"Bızdıŋ qatelıgımızdı qaitalamaŋdar" dep aita alamyz

Mūnai tiyn bop qaldy ǧoi. Reseidegı Putin bar bolǧany Nazarbaev siiaqty mūnai saudagerı edı. Būl ekeuı de naǧyz ekonomika degennıŋ ne närse ekenın bılmegen jäne bılmei ketetın basşylar bolady jalpy. Putin sol qūdaidyŋ bergen qazba bailyqtaryn da dūrystap sata almady. Gazdy qaruǧa ainaldyryp qiqar baladai Europaǧa būldanyp otyratyn, endı mıne... Batys Putindı äne mıne jalaŋaş qaldyrmaqşy. Putinnıŋ däurenı aiaqtalyp keledı. Ol qazır közge anyq körıne bastady. Al osy Kreml ary qarai asyrai almaityn bolsa, ondaǧy ūlttyq avtonomiialardyŋ öz täuelsızdıgın sūrap, tıptı küresıp, bet - betımen ketetını anyq. Resei qazır qūldilaǧan betımen naq sol jaǧdaiǧa kele jatyr. Eger bız sol künge aman esen jetetın bolsaq, jaqyn keleşekte reseilık avtonomiialy respublikalar bırınen soŋ bırı jasyndai jarqyrap öz azattyǧyn alyp jatuy mümkın... Kültegın men Tonykök babalarymyzdyŋ bız syqyldy özge ūrpaǧy da öz aldy memleket bop jatsa būl bız üşın ülken quanyş emes pe... Men - öz basym solardyŋ arasyndaǧy bızge jaqyn Başqortostan nemese Saha syndy türkı respublikalarynyŋ alǧaşqy jyldarynda, olardyŋ täuelsızdıgın tūǧyrlauǧa keŋesşı, täuelsız ekspert retınde ketkım keledı. Şaqyrsa keter edım. Bastapqy kezde būlarǧa da osy oraida bızdıŋ täjıribe auadai qajet bolady. Bız de būlar siiaqty Kremlden azattyq aldyq. Bız de kezınde olardyŋ körgenın basymyzdan ötkerdık. Orystandyru, otarşylyq... Qysqasy bızdıŋ aramyzda ortaq närseler öte köp. Būl türkı respublikalarynyŋ alǧaşqy kezde bızden sūrary köp bolady. Bızdıŋ olarǧa aitarymyz da jetedı. Bız būlarǧa kem degende - "BIZDIŊ QATELIGIMIZDI QAITALAMAŊDAR" dep aita alamyz. Al ol degenıŋız öte qūndy keŋes. Men būlarǧa salǧan betten "būryŋǧy Kreml taǧaiyndaǧan basşylaryŋdy janūiasymen bırge dereu bilık basynan qūrtyŋdar, eskı bilıkten bilık basynda eşkımdı qaldyrmaŋdar" dep keŋes berer edım. Sebebı, Kreml taǧaiyndaǧan basşylardyŋ süiegı ynjyq, ezdeu bop keledı. Būl bır. Kreml, kezınde sondai jaltaq adamdardy taŋdap otyryp bilıkke qoiǧan. Mäskeu vassaldyqqa özıne yŋǧaily bas izegış tek nūsqau oryndauşy qūlaqkestı qūldaryn ǧana otyrǧyzǧan jäne bır jamany - ondai adamdardan eşqandai naǧyz lider şyqpaityny da anyq. Būlardan tek ölgennen keiın qabırın halyq tebetın köpırgen köbık "kösemder" ǧana şyǧady. Ekınşıden, Kremldıŋ būl mamandary ynsap degennıŋ ne ekenın bılmeitın sūǧanaq ūry bolady. Men ana türkı elderıne aituşy edım; "eger sender basşylyqqa on jyl boiy eldı qūldyratyp, sosyn qalǧan jiyrma jylda eldıŋ qazba bailyǧyn satyp bır qolymen eldıŋ jaǧdaiyn kötergendei bop, ekınşı qolymen janūiasymen bırge ūrlap - qyrlap şylqyp baiyp alatyn dymbılmes maqaudy qalamasaŋdar dereu Mäskeudıŋ qūlaqkestı qūldaryn bilıkten qazırden bastap qūrtyp, basşyny zamanaui, bılıktı şetelde oqyǧan jastardan taŋdaŋdar" dep Şyǧys Europa men Baltyq elderınıŋ täjıribesın nūsqai otyryp keŋes berer edım. "Ei bauyrlar, äitpese