Balzak ädebiettı öner ataulynyŋ eŋ qiyny jäne kürdelısı dep ataǧan. Ädebiet älemınıŋ adamzat üşın san qyrly syry bar. Qalamgerler şabyt üstınde tylsym ǧalamǧa enıp, keide ūǧynyqsyz utopiialardy şarlap, keide körgen tüsterı arqyly qairan qaldyrady. Iаǧni, fantasmagoriiasymen beinenı müldem basqaşa qabyldap, körkem ädebiet täsılı retınde qiial älemın ıske qosady.
Psihoanalizmnıŋ negızın salǧan Freid öner tuyndylary men tüsterdıŋ arasynda öte maŋyzdy parallelizm bar ekenın aitady. Sondai-aq, onyŋ pıkırınşe, ädebiet pen tüs bır-bırımen transferensiiada toǧysady. Ädebiettıŋ psihoanalitikalyq teoriiasyna säikes aqyn-jazuşylar şyǧarmalaryn tüisık, tüs köru siiaqty konsepsiialar negızınde jazady. Mysaly, Uilgelm Iensennıŋ «Gradiva» atty eŋbegı ädebiettıŋ psihoanalitikalyq teoriiasymen tüsındırıledı.
Tüs teoriiasynyŋ maŋyzdy tūjyrymdamalarynyŋ bırı – kondensasiia. Kondensasiia, qysqaşa aitqanda, jorudy qajet etetın jasyryn tüstegı bırneşe oi, jad jäne fentezidıŋ bırtūtas beinege şoǧyrlanuy retınde qarastyrylady. Köptegen tüisık elementterı ego arqyly keskınge bırıktırılıp, şeşımı şetın, kürdelı düniege ainalady. Osyǧan bailanysty psihoanalitik-synşy Ella Frimen Şarp tüs tetıkterınıŋ qalyptasuy, olardyŋ öner tuyndylarymen ūqsastyqtary jaily zertteuler jasaǧan. Mäselen, «kondensasiia» prosesı tek tüste ǧana emes, barlyq sanaly jäne beisanaly aqyl-oi qyzmetterınde belsendılık tanytady. Şarptyŋ pıkırınşe, «intuitivtı bılım» belgılı bır ömırlık täjıribenı beinelese, al tüster basqa bır täjıribenı beineleidı. Būl jerdegı täjıribe ötken oqiǧalarǧa «sılteme» jasaumen ǧana şektelmeidı, solarmen qatar jüretın emosianaldy küiler men qūşyrlanu täjıribelerıne de negızdeledı. Sonymen qatar, Şarp belgılı närsenıŋ ışındegı «belgısız» närsenı tūspaldap jetkızu üşın poeziia tılınıŋ erekşelıkterın paidalanu kerek dep sanaidy. Sebebı, onyŋ oiynşa, ädebi synşylardyŋ joǧary deŋgeidegı öleŋderdı taldau arqyly körsetken «poeziia tılı» erejelerı men Freid aitqan tüstıŋ tuyndauyna bailanysty prinsipterı sol beisanaly qainar közden paida bolǧan jäne olardyŋ arasynda köptegen ortaq mehanizmder bar. Būl tūrǧyda poeziia tılı körnekı suretteudı oqiǧalardy tüsındıru üşın qoldanady, erekşelıkterdı ortaqtyqqa äkeledı. Aqyndardyŋ köbınıŋ jalǧaulyqtar men esımdıkterden görı syn esımnıŋ qūrylymyn taŋdaulary da sondyqtan bolar. Qazırgı qazaq ädebietınde de psihoanalitikalyq teoriiaǧa süiene otyryp taldauǧa bolatyn şyǧarmalar kezdesedı. Ökınıştısı, osyndai jaŋa ızdenısterge, tyŋ reverilerge syn aituşylardyŋ qarasy köp. Degenmen, būl – jaŋaşyldyqtyŋ jemısı. Sondai öner tuyndylarynyŋ bırı – Aqberen Elgezektıŋ «Fantasmagoriia» atty öleŋı. Aqynnyŋ būl öleŋınde postmodernizmnıŋ de, siurrealizmnıŋ de taby baiqalady.
