Eldı erekşe dürbeleŋge salǧan Prezident sailauynyŋ ötıp, Qasym-Jomart Toqaevtyŋ Elbasy bolyp ant bergenıne de mıne bır jyl bolypty. Tūŋǧyş Prezident Nūrsūltan Nazarbaev öz taŋdauyn köregendıkpen jasap babymen baǧy sai kelıp tūrǧan Q. Toqaevqa Prezidenttıktı syilady. Osy uaqyt qalai öttı, ne ısteldı bilık özgergenı elde baiqalady ma?
Qasym-Jomart Toqaev myrza qyzmetine kiriserde: «Qazaqstan halqyna adal qyzmet etuge, Qazaqstan Konstitusiiasy men zaŋdaryn qataŋ saqtauǧa, azamattardyŋ qūqyqtary men bostandyqtaryna kepildik beruge, Qazaqstan Prezidentınıŋ özime jüktelgen märtebeli mindetin adal atqaruǧa saltanatty türde ant etemin», - degen sözın oryndap jür me degen sūraq tuyndaidy? Al eger bergen antyn oryndai almasa būl zaŋdardy bılmegendıkten be, älde maŋynda ädeiı kedergı keltıruşıler bar ma dep topşylaimyz.
Qazaqstanda Elbasy bolu oŋai emes, öte auyr qyzmet mındet. Q. Toqaevtyŋ osyny bıle tūra kelısım beruı ol el aldyndaǧy zor jauapkerşılıktı sezıne aldy ma dep oilaimyz.
Olai deitınımız qazırgı bilıktegı şeneunıkter zaŋdylyqty saqtai ma, memleket müddesı, Otan aldyŋdaǧy paryzyn bıle me, halyqty oilai ma degen senımsızdık är qazaqtyn uaiym qaiǧysyna, küdıgıne ainaldy.
Memleket basşysy retınde Q. Toqaevtyŋ özı de osy qysqa uaqytta bırneşe ret bilıktı zaŋsyzdyqqa būryp Konstitusiianyŋ, basqa da normativtık qūqyqtyq aktılerdıŋ būzyluyna jol berdı. Osy bolyp jatqan qūqyq būzuşylyqtardy köpşılık aityp ta, jazyp ta jatyr eger «Aq Ordada» tüsınıp oilanatyn jetkızetın jan bar bolsa.
Soŋǧy jyldary baiqaǧanymyz, Premer-ministr, ministr, obys äkımderı, joǧary sot müşelerı, bas prokuraturanyŋ, ūlttyq qauıpsızdık komitetınıŋ basşylary, qorǧanys, densaulyq, ışkı ıster, energetika ministrı, köptegen generaldar, eldıŋ müddesın qorǧaidy degen jüzdegen joǧary lauazym ielerınıŋ korrupsiialyq qylmys jasap sottalyp jatqanyŋ jiı estıp körudemız.
Sanasynda tüisıgı bar adamǧa būl tek qana korrupsiia emes – Otanǧa jasalǧan opasyzdyq diversiia dep atalady. Tüptep kelgende būl Qazaq memleketınıŋ tamyryna balta şabu, tıze büktıru äreketterı.
Bır masqarasy būl azǧyndar men saiqaldardy Prezident lauazymdaryna taǧaiyndaidy, keiın osy qylmys jasap 5-10 jylǧa sottalǧandardy rahymşylyq jasap keşırıp taǧy da Prezident bostandyqqa şyǧarady. Al būl äreketter qoldanystaǧy zaŋdarǧa säikes ūiymdasqan qylmystyŋ belgılerı.
Bızdıŋ bılgımız keletını «Nūr Otan» ükımetı arnaiy osyndai şeneunıkterdı bıle tūra qyzmetke alady ma, älde olar lauazymǧa maily jerge ornalasqan soŋ sol ortada ırıp-şıri me?
Endı osyndai masyl «mūra» tügeldei Qasym-Jomart Toqaevqa ötkenıŋ körgende, är qazaqtyŋ kökeiınde basty sūraq tuyndaidy - Prezident korrupsiiany bıledı me, onymen kürese me, älde osy qoǧamnyŋ dertın qoldap otyr ma?