sorlap qalasyŋdar, anau bilıkte otyryp otyz jyl el tonaityn Mäskeu taǧaiyndaǧan dymbılmes maqaularyŋ otyz jylda naǧyz baukespe qaraqşyǧa ainalady sosyn ol bilıkten kete almai taǧy sorlatady. Ol bilıkten aiyrylyp türmege tüsıp qalu qaupınen qorqyp, öz ornyna bır būzaudy nemese tuysyn qaldyrǧysy kelıp taǧy altyn uaqyttaryŋdy alady" deitın em men olarǧa. "Būndai basşylar taǧy "pälen jyly elde keremet bolady, tügen jyly elde jūmaq ornaidy" dep bärın keleşekke arta salatyn sujūqpas suait bolady, ondaidan saqtanyŋdar" degendı qosyp zärelerın ūşyryp qoiatyn em men. "Sondyqtan äuel bastan bilıktı sailanbaly qyluǧa qol jetkızıp, jastardy oǧan köptep tartyŋdar" degendı de qosyp qoiamyn. Jalpy, Saha respublikasy da, Başqūrttar elı de qazba bailyqtarǧa öte bai elder ǧoi. Būlar eger qatelık jasap ony ūrylarǧa ūstatyp qoimasa halqy keremet baiyp jaqsy tūratyn edı. Olardyŋ halyq sany da köp emes, būlar tez körkeiıp aiaqqa tūryp keter edı. Būl elde ūrlyqtyŋ jappai beleŋ almauy üşın azattyqtyŋ alǧaşqy jyldary ūrylar men jemqorlarǧa ölım jazasyn beretın zaŋnyŋ bolǧanyn jäne onyŋ qataŋ oryndaluyn qatty qadaǧalaudy men maqūldap olarǧa keŋes qylar edım. Ūlttyq burjuaziianyŋ qalyptasuyn, sosyn olar öz kezegınde negızın qalaityn ūlttyq ekonomikanyŋ qalyptasuyn, ol ekonomikanyŋ jahandasuyn qatty qadaǧalap otyrar edım. Būl öte maŋyzdy närse. Elde ädıl sailaudyŋ ötuın, parlament, sot siiaqty täuelsız instituttardyŋ qalyptasuynda aitar edık.. Saiasi damu degen osydan bastalady. Asa ülken saqtyqpen respublikada ūlttandyru prosessın jürgızudı, Başqūrtstanda başqūrttardyŋ mektepterın, Saha elınde saha mektepterın köptep aşyp ūlttyq mäselelerde bilıktıŋ batyl saiasatyn jürgızudı qyzu qoldap keŋes qylar edım. Başqūrttardyŋ astanasy Ufa qalasynda 18 paiyz başqūrttar ǧana tūrady eken. Kezınde būl elderde orystandyru prosessı qandai därejede jürgızılgenın osydan aq köre berıŋızder. Osy mäselege qatysty men zertteu jūmystaryn jürgızıp keiın aqyryndap ıske asyrylatyn tūtas strategiialyq eŋbek arnap jazuşy edım. Būl halyqtardyŋ öz elınde ūlttanyp, tılınıŋ, mädenietınıŋ, tarihynyŋ orynyn tauyp, halqynyŋ öz tūǧyrly orynyna qonuyna at salysar edım. Qysqasy, men būl bauyrlas halyqtarǧa ülken järdem qylar edım. Jalpy būl elderde küştı eksperimentter jasauǧa bolady. Ol täjıribeler jäne oŋ nätijesın beredı. Būlar şaǧyn elder ǧoi, ol reformalar tez ıske asyp el qysqa merzımde güldenıp şyǧar edı. Äitpese būl halyqtar köp närseden aiyrylyp, kädımgıdei sorlap, kenjelep qaldy. Qazır aianyşty jaǧdaiǧa jettı. Tılı joq, tarihy joq, ruhani jūtaŋ.. Bailyǧy ūstaǧannyŋ qolynda... Baǧyt baǧdary da joq. Būlardyŋ jaǧdailary rasynda müşkıl. Bır sözben aitsaq, men sol tūsta būlardyŋ qastarynan tabylyp azattyq alǧan bauyrlas türkı elderınıŋ tūǧyryn köterısuge bıraz kömekteser edım dep oilaimyn. Al būlar ol kezde bızdıŋ kömegımızge öte mūqtaj bolady, öte, ony men qazırden bılıp otyrmyn. Keter edım, ras, şaqyrsa...