan bozbala Giustav mektepte oqityn dostarynyŋ bırıne jazǧan hatynda «Eger de menıŋ aqyndyq qiialymda on besınşı ǧasyrdaǧy fransuz korolevasy bolmasa, men myna ömırden tüŋılıp, atylyp öler edım» dep mūŋyn şaǧady. Taǧy bır jyldan soŋ «Qūdailyq sūlulyǧymen jer jüzıne mäŋgı patşalyǧyn qūrǧan barlyq halyqtardan da, täjderden de, bilık qūruşylardan da biık ūly önermen ainalysaiyq!» dep ädebietke adal qyzmet etuge şaqyrady. Qyryq jyl ötkennen keiın ajal saǧaty soǧa bastaǧanda da önerıne ǧana adal bolyp qalǧan suretker «Adam qūndylyq emes, öner - qūndylyq» degen oiynan tanbady. Endeşe önerden basqa eş qūdırettı moiyndamaǧan jäne şyn peiılımen berılıp süimegen fransuz klassigınıŋ jalǧyz Eliza Şlezenjerdı ǧana emes, ömırdıŋ şyrǧalaŋynda jolyqtyrǧan bız bıletın Elali Fuko, Luize Kole, sonymen bırge bız bılmeitın köptegen äielderdıŋ bärın de riiasyz köŋılmen jaqsy körgennen görı, şyǧarmaşylyǧyna kerek qūndy material retınde qarastyrǧanyna qatysty qandai kümän boluy mümkın. Ataq-daŋq dämetıp, qyzmet quyp, Memlekettık syilyqtyŋ laureaty boludy ǧana armandaityn toǧyşar pende jazuşylyqty qoly jetken baqyty sanap, odan tobyrdyŋ qūrmetı men qoşemetıne bölenetın läzzat ızdeidı. Naǧyz suretker üşın öner – janyŋdy azapqa salatyn dert. Şyǧarmaşylyqpen alaŋsyz ainalasu üşın keide ol otbasy qūru baqytynan da bas tartyp, öz ömırın önerınıŋ aldynda qūrbandyqqa şaludan taiynbaidy. Ūly jazuşylardyŋ, suretşılerdıŋ, muzykanttardyŋ köp jaǧdaida mınezderı jeŋıltek, mahabbatqa tūraqsyz, qatynqūmar jandar bolyp keletını qūpiia boludan qalǧanyna qai zaman. Adamgerşılıktı jyrlaǧan aqynǧa degen mahabbaty şeksız oqyrmannyŋ sezımın qūrmettegendıkten köp rette bız tūlǧanyŋ şyǧarmaşylyq psihologiiasyn (psihologiia tvorchestva) aşudaǧy kıltı bolyp tabylatyn būl taqyrypqa maŋailamauǧa tyrysyp, oǧan jolap ketuden at-tonymyzdy ala qaşamyz. Sau basyna saqina tılep alǧysy kelmeitın ǧalymdar, synşylar men ädebietşıler önerden görı, onyŋ töŋıregındegı ötırıkpen ainalysqandy aqyl sanap, bügıngı taŋda şyǧarmaşylyq tūlǧany äuliege, abyzǧa, tıptı, paiǧambarǧa ainaldyryp jıbergenınen tapqan paidamyz şamaly. Mädenietı tömen qoǧamdyq pıkırge nemese tarihi sebeptermen qalyptasqan moralǧa qarsy şyǧudan qaimyqqandyqtan bız önerdegı tūlǧalardyŋ bärın aiaǧyn jerge tigızbei, kökke kötere ötırık maqtap, közsız tabynyp şyndyqtyŋ auylynan alystap baramyz. Önerdıŋ basty taqyryby adam ekenın bıle tūryp, bız şyǧarmaşylyq tūlǧany mınsız etıp körsetuge bar küş-jıgerımızdı salyp, onyŋ tabiǧatyndaǧy şyndyqty ızdep adasqan adamdy joǧaltyp aldyq. Al, adam jaqsy ısterdıŋ jarşysy bolǧan äulielıgımen, abyzdyǧymen, paiǧambarlyǧymen ǧana emes, sonymen bırge künä jasap qoiyp odan arylǧysy kelıp azap şekken qasıretımen de adam. Dei tūrsaq ta aituǧa ǧana jeŋıl, al, aqiqatynda öte näzık, sonymen bırge abailamasaŋ qolyŋdy