Olai deitınımız Prezident bola sala onyŋ alǧaşqy taǧaiyndaǧan oblys äkımı Q. İskakov Arys halqyna dep jinalǧan qordyŋ qarajatyn terıs paidalandy dep tergeu kezınde türmege qamaldy. Üş bırdei orynbasary memleketke qarjylyq ziian keltırdı degen aiyppen tergelıp türmege toǧytylsa da ministr Q. Bozymbaev otstavkaǧa ketudın ornyna qyzmetı joǧarylap jarlyqpen Prezidenttıŋ kömekşısı bolyp, «Samūryq-Qazyna» Ūlttyq äl-auqat qory» direktorlar keŋesınıŋ müşesı etıp taǧaiyndaldy. Agenttıktıŋ habarlamasy boiynşa Işki ister ministrligi korrupsiia boiynşa bırınşı orynda bolsa da Prezidentımız eş şara qoldanbady.
Sonda būl qalai? Q. Toqaevtyŋ sözı men ısı bölek bolǧany ma? Nege osy keleŋsız abyroiyna nūqsan keltıretın ıster boiynşa elge tüsındırme bermedı.
Prezidenttıŋ ärbır resmi mälımdemelerın, söilegen sözderın tyŋdap saraptaǧanda baiqaǧanymyz osy. Toqaev myrza öz ökılettıgın bıledı me, Konstitusiiada bükıl el bekıtken qūqyqtar men mındetterın oryndap jür me, älde osy uaqytqa deiın özın Nūrsūltan Nazarbaevqa eŋ joǧary lauazymdy tūlǧa etkenıne qaryzbyn-paryzbyn dep jür me degen oi keledı.
Būlai deitınımız, halyq sailaǧan Prezident Elbasy Qasym-Jomart Toqaev «Nur Otan» partiiasynyŋ töraǧasyn Elbasy dep özınıŋ ökılettıkterımen jarlyq şyǧaryp bölısude (09.10.2019j.,№184 jarlyǧy).
Prezidenttıŋ ökılettıgı 1995 jylǧy 30 tamyzda respublikalyq referendumda bükıl Qazaqstan halqy qabyldaǧan Konstitusiiada bekıtılgendıkten būl normalardy eşbır tūlǧanyŋ özgertuge qūqy joq. (Būl zaŋsyzdyq jaily tolyq jazǧanmyn gazeta «Delovaia Nedelia» 08.11.2019g, №39)
Būl Ata zaŋǧa qiianat qalai bastaldy, zerdelep qaraiyq. Elbasy sözı alǧaş ret Qazaqstan Respublikasynyŋ keibır konstitusiialyq zaŋdaryna Qazaqstan Respublikasy Tūǧyş Prezidentınıŋ – Elbasynyŋ qyzmetın qamtamasyz etu salasynda zaŋnamany jetıldıru mäselelerı boiynşa özgerıster men tolyqtyrular engızu turaly 2010 jylǧy 14 mausymdaǧy № 289-IV Konstitusiialyq Zaŋymen «Qazaqstan «Respublikasynyŋ Tūŋǧyş Prezidentıne» degen sözderden keiın - «Elbasyna» degen sözben resmi tolyqtyryldy.
Däl osy künı taǧy bır Qazaqstan Respublikasynyŋ № 290-IV Zaŋy qabyldanyp, Elbasyna qatysty qylmystyq jauapkerşılıkter körsetıldı.
Basty soraqylyq – osy zaŋdar Parlamentpen qabyldanǧanmen de onyŋ zaŋdy küşı joq, öitkenı 2010 jyly būl zaŋdarǧa Prezident N. Nazarbaev qol qoiudan bas tartqan bolatyn. Demek, sol jyldary Tūŋǧyş Prezidentımız de öz erkımen bilıkten ketu oilary bolyp, eger zaŋǧa qol qoisa «qos bilık» sandyraǧy bastalatynyŋ sezıp bas tartty ma dep oilaimyz.
