Men tarıhqa qaryzdar bolsam da, maǵan tarıh qaryzdar emes. Dúnıeniń tórt buryshyna barsań da, memleket, el men jer – urpaǵymen myqty. Ulylardyń ótkenin ulyqtaıtyn búgingi urpaqtyń máselesi árdaıym mańyzdy bolyp qala bermek. "Jastar bizdiń bolashaǵymyz" degen sózdi kóp estımiz. Maǵynasyna tereń úńiler bolsaq, astarynda úlken mán jatyr. Talaı uly tulǵalar – izbasar, uly ustazdar shákirt tárbıelep keledi. Munyń ózi de bolashaqqa degen bir senimniń belgisi. Bizdiń elimizde jas órkendi kishkentaıynan tárbıeleıdi. Balabaqsha, mektep sekildi mekemelerdiń atqarar róli úlken. Bala boıyna bilim men tárbıeni ushtastyryp sanaly azamat etip shyǵarý osy eki kishkentaı ǵana uıadan bastalatyndaı. Naǵyz aqyl-oıy tolysqan adamdy qalyptastyrý ýnıversıetetke júktelgen mindetteı. Ol sol mindetti múltiksiz atqarýda. Ony biz tarıh órnegi men ómir betterinen kezdestiremiz. Aqyl-oıy tolysqan sanaly azamat kelesi kezekti eli men jeri úshin qyzmet etýge arnaıdy. Osy ýaqytta onyń eli bergen tárbıeni halqy úshin paıdalanýǵa tıis ýaqyty sekildi. Biz jastardy, onyń ishinde balalardy ózimshil bolýǵa emes, kópshil bolýǵa tárbıeleýimiz kerek. Ózinde bardy ózgege bólip bere alatyndaı bolýǵa jaǵdaı jasaýymyz qajet. Memleket sol kezde ǵana damıdy. Eldiń birligi men birtutastyǵy kórinedi. Ata-babamyz jaqsymen joldas bol, synyqtan basqanyń bári juǵady dep beker aıtpaıdy. Ras sóz. Shyndyǵymen qoımaı, ómirlik máni bar sóz. Minezi jibek janmen tatý bolsań, sende sonyń minezin ózińe sińire bastaısyń. Ony sende óz dostaryńa taratasyń.
Jas urpaqtyń bilimdi bolyp qalyptasýy úshin memleket tarapynan bar jaǵdaı jasalýda. Igerip ketetin azamat bolsa, qıyn is joq. Ómirde eshkim qateliksiz, minsiz bolyp týylmaıdy. Bári ómirdiń óz jyldarynda belgili bir qıyn joldardan ótedi. Eger sol qıyndyqtarǵa moıymaı, synbaı ótse bolashaǵy mindetti túrde jarqyn bolady. Naǵyz qatelikke kóp urynatyn kez ol jastyq shaq. Jas kezińdegi qatelikteriń ómirlik tájirıbe bolyp qalady. Mysaly, men tanıtyn Suńǵat Janzah degen jas bıznesmen bar. Mektep qabyrǵasynda júrip-aq, 16-jasynda qazir aýadan aqsha isteıtin zaman dep aıtatyn. Óziniń mektep kezinen-aq shaǵyn bıznesi bolatyn. Mektepterge, shalǵaı aýyldardaǵy oqýshylarǵa bilimge qajetti materıaldar satatyn. Test synaq kitapshalary, UBT-ge kerek materıaldardy satýmen aınalysatyn. Osylaısha shaǵyn bıznesten bastap, ózine laıyq dárejedegi bıznespen aınalysýda. 