Men ūiǧyr ūltyn es bılgen kezde-aq kördım. Sebebı, ösken audanymyz Ūiǧyr audany bolǧan soŋ köresıŋ. Bertın kele äke-şeşemız Şonjyǧa köşkende ūiǧyr balalarmen talai asyr salyp oinadyq ta. Kökemnıŋ qol astynda da ūiǧyrdyŋ talai aqjarqyn azamattary jūmys ıstedı. Alla näsıp etıp universitet bıtırgen soŋ R.B.Süleimenov Atyndaǧy Şyǧystanu İnstituty nda eŋbek jolym bastaldy. Al, onda "Ūiǧyrtanu ortalyǧy" jūmys ısteitın. Onda da Qaşqar bekterınıŋ tūqymy, ūiǧyr ziialylarynyŋ şoqtyǧy biık tūlǧasy - Kommunar Talipovpen, ziialy jan Saud aǧa Mollaudovpen (jandary janatta bolsyn), basqa da özımız qatarly jastarmen qoian-qoltyq jūmys ıstedık. Odan keiıngı ıstegen jerlerımızde de ūiǧyr halqynyŋ ökılderı bolypty, älı de bar.
Hoooş, solardyŋ bırınen de artyq, qisyq äŋgıme estıp körmegenmın. Alaida, soŋǧy kezderı özım tuǧan ölkedegı ūiǧyr aǧaiyndardyŋ ospadar qylyqtary turaly köp estıp jürmız.
Ötkende ǧana däl osy audannyŋ Aqtam, Tiırmen auylyndarynda oryn alǧan ospadarsyz jaǧdaidan köbıŋız habardarsyz. Almaty oblysy äkımnıŋ der kezınde qabyldaǧan şeşımınıŋ arqasynda qūdai saqtap el tynyştyǧy saqtaldy. Al keşegı jaǧdaidan keiın Şonjyda qandai şielenıs bolǧanyn BAQ-y arqyly bılıp jatyrmyz. Ekı kündık sapary osy oqiǧaǧa tura kelgen Amandyq Battalov äkım de şūǧyl türde jinalys ötkızgende audan jastarynyŋ eŋ bırınşı qoiǧan talaby audan atyn özgertu bolypty. Būl soqtasy pısken mäsele. Basqasy basqa ūiǧyr aǧaiyndardyŋ qandai alqaǧa tüsıp aityssa da qazaq bauyrlaryna degen renışı, ökpesı bolmauǧa tiıs. Nege deisız ǧoi?
Osydan attai 150 jyl būryn qytai qyrǧynynan bassauǧalap kelgen ūiǧyrlar men düŋgenderge Tazabektei sūŋqardy satyp ketkenın de keşırıp qazaqtar pana boldy ma? Boldy. Odan keiın 20 ǧasyrdyŋ basyndaǧy Şelek öŋırınde bolǧan ūiǧyrlar qyrǧynynda talai ūiǧyr balalaryn qazaqtar "öz balam",-dep alyp qalyp aman-sau ösırıp aqar-şaqar el ettı me? Ettı. 1938 jyly Altai qazaqtary bastap, artynan Ile, Tarbaǧatai qazaqtary qostap, "Üş aimaq" köterılısı şyǧyp ızınşe Şyǧys Türkıstan qūryldy ma? Qūryldy. Soǧan bastyq bola qalaiyn degen qazaq boldy ma? Joq.
Elımızde ūiǧyr gazetı, teatry, telearnasy, oqu oryndary, basqa diasporalarda joq "Ūiǧyrtanu ortalyǧy" bar ma? Bar. Solardy jauyp tastaiyq dep jatqan qazaqtar bar ma? Joq. Ūiǧyr audanynda şyny kerek qazaqtan görı ūiǧyr aǧaiyndar auqatty tūrady. Jalpy Qazaqiiada kedei ūiǧyr joqtyŋ qasy. Biznesterıne bıreu kedergı jasai ma? Joq.
Alaida, qazaqtardyŋ ūiǧyr tuystaryna ökpelerı bar desek jaŋylmaimyz. Onyŋ basy sonau İ. Iýsupov QazaqKSR-ŋ tızgının ūstaǧan kezde bastaldy. Hruşevpen auyz jalasyp qazaq jerın bölşektegenı bar. Qūdai oŋdaǧanda (älde qazaqtyŋ baǧyna) Hruşevtıŋ bilıgı baiandy bolmai şyqty. Bolmasa ne bolaryn qūdai bıledı. "1986 jyly qazaq jastary qanǧa bögıp jatqanda bır top ūiǧyr qaimaqtary M.S. Gorbachevtıŋ atyna Qazaqstan Ūiǧyr avtonomiiasyn qūryp beruın ötınıp hat jazǧan", - degen qaŋqudy da qūlaǧymyz şalǧan. Alaida, ondai qaŋquǧa sene qoimadyq. Täuelsızdık alǧan jyldary da bır top ūiǧyr aǧaiyndar Belgiiadan saiasi baspana da sūrady Qazaqstannan qysym körgenın aityp.