«Şytyrman tüster... ūlyǧan itter dauysy
Qinaidy menı, köz ıle qalsam tün ışı.
Auaǧa tajal suret sala beredı
Süp-süirık sausaq-qauyrsyn», – dep bastalatyn öleŋ joldarynda aqyn bolmys mäselesın uaqyt pen tüstıŋ osınde bırde keŋıstıktı beineleu arqyly, bırde tragediialyq şeŋberde abstraksiialau arqyly jetkızedı. Bolmystyŋ mänın ızdeu ony poetikalyq estetika ortalyǧyndaǧy tüske baǧyttaidy. Şynaiylyqtan asyp tüsetın būl tüsınık şarasyzdyqqa äkeledı. Tüngı ūiqyǧa ketkendegı qorqynyş, ürei siiaqty ūǧymdar mazasyzdyqty tuyndatady.
Şytyrman tüster:
qūtyrǧan itter külkısı,
qosbasty attar,
törtközdı qyrdyŋ tülkısı...
Saparǧa şyqsam, qolyma ūstap basymdy,
Eŋkıldep jylap, qabır qazady bır kısı...
Aqynnyŋ «itterdıŋ külkısı», «qosbasty attar», «törtközdı tülkı» jäne «basyn qolyna ūstaǧan adam» sekıldı siurrealistık elementterdı şeber paidalanǧanyn baiqaimyz. Freidistık ılım boiynşa adam mınezındegı erekşelıkter men ömırdıŋ şynaiy körınısı adamnyŋ erkınen tys jaǧdailarynda ǧana, iaǧni, ūiqy älemıne engende tolyq aşylatynyn alǧa tartuǧa negız bar. Ekzistensializm baǧytyna säikes aqyn özınıŋ älemdegı ornyn ärı sol älemmen bailanysyn ışkı tüisıgı arqyly tüsındıruge tyrysady.
Şytyrman tüster...
Bıtpeitın zarly jaŋǧyryq...
Jüredı bıreu aŋ quyp.
Qūtyrǧan qasqyr qaŋǧyryp,
Jüredı maŋdy laŋ qylyp.
Erıkken bıreu ışımnen
ūlidy-ai kelıp!..
Äŋgüdık...
Avtor sözben suret sala otyryp, şytyrman tüsı turaly airyqşa simvoldyq tılde söileidı. Joǧarydaǧy joldarda naqty şyndyq pen abstraktılı şyndyq bırge berıledı.
Şytyrman tüster...
Aiadai ǧana bölmemde menıŋ döŋgelep
Laulaidy Künım... äŋgelek...
Oiatşy menı, telefon...
Örtenıp baram!..
Jan kerek!..
Aqyn tüisıgınıŋ özıne jazdyrǧan öleŋı arqyly ruhani katarsistı bastan keşıredı. Būl öleŋdegı obrazdardyŋ keşendı qabattasuy, bırtūtas beinenıŋ bölşek beinege ainaluy onyŋ qalyptan tys sezım küilerımen bailanysty.
Metafenomenaldı elementterdı dat jazuşysy Sioren Kerkegor, nemıs jazuşysy Frans Kafka, türık aqyny Ahmet Hamdi Tanpynar, argentinalyq jazuşy Ernesto Sabato, fransuz jazuşysy Albert Kamiu, britandyq jazuşy Djon Robert Faulz, qazaq aqyny Tynyştyqbek Äbdıkäkımūly siiaqty ekzistensialist-qalamgerlerdıŋ de şyǧarmalaryna arqau etkenderın aita ketken jön. Ädebiet älemınde özındık qoltaŋbalary bar aqyn-jazuşylarymyz köp bolsyn. Aldaǧy uaqytta Aqberen Elgezekten basqa da tyŋ tuyndylar kütemız.
Quanyş Jūmabek
PhD doktory,
«Qazaqstannyŋ 100 jaŋa esımı» jobasynyŋ jeŋımpazy