20 jasynda Nur-Sultan qalasynan tez daıyn bolatyn taǵamdar dámhanasyn ashyp, damytty. Suńǵattyń mundaı dárejege qol jetýi úshin túrli qıyndyqtardan ótkenin aıtady. Bıznes-áriptesteriniń sózderinde turmaýy, kelisilgen kelisimsharttardyń buzylýy sekildi qıyndyqtardyń bolǵanyn jasyrmady. «Jas bolǵan soń seni moıyndamaıtyn, moıyndaǵysy kelmeıtin azamattar tabylady. Sondaı jaǵdaıda kerisinshe qoldap, múmkindikter berse elimizdiń jastary úlken jetistikterge qol jetkizýine bolar edi»-deıdi Suńǵat. Ras, tek bilim, aqsha taǵy da basqa materıaldyq qajettilikterge ǵana mán bermeı, moraldyq turǵyda da kómektesý kerek. Belgili vıdeograf, mobılografııa kýrsynyń jetekshisi Qyran Talapbek óziniń jetistikke jetýine ata-anasynyń senimi kómekteskenin aıtady. Ol tarıhta da bar. Babalarymyz bolar balanyń betinen qaqpa, belin bý dep bekerge aıtpaǵan. Jas adamǵa áke-sheshesiniń senimi men qoldaýy úlken motıvaııa ekeni aıtpasa da túsinikti. Ózi sol meıirimdi bere almaı, balasynan úlken úmit kútýi bos áýreshilik. Qazirgi ata-ananyń qateligi osynda ma dep oılaısyń. Sebebi áke-sheshesi kúni-túni jumysta, balalaryna jetkilikti ýaqyt bólinbeı qalyp jatady. Qaraýsyz qalǵan balalar óziniń bilgenin istep, teris áreketterge baryp jatady. Ony durys jolǵa salamyn deý beker, sebebi ketken ýaqytty keri qaıtara almaısyń....
Burynǵynyń jastary qandaı bolǵan? Qazaqtyń qarakóz qyzdary men qaratory uldarynyń oqý úırenýge, bilim úırenýge degen talabynyń úlken bolǵanyn ańǵaramyz. Baılyq pen baqyttyń oqý úırengen, aqyly tolysqan adamda bolatyna halqymyz túsine bilgen. Biz bir ǵana bala Abaıdyń jastyq shaǵyn úlken bir kitap etip oqı alamyz. Óziniń ul-qyzdarynyń kózi ashyq, kókiregi oıaý bolýyna da bar jaǵdaı jasaǵan. Qyz balanyń tárbıesi qashanda bólek. Onyń názik joly búkil ómirin aıqyndap tastaǵandaı. Buryndary qyz balany oqytý, ony bilim qýýǵa jiberý sırek kezdesken. Ásirese qazaq halqy. Biz óz dostarymyzdyń arasynda erterekte oqýǵa ketken jastar aýylynda óziniń atastyrylǵan qalyńdyǵy bola tura, ózge ult ókilderinen qyz alyp, úılenip ketken jaǵdaılardyń nege kezdeskenin oılap edik. /Oǵan dálel Ǵabıt Músirepovtiń ómiri. Aýylda Qanshaıym atty kelinshegi bola tura, Qazaq pedagogıka ısntıtýtynda oqıtyn Qusnı Iaǵfarova deıtin tatar qyzben úılenedi./ Grýppalastarymyzben qyzý talqyǵa túsken suraqqa meniń jaýabym qara halyq qazaq qyzyn qalaǵa oqýǵa jibermedi. Oqý úırengen azamattyń oı-órisi, ómirge kózqarasy bólek bolady. Aýyldaǵy qarańǵy qazaq qyzynan, qaladaǵy ózge ult ókiliniń qyzy qanshama ese sulý bolyp kórineri anyq. Oılaýy, sóıleýi, júrýi, turýyna deıin bilim áser etetini anyq. Osyny kesh túsinse de, bizdiń halyq túbi túsindi. Keıinnen bizdiń qarakóz qazaqtyń qyzdary da bilim qýyp qalaǵa keldi. Jigitterdiń qolynan kelmeıtin isterge deıin atqaryp júrgen qyz balalar bar. Bul qazaq qyzynyń qaısarlyǵy, órligi, mineziniń kórkemdigi.
