Armannyŋ jetegınde ömır süretın adam balasynyŋ bılımge ūmtyluy – igılıktıŋ bastauy. Este joq eskı zamandardaǧy tas bıtıkterden bastap bügıngı qaǧaz kıtaptarǧa deiıngı ruhani mūra sanalatyn eŋbekterde bılımnıŋ qazyna ekenı aitylady. Ärıdegı tarih tüsınuge qiyndyq tuǧyzatyn bolsa, berırek keleiın. Mysaly, bızdıŋ qoǧam biyl 175 jyldyq merei toiyn atap ötetın Abai Qūnanbaiūly on segızınşı qara sözınde: «tegınde adam balasy adam balasynan aqyl, ǧylym, ar, mınez degen närselermen ozbaq» - deidı. Būl söz bügıngı künde de, bolaşaqta da maŋyzyn joimaidy. Nege? Sebebı, bılım armanǧa jetudıŋ jäne jetıstıktıŋ kıltı. Sondyqtan, damyǧan elderdıŋ qataryna ūmtylǧan elımız eŋ bırınşı bılım salasyna köbırek köŋıl bölu kerek. Ol üşın jyl saiyn jyr bolatyn Ūlttyq bıryŋǧai testıleudıŋ negızın tüsıngen abzal. Jalpy, bılıktılıktı anyqtauǧa arnalǧan būl jüie jaŋa tehnologiialarǧa negızdelgen, mektep tülekterınıŋ qorytyndy memlekettık attestasiiasyn jäne kolledjder men joǧary oqu oryndaryna tüsu emtihandaryn bırıktıretın, bılım beru ūiymynan täuelsız, bılım sapasyn baǧalaudyŋ memlekettık jüiesı.
Men – 2019 jyldyŋ tülegımın. Bılım synaǧyna daiyndyq barysynda özıme, özımnıŋ bılımıme 90% senımdı boldym, al qalǧan 10% senımdılıktı men psihologiialyq tūrǧydan qarastyrdym. Mıne, osy sebepten basymnan ötken jaǧdaidy oi elegınen ötkızıp, oiymdy bıldıruım talaptanǧan tülekterge paidaly bolady degen ümıttemın. Al, bılım sapasyna jauapty mamandar üşın keŋeske jarap jatsa, bolaşaqta osy baǧytta ızdenudı maqsat ettım. Maqsat demekşı ŪBT-nyŋ negızgı maqsaty bılımnıŋ joǧary sapasyn qamtamasyz etetın oqu jetıstıkterınıŋ syrtqy täuelsız baǧasynyŋ jüiesın qūru bolyp tabylady.
Al, mındetterıne keletın bolsaq:
1) Bırıŋǧai ölşeu materialdarynyŋ kömegımen bılım sapasyn memlekettık baqylau men basqarudy qamtamasyz etu;
2) Bılım sapasyn baǧalaudyŋ şynaiylyǧyn, dūrystyǧyn arttyru;
3) Joǧary jäne orta käsıptık bılımge qol jetkızude äleumettık ädılettılıktı qamtamasyz etu.
Qazırgı kezde oquşylardy ŪBT tapsyruǧa eŋ bırınşı psihologiialyq tūrǧydan daiyndau qajet dep esepteimın. Öitkenı, testtı tapsyruǧa eşkım arnaiy üiretpeidı, bıraq soǧan qaramastan, ondai psihologiialyq bılım öte paidaly. Olar testke daiyndalu tiımdılıgın arttyryp, testıleu kezınde özıŋdı oidaǧydai ūstauǧa kömektesıp qana qoimaidy, sonymen qatar, oi jūmysy daǧdylaryn damytuǧa, maŋyzdy kezderde oiyŋdy jūmysqa jūmyldyruǧa, özıŋnıŋ emosiialaryŋdy qolǧa aluǧa kömektesedı. ŪBT räsımı oiyŋdy äbden jinaqtap, bar nazaryŋdy soǧan audaryp, mūqiiat jäne ūqypty boludy, bır tapsyrmadan ekınşısıne jyldam köşe bıludı talap etedı.