Keşegı oblys äkımımen bolǧan jinalysta ūiǧyr aqsaqaldarynyŋ bıreuı "Şonjynyŋ atyn özgertsek özgerteiık. Audan atyna tiıspeiık",-deptı. Būl el bolatyn adamnyŋ sözı me? Aqsaqaly söitıp tūrsa jastaryna ne dep bolady?
Ainalaiyndar-au "e, ainalaiyndar. Otan ortaq. Otanymyzdyŋ tynyştyǧy üşın audan atyn özgertsek özgerteiık. Bızdı aidap salyp jatqan 3-şı bır küşter (sol jiynda aitylǧan) berekemızdı qaşyrmasyn. Aty özgerse de bärıbır halqy qalady. Panfilov, Şelektegı bauyrlar da kelbetın joǧaltpai otyr ǧoi",-deuge bolatyn ba edı? El qamyn şyn oilaǧan jandar bolsa äbden bolatyn edı.
Şynyna kelsek, basqa diaspora ökılderıne däl qazaqtardai keŋdık tanytyp otyrǧan ūlt joq. Alysqa barmai-aq, Özbekstan men Qyrǧyzstanǧa baryp körıŋızderşı. Bızdegı jaǧdaidyŋ bıreuı jasalyp pa eken? "Bärımız mūsylmanbyz",- deptı bır azamat. Odan da "bız bauyrlas halyqpyz",-dep nege aitpaidy? Demek, ondai ideologiia jürmeidı. Ekınşıden, jaqynda bır Amerika ūiǧyrlary partiiasynyŋ "AQŞ Ūiǧyr memleketınıŋ täuelsızdıgın moiyndady",-degen feik habarlamasynyŋ uatsapta tarap jürgenın körıp qaldym. Sodan jelbuazdanyp bıraz jastar köpırse kerek. Qūdai-au mūnyŋ änşeiın oiyn ekenın orta bılım alǧan adamnyŋ özı de bıledı ǧoi.
Hoş, sonymen Şonjyǧa barǧan Batalov myrza bıraz qordalanǧan jaǧdailardan habardar bolyp, şeşudı qolǧa alatynyn aityp, uäde berıptı. Būiyrsa, oŋynan bolar.
Aǧaiyndar, täuelsızdık talai ūiǧyr azamattarynyŋ armany bolǧanyn bılemın. Tıleulerıŋ qabyl bolsyn! Alaida, oǧan jetudıŋ joly bauyryŋnyŋ bauyryn oiu dep kım aitty? Ou, tuystar-au, atasy basqa, dını basqa nemıs pen kärıs, grekter özderınıŋ tarihi otandaryna qaityp ketse de Qazaqstandy, qazaq ūltyn ūmytpai ärdaiym alǧyspen eske alyp otyrady. Būl - tektılık. Tektı bop qalaiyq, aǧaiyn. Täuelsızdık tek qazaqqa ǧana kerek qūndylyq emes. Osy Otandy mekendeitın barşa ūlystarǧa da kerek närse. Qyzyq. Bala kezımde bauyrlarymmen şekısıp qalsam ülkender "ei, töbet! Saǧan ne joq? Sen ülken emessıŋ be?",-der, menıkı dūrys bolsa da ūrsyp, jyǧyp beretın. Keiın eseigende "sen ülkenısıŋ. Bar jauapkerşılık sende",-deitın boldy. Degenmen, köŋılde orynsyz estıgen ūrysyŋ tūryp tartynşaqtaisyŋ şe? Qazaqtyŋ küiı de sol. Degenmen, 30 jyl öttı ǧoi. Endı aq pen qarany aiyra alatyn kez kelgen şyǧar?
Söz soŋy: Ūiǧyr audanyn "Qaradala", iäki "Şaryn",-dep özgerteiık dese ala taqiialy aǧaiyn öre türegelıptı. Qaradala ūǧymyn "qap-qara taqyr",-dep qabyldapty. Joq, aǧaiyn "qara" sözı iısı Türkı halyqtarynda "ūly", "ülken" degendı bıldıredı.
Dosym Zıkıriia