Qazirgi tańda bıznespen aınalysyp júrgenderdiń kóbi qyz balalar ekeni jasyryn emes. Men aralasatyn qurbylarymnyń da arasynda bıznespen aınalysýshylar óte kóp. Sonyń biri – 20 jastaǵy Aqerke Jumanova. Onyń «mishki.shym» atty ınternet dúkeni bar. Ol óz bıznesin bastaǵaly áli kóp ýaqyt bola qoımasa da, birshama jetistikterge jetip úlgerdi. Bizdiń elimizde úlken jáne kishi bıznesti damytý jaqsy jolǵa qoıylǵan. Osyǵan baılanysty bıznesti qoldaýda túrli baǵdarlamalar iske qosylǵan. Tek maqsatyń aıqyn, josparyń naqty bolsa boldy. Mysaly, 20 jasar Symbat Juldyzbaı «Atameken bıznes» boıynsha grant ıegeri atandy. Ol óziniń bıznes josparyn kópshiliktiń suranysyna ıe qyzyqty isten bastady. Qazir, kóp adamdar kez-kelgen zattyń sanyna emes, sapasyna qaraıdy. Al ol fotosýretter jaıynda bolsa she? Qazirgi zamannyń suranysyna ıe qajettiliktiń biri sapaly sýretter bolyp turǵany jasyryn emes. Osy maqsatta Symbat sapaly kamera satyp alyp, bıznesin damytýdy jolǵa qoıyp otyr. Mine, elimizde bıznesti damytýǵa arnalǵan baǵdarlamalar óte kóp. Onymen jumys jasap júrgen jastar da kóp. Tuńǵysh Prezıdentimiz Nursultan Nazarbaev burynǵy jyldary óziniń árbir joldaýynda úlken jáne kishi kásipkerlikti damytýǵa, bıznesti jolǵa qoıýdyń mańyzdylyǵyn aıtyp ótetin, Qazir de ol nazardan tys qalǵan emes. Nátıjesinde ózimiz kýá bolyp otyrǵandaı jastarymyz óz bıznesterin dóńgeletýde. Men bıznes taqyrybyn jaza ketken sebebim, eldiń ekonomıkalyq jaǵdaıyna bul faktorlar tikeleı áser etedi. Memlekettiń damýyna, onyń ishki jáne syrtqy qatynastarynyń durys bolýyna eldiń ekonomıkalyq jaǵdaıy jaqsy bolýy qajet.
Álem jastaryna motıvaııa Mark ýkerbergti bárimiz bilemiz. Alpaýyt kompanııany basqaryp otyrǵan onyń tabysy qomaqty. Óz eliniń ekonomıkasyna, bilimine úles qosyp otyrǵany jasyryn emes. Bizdiń qazaqtyń qara domalaq balalarynyń arasynan da bilimdi azamattar shyǵyp jatyr, bolashaqta da shyǵa bermek. Mark ýkerberg bul tabysqa ońaı jete qoıǵan joq. Bilim alyp, eńbektendi. Ýaqytyn tabysqa jetýge arnady. Mine dál osyndaı qarapaıym úlgimen jetistikke jetti. Jetistikke jetýdiń negizgi formýlasy qarapaıym: bilim alý, eńbektený, táýekelge bel býý. Al, ony júzege asyrýshylar - jastar. Eldiń eldigi, birligi, damýy jastarǵa tikeleı baılanysty.
Ata-babamyzdyń bizge amanat etip tapsyrǵan elin, jerin, tilin qorǵaý bizdiń mindetimiz. Kez-kelgen qazaq jastary osyny esinen shyǵarmaýy kerek. Jáne ózine eńbek etýi arqyly eline de qyzmet etip júrmin dep oılaý qajet. «Atańnyń balasy bolma, adamnyń balasy bol»-dep halqymyz tekten tekke aıtpaǵan. Bul maqaldyń negizgi oıy tek otbasyńa kómektesip shektelip qalmaı, qolyńnan kelip jatsa barsha halyqqa kómegińdi tıgiz dep turatyn sııaqty. Kómek berýdi kóbi tek materıaldyq jaǵynan dep oılaıdy. Meniń oıymsha bul durys emes. Aqyn men jazýshynyń sózderi, adam ómirin jaqsartýǵa arnalǵan túrli ǵylymı eńbekter men jańalyqtar da jatatyndaı kórinedi. Eń bastysy elińe paıdań tıse bolǵany.