Nege būlai degenımızdı tüsındıreiık. Atalǧan zaŋdardyŋ 2 babynda: «Osy Konstitusiialyq zaŋ alǧaşqy resmi jariialanǧan künınen bastap qoldanysqa engızıledı» deptı, ary qarai bylai jazylypty: «Osy Konstitusiialyq zaŋ Parlament Senatynyŋ Töraǧasy Q.K.Toqaevtyŋ, Parlament Mäjılısınıŋ Töraǧasy O.B.Mūhamedjanovtyŋ, Premer-Ministr K.Q.Mäsımovtıŋ qoldary qoiylyp tiianaqtalǧandyqtan, ol osy Konstitusiialyq zaŋnyŋ qūqyqtyq ädeptılıgın jäne onyŋ zaŋdylyǧyna atalǧan lauazymdy tūlǧalardyŋ zaŋdyq jauapkerşılıgın aiǧaqtaidy» delıngen.
Elımızdıŋ Konstitusiiasynyŋ 62 babynyŋ 2 tarmaǧynda: «Respublikanyŋ zaŋdary Respublika Prezidenti qol qoiǧannan keiin küşine enedi» dep bekıtılgen. Būny eşbır lauazymdy tūlǧanyŋ özgertuge ökıtettıgı joq. Zaŋdy halyqqa jariia etuşı de Prezident bolyp tabylady. Sol kezde N. Nazarbaev zaŋǧa qol qoimady jariialamady, demek özgerıster zaŋdy küşıne enbei qaldy.
Osy zaŋdardyŋ Konstitusiiaǧa sai emes, keregı joq ekenın kezınde z.ǧ.d professor Z. Kenjaliev bylai dep tüsındırdı. «Konstitusiiada 40 baptyŋ 1 tarmaǧynda «el», «memlekettıŋ basşysy» degen sözder jazylǧan. «Elbasy» sözın arnaiy qabyldaudyŋ keregı joq, myna zaŋdy orys tılınde daiyndaǧandyqtan ony baiqamaǧan. «El» būl – «Memleket» sözınıŋ sinonimy dedı. Konstitusiia - «El basşysy», «El basy», «Elbasy», «Memleket basşysy», «Prezident» sözderın sinonimder retınde qatar qoldanuǧa tolyq mümkındıkter beredı. Kez kelgen bızdıŋ Eldıŋ Prezidentı sailanǧannan keiın Konstitusiiaǧa säikes bırden «El basşysy» nemese «El basy» - «Memleket basşysy» atalady» dedı. Bız de Konstitusiialyq qūqyǧy kafedrasynyŋ meŋgeruşısı z.ǧ.d professor Z. Kenjalievpen tolyǧymen kelısımız.
Endı bız osy «Elbasy» ūǧymy jaily ädebi- tarihi sözdıkterdı qarap myna ūǧymdardy ūsynamyz: «Qazaq ädebi tılınıŋ sözdıgı - 2007» «EL – Otan, memleket, halyq» deidı, «El basy - el basqaruşy, halyqqa basşylyq etuşı». Kelesı «Qazaq sözdıgı bırtomdyq-2013» «ELBASY - memleket basşysy, prezident». Osy sözdıkterde baspadan şyǧarǧanda töraǧa dep z.ǧ.d., professor M. Qūl-Mūhammed körsetılgen, jäne de ekeuınde de Prezident N. Nazarbaevtyŋ alǧy sözı berılgen.
Demek, qorytyndylai kele tūjyrymdamamyz, qazırgı uaqytta Nūrsūltan Nazarbaevtyŋ «Elbasy» ataluyna «Qauıpsızdık keŋesıne töraǧalyq» etuıne zaŋdyq negız joq, bilıktegıler bılmestıkpen tılge de, tarihqa da, memleketke de qiianat jasap otyr.
Endı bilık tarmaqtarynyŋ Konstitusiianyŋ talaptaryn oryndamauynyŋ Prezident Q. Toqaevtyŋ qyzmetıne kerı äserın qalai tigızıp jatqanyŋ aityp öteiık.