Test tapsyru prosesındegı psihologiialyq qamtamasyz etu mäselesınde onyŋ 3 kezeŋın atap ötu qajet:
1. Testke daiyndyq, test aldynda oqu materialyn zerdeleu;
2. Testıleu aldyndaǧy mınez-qūlqyŋ;
3. Naqty test kezındegı mınez-qūlqyŋ.
Psihologiia tūrǧysynan emtihanǧa tiımdı daiyndalu täsılderı turaly ūsynystardy aita ketsem. Daiyndyq barysynda qinalǧan kezderde oiyŋdy şaşyratyp almas üşın, joǧary maqsatqa qol jetkızu üşın özıŋnıŋ aldyŋa asa joǧary mındet qoima. Jaǧdaidyŋ äbden şielenısuın kütıp otyrma. Emtihanǧa aldyn ala, az-azdap, bölşektep daiyndaluǧa kırıs. Eger küş-jıgerıŋ men oiyŋdy jinau qiynǧa soqsa, aldymen eŋ jeŋılderın este saqtauǧa tyrys, sodan keiın kürdelı materialdy oquǧa köşken abzalyraq. Işkı qobaljudy, şarşaǧandyqty basuǧa, özıŋdı bos ūstauǧa kömektesetın jattyǧulardy kün saiyn oryndaudyŋ da maŋyzy zor.
Emtihanǧa daiyndalǧan kezde közge köp jük tüsedı. Eger kıtaptan köz almai otyrǧanda janaryŋ talsa ne ısteu kerek? Köz şarşasa, bükıl aǧza şarşady degen söz: onyŋ emtihan tapsyrmalaryn oryndauǧa küşı jetpeidı. Sol sebepten közge demalys beru kerek. Tömendegı jattyǧulardyŋ kez kelgen ekeuın oryndasa jetıp jatyr: kezek-kezek joǧary-tömen (25 sekund), oŋǧa-solǧa (15 sekund) qarau; közıŋmen özıŋnıŋ tegıŋdı, atyŋdy, äkeŋnıŋ atyn jazu; qaşyqtaǧy zatqa qarau (20 sekund), sosyn köz aldyŋdaǧy paraqqa bırınşı oŋnan solǧa qarai, sosyn soldan oŋǧa qarai şarşynyŋ, üşbūryştyŋ suretın salu. Mıne, būl jattyǧular közdıŋ būlşyqetterın şynyqtyryp, erekşe äser etedı.
Kün tärtıbın josparlau – igılıkke jetudıŋ töte joly. Sol üşın künıŋdı üşke bölıp, emtihanǧa künıne 8 saǧat daiyndal. Odan bölek sportpen şūǧyldanyp, taza auada demalyp, köŋılıŋdı köterıp bilep aluǧa da bolady. Mi qalypty jūmys ısteu üşın kem degende 8 saǧat ūiyqtau qajet. Eger qajet dep sanasaŋ tüskı astan keiın özıŋe üzılıs jasap, azdap ūiyqtap alǧannyŋ da paidasy bar.
«As adamnyŋ arqauy» deidı babalarymyz. Künıne 3-4 ret tamaqtanu qajet; tamaq närlı jäne därumenderge bai bolsyn. Grek jaŋǧaǧyn, süt önımderın, balyq, et, kökönıs-jemıs, şokolad je. Taǧy bır keŋes: emtihan aldynda asa toiyp tamaqtanba.
Synaqqa daiyndalatyn oryn da asa maŋyzdy. Özıŋnıŋ jūmys ornyŋdy daiyndap al. Üstelge sary nemese külgın tüstegı zattar nemese suret qoi. Öitkenı, būl tüster ziiatkerlık belsendılıktı oiatady.
«Qaitalau bılımınıŋ anasy» deidı. Köp dünienı este saqtau üşın materialdy sūraq boiynşa qaitalau qajet. Basynda esıŋe tüsırıp, bar bılgenıŋdı qysqaşa jazyp otyru qajet. Sodan keiın ǧana datalardyŋ, negızgı oqiǧalardyŋ dūrystyǧyn tekseruge bolady. Oqulyqty oqyp otyrǧanda basty, özektı oilardy türtıp otyru – būl jauaptyŋ negızgı tarmaqtary bolmaq. Kışkentai paraqtarǧa är sūraqqa jauaptyŋ qysqaşa josparyn qūrastyryp üirenu öz betıŋşe jūmys ısteuge maşyqtandyrady. Erteŋ emtihanǧa baramyn degen künı jauaptyŋ qysqaşa josparlary bar paraqtaryŋdy bır qarap şyqqanyŋ paidasy mol.
Oidy, oilau qabıletın qalai damytuǧa bolady.
1. Aqyldy bolǧyŋ kelse – ūǧynyqty sūraq qoiuǧa, bar zeiınmen tyŋdauǧa, baiyppen jauap beruge jäne aitar eşteŋeŋ bolmasa ündemeuge üiren.
2. Oimen jūmys ıstemei bılım aluǧa bolmaityndai, bıraq bılım bolmai oi da bolmaidy.
3. Oilau qabıletın damytu degenımız – öz aqylyŋdy bılımmen quattau. Bılım közı ärtürlı boluy mümkın: mektep, kıtaptar, teledidar, adamdar. Olar zattar men qūbylystar turaly, adamdar turaly aqparat beredı.
