"Bauyrymyzǧa tartamyz" dep ūlt aldynda keşırılmes künä arqalap otyrmyz!

Elbasy Nūrsūltan Nazarbaevtyŋ «2025 jylǧa qarai qazaqstan latyn qarpıne köşuı tiıs» degen jospary bar. Endı, sol uaqytqa deiın memleketımızdegı qos tıldılıktı joimasa, qoǧam orys tıldı, qazaq tıldı bolyp ekıge jarylǧaly tūrǧany aidan anyq. 1995 jyly qazaq tılınıŋ märtebesı qabyldanyp, jalpyhalyqtyq referendummen konstitusiiaǧa jazylyp jatqanda qazaq ziialylary osy qos tıldılıkke qarsylyq bıldırgen. Halyq jazuşysy Şerhan Mūrtaza «Aiyr tıldı şaǧatyn şaian ǧana bolady. Adamda bır ǧana tıl bolady» dep ūlt tūtastyǧynyŋ kepılı - qazaq tılınıŋ bolaşaǧyna alaŋdaǧan edı. Sol kezde dūrys şeşımın tappaǧan qazaq tılı mäselesı, qazaq halqynyŋ aldynan ekşelep taǧy şyǧyp tūr. Araǧa jiyrma bes jyl salyp, būl mäselenı qoǧam belsendısı, prezident janyndaǧy Ūlttyq qoǧamdyq senım keŋesınıŋ müşesı, tıl janaşyry, aqyn Qazybek İsa köterude. Ol qazaq tılın tūǧyryna qondyru üşın, eŋ äuelı şaujaiǧa jabysqandai bolǧan orys tılın Konstitusiiamyzdyŋ 7 bab, 2 tarmaǧynan alyp tastau kerek dep, osydan on kün būryn qoǧamnan dauys jinaudy bastaǧan. Ainaldyrǧan on künde 11 myŋdai adam qoldap qol jinady. Qazaq elınde öz iesı, qazaqtyŋ tılı qoldanylsyn degen sıresken nöpır älı jinaluda. Endı, myna baiaǧy bätuasyzdarǧa karamaisyzdar ma? «Arsyz öz anasynyŋ kökıregın jūlmalaidy» degendei, osy tolqynnyŋ quatty küşınen qaimyqqannan bolar orys tıldı bır top prezident Qasym –Jomart Toqaevqa būrynǧy sarynda taǧy hat jazypty. Ol turaly äleumettık jelıde habar tarauda. Olar «Elımızde qazaqtar sany halyqtyŋ 3/2 paiyzyn qūraǧanyna qaramastan, el arasynda qazaq tılıne degen sūrsanys artsa da, adamdar orys tılınde söilesedı. Barlyq jerde mätın orys tılınde jazylyp, qazaqşaǧa audarylady. Is jüzınde Qazaqstandaǧy memlekettık tıl –orys tılı!» deptı. Qazaq tılın osy küige tüsırıp otyrǧan kım eken?! Ärine, orys tıldı qazaqtar! Osydan tört jyl būryn Aqparat jäne transport, kommunikasiialar ministrlıgınde ıstedım. Sonda jūmysqa barǧan künı bastyqtyŋ «Vot, vy budete rabotat s etimi Polojeniiami, chitaite» dep, aldyma tastaǧan tomdaryn oqyp otyrǧanmyn. «Zdravstvuite» dep, esıkten kıre amandasqan jap jas qazaq balasynyŋ: -«Aina Ensegenovna, vchera nachalstva prikaz dal, segodnia v soobranii doklad delali na kazahskom iazyke, chto delat» degen sūrauyna: – «Aa, a ty sdelai na russkom, chitai na russkom iazyke, chert s nim» - dep, jauap bergende maŋdaiymnan bıreu tars etkızgendei boldy. Ministrlıktıŋ küre tamyry, qūjattamalyq qamtamasyz etu jäne baqylau basqarmasynyŋ bastyǧy Aina apaiymyzdyŋ memlekettık tıl- qazaq tılıne degen nemkettı nietıne sol kezde qairan qaldym. Ol azdai, onyŋ janyna ıs