Alǧaşqysy, «Nur Otan» partiiasy Saiasi keŋesı Biurosynyŋ otyrysy bolsa, ekınşı qarastyratynymyz – būqaralyq aqparat qūraldarynda Elbasy Tūŋǧyş Prezident N. Nazarbaevtyŋ töraǧalyǧymen ekı ret ötken Qauıpsızdık Keŋesınıŋ mäjılısınen berılgen jaŋalyqtar. Osy ekı maŋyzdy jinalysty resmi jaŋalyqtardan, gazetterden qarap otyryp baiqaǧanymyz – elımızdıŋ Prezidentı Q. Toqaevtyŋ sol jerde bastauşy söileuşı emes, tek qana qatardaǧy tyŋdauşy, köptıŋ bırı bolyp otyruy. Būl qalai? Sonda halyq sailaǧan memlekettıŋ basşysyn syilamau ma, älde mūqatu ma?
Endı ärbırıne jeke-jeke toqtalaiyq. Jalpy Prezident pen «Nur Otan» partiiasy arasynda qūqyqtyq bailanys, nemese basqa da qatynastar mındetter bar ma? Bızdıŋ zerdeleuımız boiynşa, Q. Toqaevty būl qoǧamdyq bırlestıkpen tek qana byltyrǧy Prezidenttık sailauǧa kandidat retınde ūsynuy ǧana bailanystyrady, jäne de būl memleket basşysyna partiia aldynda eşqandai qosymşa jauapkerşılık jüktemeidı. Kezınde qoldanystaǧy Konstitusiiamyzdyŋ 43 babynyŋ 2 tarmaǧynda «Prezident öz ökilettigin jüzege asyru kezeŋinde saiasi partiiadaǧy qyzmetin toqtata tūrady» dep körsetılgen bolatyn, alaida 2007 jyly būny zaŋmen alyp tastaǧanmen ıs jüzınde solai qaldy.
Sonymen baiqaǧanymyz, Prezident Q. Toqaevtyŋ «Nur Otan» partiiasy aldynda müldem zaŋdyq mındettemelerı körsetımegen. Ol elımızdıŋ eŋ joǧary lauazymdy tūlǧasy bolǧandyqtan osyndai ükımettık partiianyŋ jinalystaryna barǧan kezde mındettı türde alǧaşqy bolyp söz alyp tapsyrmalar beruı kerek, nemese sol jerge barmai, Prezident äkımşılıgınıŋ orynbasarlarynyŋ bıreuın jıberıp arnaiy tapsyrmalaryn joldasa jetkılıktı.
Byltyrǧy Şymkenttegı halyqtyŋ jazǧy şeruı «Nur Otan» partiiasynyŋ bolaşaǧy būlyŋǧyr, qysqa bolatynyn meŋzeidı, sondyqtan odan alystai bergenı jön bolar.
Atalǧan Qauıpsızdık Keŋesınınıŋ otyrysynda da Prezident tek qatardaǧy qatysuşy boldy. Taǧy bır aita ketetın tüsınıksız jai, osy ötken keŋes mäjılısı boiynşa aqparattar Prezidenttıŋ, Ükımettıŋ tıptı äkımderdıŋ resmi saittarynda jūmys kestelerınde jariialanbady. Demek, būl onyŋ zaŋsyzdyǧynyŋ belgısı.
Qazır Erdıŋ de Eldıŋ de synalar kezı keldı. Jürıp jatqan virus ındetı, ekonomikalyq daǧdarys halyqtyŋ jaǧdaiyn müldem naşarlatyp jüdetıp jıberdı. Osyndai qiyn şaqta Prezidentımız bırden şūǧyl qimylǧa kırıstı, alaida ükımet pen äkımder qostai aldy ma?
Prezident 27 mamyrda «Ekonomikalyq ösudı qalpyna keltıru jönındegı memlekettık komissiia» qūrdy, alaida onyŋ qūramyna qarasaq, sol baiaǧy ükımet müşelerı eş jaŋaşa oilau, közqaras baiqalmaidy. Demek bilık qoǧamdaǧy, ekonomikadaǧy halyqtyŋ tolǧaularyn tüsınbeidı jäne de anyq daǧdarystan şyǧu jolyn qarastyrmaǧan oilastyrmaǧan.