Jýrnalıstıka fakýltetinde oqyp júrgen jastarǵa tek fakýltet ustazdary men ata-analary ǵana senim artpaıdy. Olarda búkil halyqtyń senimi turatyndaı. Aqparat aıdynynda halyqqa durys aqparat taratý bizdiń jýrnalısterdiń qolynda. Jýrnalıstıka – tórtinshi bılik dep beker aıtylmaǵan. Bolashaqta jýrnalıster eline óziniń adal eńbegimen qyzmet ete alady. Sol jolda ózge mamandarmen terezesi teń jumys isteıtin bolady. Jýrnalıster dúnıeniń túkpir-túkpirinen habar taratady. Basýǵa, aıtýǵa bolatyn kez-kelgen jańalyqty jazady. Álemniń sońǵy jańalyqtarynan habardar etedi. Bul túsinikti. Endi men ózim jas jýrnalısterge baılanysty kýá bolǵan birqatar oqıǵalardy jaza ketsem. Ótken jyly Túrkistan oblysynda Arys qalasynda jarylys boldy. Oqıǵa ornynan habar taratý úshin jastardy jiberdi. Olarǵa júktelgen mindet saǵat saıyn, sát saıyn ózgerip otyrǵan jańalyqtarmen halyqty qamatamasyz etý. Bastapqy kezeńde jarylystyń saldarynan, ómirine qaýip tónýi múmkin degen kúdikpen ketse de, jas adam men barmaımyn dep aıta almaıdy, sebebi ol óziniń kásibı jáne halqynyń aldyndaǵy mindeti bar. Ekinshi kezekte, sońǵy bolyp jatqan álemdegi ózgerister, karantın, tótenshe jaǵdaılardyń engizilýin aıtsaq. Jýrnalıster de jumysyn ýaqyttyń kez-kelgen bóligine qaramaı, densaýlyǵyna tóner qaýipti bile tura, jumystaryn jalǵastyrýda. Túngi, tańerteńgi túsirilimderdiń aldyńǵy qatarynda jas jýrnalıster júredi. El prezıdenti Qasym-Jomart Toqaev jýrnalısterge mindetti túrde betperde kıip, halyqqa aqparat taratsyn degen sózi beker emes. Jýrnalıster eldiń ıgiligi úshin aıanbaı ter tógip júr dep aıtýǵa tolyqtaı negiz bar. Bizdiń tolqyn osy jaǵdaılardyń barlyǵyn kórdi, bolashaqta tájirıbeli maman bolady dep oılaımyn. Árqashan el senimi men úmitin aqtaıdy degen senimdemin. Jas adamnyń qandaı jaǵdaı bolmasyn bilimdi, talapty, jaýapkershiligi mol bolýy qajet. Ata-ana balasyn erteńgi kúni meni asyraıdy degen úmitpen ósiredi. Memleket te dál solaı. Barlyq qoǵam sondaı oıda. Halyq jastarǵa senedi, jastar úlkenderdiń aqylyna qulaq asady. Eki ıirim memlekettiń beriktigine, bolashaǵyna áser etedi. Dál osy qurylym álem elderiniń tájirıbesinde de bar. Jastardy qoldaý, olardyń qıyndyqtaryn sheshý, máselelerin qarastyrý, olardy moraldyq turǵyda demeý jaǵynan bizdiń eldiń jýrnalıstıkasy qoldaý kórsetýde. Gazet, radıo, saıt, televızııamyz da jumys isteýde. Jastarǵa baılanysty maqalalar jazylyp, baǵdarlamalar túsirilýde. Munyń barlyǵy jastardy qoldaý maqsatynda jasalyp jatqan ıgi ister. Men óz qurdastaryma senemin! Bizdiń el bizge senedi!
Aıdana Erbolqyzy,
ál-Farabı atyndaǵy Qazaq ulttyq ýnıversıteti
Jýrnalıstıka fakýltetiniń 3 kýrs stýdenti
Paıdalanylǵan ádebıetter:
Sábıt Muqanov «Ǵabıt Músirepov týraly estelikter – 19 bet. «Alash joly» 2012 jyl