4. Oilau sūraqtan bastalady. Barlyq jaŋa önertabystar «Nege?» jäne «Qalai?» degen sūraqtardyŋ arqasynda aşylǧan. Sūraq qoiuǧa jäne oǧan jauap ızdep üirenu kerek.
5. Daiyn standartty şeşımderdıŋ kömegımen qajettı nätijege qol jetkızu mümkın bolmaǧan jaǧdaida oilau qabıletı «ıske kırısedı». Sondyqtan oilaudy damytu üşın zatty nemese qūbylysty är qyrynan köre bılu, ädettegıden jaŋanyŋ ızın baiqau qabıletın qalyptastyru maŋyzdy.
6. Zattyŋ nemese qūbylystyŋ ärtürlı qasietterın baiqau, olardy özara salystyra bılu qabıletı – oilaudyŋ qasietı.
7. Adam obektınıŋ belgılerın, qyrlaryn qanşalyqty köp baiqasa, onyŋ oilau qabıletı sonşalyqty ikemdı jäne damyǧan bolady. Būl qasiettı zerektıkke arnalǧan oiyndarmen, logikalyq tapsyrmalar men basqatyrǧyştardy şeşu arqyly jattyqtyru qajet.
8. Oilau men söileu bırtūtas. Oilaudy damytudyŋ basty şarttarynyŋ bırı – oqyǧandy erkın baiandap beru, pıkırtalasqa qatysu, jazba tıldı belsendı paidalanu, özıŋ de tolyq tüsınbegen närsenı basqaǧa aityp beru.
Este saqtaudyŋ keibır zaŋdylyqtary:
1. Este saqtau qiyndyǧy onyŋ kölemıne kerı proporsionaldy ösedı. Qysqa sözden görı ülken üzındını jattau anaǧūrlym paidaly.
2. Bırdei jūmys kezınde este saqtalatynnyŋ sany qanşalyqty köp bolsa, tüsınu deŋgeiı sonşalyqty joǧary bolmaq.
3. Nazar audaryp (konsentrirovanno) jattaǧannan bölıp jattaǧan jaqsy. Qatarynan jattai bergenşe üzılıstermen jattaǧan, bärın bırden jattaǧannan azdap jattaǧan jaqsy.
4. Qaita-qaita jai oqi bergennen oişa qaitalaǧan anaǧūrlym tiımdı.
5. Eger ülken jäne kışkentai ekı materialmen jūmys ısteseŋ, ülkennen bastaǧan dūrys.
6. Ūiyqtap jatqan adam jattamaidy, bıraq ūmytpaidy da.
Jūmysqa qabılettılıktı qalpynda ūstau
1. Oi jäne dene eŋbegın kezektestırıp oryndau
2. Gimnastikalyq jattyǧulardan kuvyrok, svecha, basta tūru siiaqty jattyǧular paidaly, öitkenı mi jasuşalaryna qannyŋ baruy küşeiedı.
3. Közıŋdı qorǧa, ärbır 20-30 minut saiyn demalys ber (közıŋdı kıtaptan alyp, qaşyqqa qara).
4. Teledidar qaraudy barynşa şekte.
Ǧylymǧa bırınşı daǧdylanu kerek deidı. İgılıktı düniege daǧdylanu qaşanda adamdy ülken jetıstıkterge jeteleidı. Sondyqtan, joǧarydaǧy keŋesterdı bılım aluǧa ūmtylǧan ärbır adam este saqtau kerek dep esepteimın. Sebebı, elımızdıŋ damuy üşın bır adamnyŋ myqty bolǧany jetkılıksız. Myqtylar barlyq salada bolu qajet. Al, olar bırlıkpen, yntymaqpen ıs qylatyn bolsa elımız quatty memleketke ainalady. Osy sebeptı ärbır talapkerdıŋ bılım igerude yjdahatty bolǧany özı üşın de, elı üşın de tiımdı. Tūran oipatynda tuyp-ösken Äl-Farabi babamyz: «tärbie degenımız adamnyŋ boiyna bılımge negızdelgen ızgılık qūndylyqtar men öner quatyn darytu» degen naqyl söz qaldyrǧan. Al, Aristotel: «bılım aludyŋ tamyry aşy, bıraq jemısı tättı» degen. Sondyqtan, bılım bolaşaǧymyzdyŋ kepılı ekenın ünemı esten şyǧarmaǧan jön.
Arailym Serıkqyzy