qaǧazynyŋ oryndalu merzımın baqylaityn «oryntaqqa» bas sarapşy bolyp Tamara Prodaivodova hanym qonjiǧan. Hanymdardyŋ bırınıŋ jasy 57 de bolsa, ekınşısı 55 te. Sız, būlardyŋ jasy ne kerek dep taŋqalyp otyrǧan bolarsyz, iä!? İä, Qazaqstan täuelsızdık alǧan tūsta ekeuı de keŋes ükımetınıŋ qazanyda qainap şyqqan, orystanǧan, qazaq tılınıŋ isı mūryndaryna barmaityn 30 dyŋ üstındegı qylşyldaǧan «myqty» mamandar edı. Sol kezde qazaq ziialylary men aqsaqaldary būl mamandardan beker qoryqpaǧan eken. Bolaşaqta tıl taǧdyryn şeşuı qiyn kürmeuge ainaldyratynyn bılıp, «Eŋ äuelı, orystanǧan, tamyrynan ajyrap, tılın ūmytqan şalaqazaqtar qazaqşa üirensın. Memlekettık qyzmetke ana tılın üirenıp baryp alynsyn» dep, şyryldaǧan edı. Sonda, elbasy N. Nazarbaev anau –mynau emes halyqaralyq tribunadan, 1995 jyly mamyrda ötken Düniejüzı qazaqtary qauymdastyǧynyŋ Ekınşı qūryltaiynda «Bız qazaq bauyrmal halyqpyz. Qazaqşa bılmeitın qazaqtardy bauyrmaldyǧymyzdan tanbai, bauyrymyzǧa tartaiyq. Kökırekterınen itermei, keŋpeiıldık tanytaiyq. Şydaiyq, qazaqşa üirenedı» dep, orys tıldılerge qoldau körsetken edı. Endı ne boldy!?. Ūlt aldyndaǧy abyroi bedelın salyp bükıl ūlttyŋ atynan sūranyp, qoldau körsetken elbasynyŋ senımıne, qazaqqa aitqan būlardyŋ rahmetı osy ma edı!? Kielı Sözdı aiaqqa taptap, 29 jyl boiy bır auyz qazaqşa üirenbei, «eşegım sudan ötıp kettı, endı qazaq tılıŋ de, qazaǧyŋ da bırıŋ ölıp, bırıŋ qal» dep, kezınde bauyryna tartqan qazaǧyna mazaǧyndai ūrpaǧyna kerısınşe üiretude. Būny «qiianat» demei ne deimız!? Söz joq, būlardy qylyqtaryna qarai jau demeske amal joq. «Qaita şapqan jau jaman» degen. Orys tıldıler qazır būrynǧysynan äkkı, ailaker, abjylanǧa ainalǧan. Özderıne alynbaityn qamal tūrǧyzyp ülgırgen. Memlekettık qyzmetterdıŋ barlyq tarmaqtaryna sıresıp otyryp alyp, maŋaiyna qazaq tıldı myqty mamandardy jolatpaidy. Olardy jüz orap alatyn qazaqtıldı mamandar olardyŋ audarmaşysy jūmysyn atqaryp otyr. Orysşaǧa şorqaq auyldan şyqan jas mamandar üşın basy altyn bolsa da, memlekettık qyzmettıŋ auyly tıptı alys. Al, ılınemın dep aldyna maqsat qoiǧan jastar saiasat yŋǧaiyna qarai, jappai orys tılıne qaita köştı. Qyzmettegı inersiiamen adamdar otbasynda, qoǧamdyq-äleumettık, ruhani, saiasi qarym qatynasta orys tılınde söileude. Ötken ǧasyrda tılge töngen saiasat dauylyn sezgen ūlt janaşyry Ahmet Baitūrsynov: «Tılı men sözı joǧalǧan ūlttyŋ, özı de joǧalady» degen eken. Tılı orys, bıraq qazaqşa oilaityn qazaq oi şalalyǧyna duşar boldy. Oi şala bolǧasyn, söz şala. Söz būzylǧasyn, sözden män men maǧyna, söz arqyly halyqqa berıletın ūlttyq ruhani qūndylyqtar, tanym-tüsınık joiyluda. Işkı jauymyz jaǧadan alǧanda, syrtqy jau etekten