Q. Toqaev myrza tötenşe jaǧdaiǧa qatysty orys tılındegı mälımdemesınde Qazaqstannyŋ halyqaralyq rezervı «90 milliard dollarǧa» jettı, būl qarajat ekonomikalyq tūraqtylyqtyŋ negızı bolady dep jūbatu aitty.
Memlekettık tılde «90 milliard dollar» iaǧni, «300 milliard tenge» aitylmady, būny qalai tüsınemız? Köp qazaq estımedı, endı köpşılıgı orysşasymen salystyryruǧa audarmaşy jaldap jürgen bolar.
Ötkende memleket basşysy Qordaidaǧy dürbeleŋnen keiın düngenderge baryp qazaq tılın üirenınder dep aqyl aityp edı, alaida keiıngı ötkızgen jiyndarynda barlyq qazaq jinala orysşa baiandama jasady.
Ūlttyq qoǧamdyq senım keŋesınıŋ 27 mamyrdaǧy otyrysyndaǧy söilegen sözınıŋ basym bölıgı taǧy da orys tılınde boldy. Elımızdıŋ Konstitusiiasynyŋ 7 babynda «Qazaqstan Respublikasyndaǧy memlekettık til - qazaq tılı» dep bükıl halyq bekıtkenıne 25 jyl bolsa da, ūqpaityn oryndamaityn lauazym ielerıne ne aituǧa bolady.
Būndai olqylyqtardy tıl jaiyn ädette jazuşylar aitatyn, alaida olar Prezidentten «qos jorǧany» syiǧa alǧannan keiın, astanadaǧy halyqaralyq forumdarynan keiın ündemeitın boldy ma dep oilaimyz.
Endı bırer jylda Prezidentımızdı, eldı tyǧyryqqa tıreitın ülken mäsele ol memlekettıŋ syrtqy qaryzyn karastyryp köreiık. Mūnai baǧasy osy betı qūldyrap, auru dendep asqynsa memleket qarjy jaǧynan qinala bastaidy.
Ūlttyq banktıŋ ötken jyldaǧy mälımdemesı boiynşa, syrtqy qaryzymyz şamamen 158 milliard dollar. Osy qaryz mölşerın taldaǧanda memlekettıŋ ökılderınıŋ aitatyny taza memlekettık qaryz az mölşerde, negızgı qaryzdar kvazimemlekettik kompaniialar men firmalarǧa jatady deidı. Osy şyndyqqa janasa ma, zerttep qaraimyz.
Bırneşe jyl būryn bızdıŋ bır ūlttyq kompaniia şet elden alǧan 18 milliard dollar qaryzynyŋ mındettemelerın oryndai almai Ūlttyq bank 4 milliard dollarǧa kömek jasaǧan bolatyn. Būl bır ǧana kvazimemlekettik ūlttyq kompaniia firmanyŋ qaryzy, al elımızde osy siiaqty jüzdegen memlekettık kompaniialar bar. Osyndai firmalar, memlekettık ūiymdar qaryzymyzdy 158 milliard dollarǧa jetkızıp otyr.
Nege Ūlttyq bank memlekettıŋ-halyqtyŋ qarajatymen kvazimemlekettik kompaniiaǧa bolysty deisızder ǧoi, öitkenı būlardyŋ barlyǧy jüz paiyz memlekettıŋ qatysuymen qūrylǧan. Demek, olardyŋ şetelden alǧan qaryzdary azamattyq zaŋdar boiynşa memlekettıŋ moinynda mındetteme bolyp ılınıp tūr.
Ükımet ūlttyq qorda şamamen 60 milliard dollar bar deidı, al eger 158 milliard dollar qaryzdy ielerı talap etse odan qanşa somasy qalady, oilanaiyq.
Kelesı aiaq astynan kez kelgen uaqytta paida bolatyn taǧy bır qaryzdar ol bızdıŋ memlekettıŋ kepıldıgımen kelgen şeteldık investisiialar. Būl degenımız eger de qandai da bır paraqor, daŋǧoi Premer-ministr, ministr, obys äkımınıŋ, ūlttyq kompaniianyŋ basşysynyŋ kesırınen investisiialyq joba ıske aspai qalsa Qazaqstan Respublikasy investordyn salǧan qarjysyn tolyǧymen qaitaruǧa mındettı.