ūstaradai qiyp ketetın būl taqyrypqa adamdyq moraldyŋ emes, önerdıŋ zaŋǧar biıgınen qaraǧanda ǧana aŋyzǧa ainalǧan aqyn şyndyǧynyŋ şetı menmūndalaidy. Şyǧarmanyŋ eŋ qatal da, kırpiiaz synşysy oqyrmanǧa suretkerdıŋ öz tuyndysyn qandai jolmen ömırge äkeletını bärıbır. Sūlulyqqa köŋılı qūştar ol barlyq uaqytta da aqynnan ūly sezım men ūly oidy talap etedı. Degenmen, suretkerdıŋ sol ūly oi men ūly sezımdı jaqsylyqtarǧa ǧana emes, sonymen bırge jamandyqtarǧa da janasa jürıp ızdeitınıne ol köp män bermeidı. Älem ädebietınıŋ tarihynda äieldıŋ näzık sezımın, psihologiiasyn, bır sözben aitqanda jan älemın asqan şeberlıkpen jetkızgen ekı ūly suretkerdı erekşe jaqsy köremın. Olar - Turgenev pen Flober. Bır qyzyǧy ekeuı de janūialyq baqyttyŋ dämın tatpai, ömırden boidaq bolyp öttı. Floberdıŋ zamandasy Turgenevtıŋ tıptı er-azamat üşın jeke basynyŋ azattyǧynan artyq baqyttyŋ joq ekenın aityp, boidaqtyǧyn maqtan etkenın de jaqsy bılemız. Boiyn kärılık jeŋgen şaǧynda ǧana ol būl oiynan ainyp, kerısınşe, otbasy qūrudyŋ maŋyzdylyǧyn nasihattap, üilenbegen azamattyŋ qartaiǧanda eşkımge keregı bolmai qalatynyn ökınışpen moiyndady. Ekı ırı suretkerdıŋ de qoldaryna qūsyn qondyryp, perzent süigızıp, jandaryn jännat baǧyna ainaldyratyn serıgın taba almaǧany ökınıştı ärine. Alaida oǧan, Turgenev pen Floberdıŋ özderı kınälı. Taǧdyr jolyqtyrǧan arulardyŋ bırınen öz baqytyn tapqanda, olardyŋ ömırlerı güldei jainap basqaşa bolar ma edı? Kım bılsın? Äitkenmen, olar öz ömırlerın öner jolynda qūrban etpei, bır äielge ǧana arnaǧanda qalamdarynan näzık jandylardyŋ qaitalanbas obrazdary tumauy da yqtimal emes pe? Balzaktyŋ äigılı romandarynyŋ bırınde «ūlylyqtyŋ – qauıptı dert» ekenın aita kelıp, «adam derttı jeŋe me, älde dert adamdy jeŋe ma?» dep önerdıŋ jandy arbap alatyn siqyrynan qauıptenetın tūstary da bar. Turgenev pen Floberdıŋ jaǧdaiynda önerdıŋ dertı adamdy jeŋdı. Äitpese, adam balasy üşın süigen janyŋmen fänidı bırge ötkızıp, perzent süigennen artyq qandai ǧanibet bar. Äitkenmen, näzık jandylardyŋ şynaiy beinelerın somdau üşın taǧdyryn talaq etıp, äiel körse aqyl-esınen aiyrylyp, jan denesın bergenşe baiyz tappaǧan Turgenev pen Floberdıŋ ömırde ǧaşyq bolǧan arularynyŋ mınezderı de, tabiǧaty da, moraldyq közqarastary da bır-bırıne ūqsamaidy. Turgenev jany kırşıksız taza, süigen janyna degen sezımı adal, ışkı mädenietı biık äielderdı jan-tänımen süiıp, mahabbattyŋ ǧalamattyǧyn jyrlady. Floberdıŋ kerısınşe ömır boiy, baidan baiǧa tiıp jürgen, sezımı tūraqsyz, mädenietı tömen, mınezderı jeŋıl toǧyşar qatyndarǧa qarai köŋılı magnittei tartylyp tūrdy. Fransuz klassigınıŋ Eliza Şlezenjer men Elali Fukodan keiıngı, süigen degennen görı, keleşekte jazatyn tuyndysyna kerek şyǧarmaşylyq material retınde zerttegen jūmbaǧy – Luize Kole esımdı äiel boldy...(Jalǧasy bar)
Ūqsas jaŋalyqtar