alyp, ışkı immunitet älsızdıgımız tıl, söz-oi şūbarlyǧy, şetten kelgen missionerlerdıŋ oŋ jambasyna kelude. Olardyŋ jiyrma alty jyl BAQ, äleumettık aqparattyŋ basqa közderı arqyly ūlttyqty joiu maqsatynda jürgızgen «Sana, ūǧym şaiqasy» küresı qazaq tüisıgın būzyp kırıp, bügınde qazaq qoǧamynda qazaq ūǧymyna jat, tanym - tüsınık, ūǧym qalyptasty. Qazaq halqynyŋ tūrmystyq, otbasylyq tälım-tärbielıkke ündeitın, iman jolyn meŋzegen jaqsy qasietı sözben būrmalanuda. Mysaly, qazaq leksikonyna qoldanysqa enıp ketken, qalai engenı belgısız, dūrys būrystyǧy tekserılmegen «aqyldy bolsaŋ, nege kedeisıŋ» degen söz tırkesı. Būl söz aqyldy adam, bai bolady dep, bailyq üşın iman, ar, ūiatymen adamnyŋ oi-sanasyn şaǧystyrǧan söz siqty. Bailyq üşın meiırımnen, ar - ūiattan bez degen. Al, endı oilaŋyzşy aqyldy adamdar ǧana bai bolatyn bolsa, älem nege tynyşsyz. Jūmyssyzdyq, imansyzdyq, satqyndyq, aldau-arbau. Azyp-tozyp barady maŋai, laqtyrǧan küresınge tumai jatyp, şarananyŋ şırıgen denesınen. Adamdy adam dep tanuǧa öresı jetpegenderdı qalai aqyldy deimız!? Joq, olar bailyqty basqa jolmen tapqandar. Demek, aqyldy adam bai bolady degen söz, qate SÖZ! Jäne, qazaq halqynda «jer dauy, jesır dauy» bolǧan. Ol bıraq, şeteldık keŋınen nasihatalyp jürgen «erkekter jer men äielge talasqanda soǧysady» degen özge eldıŋ tüsınıgınen müldem maǧynasy ekı basqa. Qazaq halqy aitatyn jesır dauy ol, ömırden jastai ozǧan rulas tuysqannyŋ qosaǧy men balalaryn jetımsıretpeiık degen maǧynasy tereŋ äleumettık mäselege qarata aitylǧan. Al, şetel psihologisyndaǧy äiel ol, är erkektıŋ basyn dauǧa qaldyratyn jeŋıl jürıstı, otbasynan görı öz qamyn oilaityn äiel jaily. Qazaq betı aşylmaǧan qyzdy äiel demeidı qyz deidı. Sözdıŋ, qasiettıŋ qalai aitylatynyn sana ūmytty. Endı, bızdıŋ halqymyzda keibır tüsınıgı taiazdar «äiel üşın» soǧysady dep ūǧynyp jür būl sözdı. Qazaq äielderı erlerın syilaǧan. Olar erlerın soǧystyruǧa dätı de, iman küşı de jıbermegen. Bar armany - abyroimen jürıp tūryp, ūrpaǧyn aman esen jetkızu bolǧan. Qazaǧymyzdyŋ qoǧamdyq - ruhani jan düniesındegı myna özgerısterdı körgende, osy ūlttyq jaŋǧyruymyz, qai jaŋǧyru dep te oiǧa qalasyŋ keide!? 1995 jyldan berı jer betındegı bar qazaq qazaqşa, orysşa bolyp bölınıp aiyr tıldı şaiandai, bır bırın uytymen şaǧuda. Ata-baba mūrasyn tıl men söz arqyly ūrpaqtan-ūrpaqqa miras etıp jetkızetın, jalǧaityn ūrpaqtar sabaqtastyǧynyŋ altyn köpırı jastar ana tılınen aiyrylyp, qonatyn tūǧyr tappai ruh ürkıp, qaŋǧyryp qaldy. «Toqsan auyz sözdıŋ tobyqtai tüiını» kezınde Aina apaiymyz siiaqty apailar men aǧailardy bauyrymyzǧa tartamyz dep, ūlt aldynda keşırılmes auyr qate jıbergen siiaqtymyz. Aşy da bolsa şyndyq osy!