Sözımızdıŋ däleldemesı retınde aita ketsek bır ǧana Moldaviia käsıpkerı A. Statidıŋ aryzy boiynşa bızdıŋ Ūlttyq qordyŋ 22 milliard dollary būǧattalǧan bolatyn. Täuelsızdık jyldary elımızge 320 milliard dollardai investisiia keldı dep aityp jürmız, endı osy jobalar qalai ıske asyryluda, qandai jobalarǧa nelıkten memleket kepıldık berdı baqylauǧa alatyn mezgıl keldı.
Memlekettıŋ qaryzyn tolyǧymen bılu būl basty mındet, ony anyqtap almasaq, Prezidenttıŋ halyqqa arnalǧan jaqsy bastamalaryn ıske asyruymyz qiyndaidy.
El Basy Q. Toqaevtyŋ alǧaşqy erekşelıgı halyq qai jerde qiynşylyqqa tap bolsa ärqaşanda janynan tabyluynda edı. Arysta eldıŋ üreiın tudyrǧan jarylystar kezınde adamdar abdyrap qatty qinalǧanda, sol tün mezgılınde snariadtar jarylystaryna qaramai zardap şekendermen bırge bolyp, jaǧdailaryn özı sūrap bılıp tez arada kömek körsete bıldı. Mūny körgen köptegen qazaqstandyqtar sailaudaǧy ökpesın ūmytyp, Qasym-Jomart Kemelūlyna rizaşylyqpen qarap, közderıne erıksız jas alǧan bolatyn. Osy oqiǧadan berı bıraz uaqyt öttı. Alaida el Prezidenttı tüsınuden qaldy, bara-bara halyq pen El Basy arasy ajyrap alystai tüsude.
Prezident Qasym-Jomart Toqaev memleket basşysy, eŋ joǧary lauazymdy tūlǧa retınde qysqa merzımde köptegen jaŋa bastamalar jasap, eldıŋ jaǧdaiyn jaqsartuǧa ūmtyluda. Alaida, bızdıŋ oiymyzşa ükımet pen äkımderdı tolyǧymen auystyrmai, Qazaqstannyŋ ekonomikasynyŋ damyp, halyqtyŋ äl auqatynyŋ jaqsaruy baiau jüre me degen küdıgımız bar.
Men de Q. Toqaevty Prezident retınde elmen bırge qoldauymnyŋ basty sebebı, onyŋ Asyl Er, kemeŋger tūlǧa Ūly Otan soǧysynyŋ qaharman jauyngerı, önegelı jazuşy Kemel Toqaev atamyzdyŋ ūly dep, tärbiesın aldy-au degen ümıtpen senuımde boldy. Taǧy da qanşa ma jyl şet elderde BŪŪ qyzmette bolǧanda ädıldık, demokratiia, zaŋdyq qaǧidalaryn sana sezımıne, boiyna sıŋırgen bolar-au dep oiladym.
Bıraq, osy bır jylda Prezident bolǧan Q. Toqaev elge aitarlyqtai ädıldık özgerıs äkeldı me, älde keşe ǧana özınıŋ ündeuındegı aitqan «saiasi quǧyn-sürgın zobalaŋy – halqymyzdyŋ tarihyndaǧy qasırettı kezeŋ» - qaitalanyp jatyr ma degen kümändı oi ärkımdı mazalaidy.
Sözımızdı qorytyndylai kele är qazaqtyŋ jatqa bıletın aqyn batyr Mahambet Ötemısūlynyŋ:
«Han emessıŋ, qasqyrsyŋ,
Qas albasty basqyrsyŋ,
Dostaryŋ kelıp tabalap,
Dūşpanyŋ senı basqa ūrsyn!..» - degen osy kielı qarǧysty eşqaşan Sızge qūrmettı Prezident – El Basy Qasym-Jomart Toqaev myrzaǧa aitylmasyn dep tıleimız...
Aiypqan Muhamadiev,
zaŋ ǧylymdarynyŋ kandidaty
