(Memleket basşysynyŋ respublikalyq «Ana tılı» gazetıne arnaiy bergen sūhbaty)
– Qūrmettı Qasym-Jomart Kemelūly, bügınde bükıl älemdı alaŋdatyp otyrǧan ındet, ökınışke qarai, bızdıŋ elımızge de oŋai tigen joq. Pandemiia alǧaş bastalǧannan-aq, Özıŋızdıŋ basşylyǧyŋyzben memleket köptegen äleumettık-ekonomikalyq ıs-şaralardy qolǧa aldy. Odan jalpy jūrt habardar. Elımızde jariialanǧan tötenşe jaǧdai ekı aiǧa juyq merzımge sozyldy. Karantin şaralary älı de jalǧasyp keledı. Jalpy soŋǧy kezde karantin şaralaryna qaramastan elımızde ındet tez taraluda. Qazırdıŋ özınde dert jūqtyrǧandar sany 20 myŋǧa juyqtady. Jüzden asa adam osy nauqastan qaitys boldy. Jūrt kädımgıdei ürei qūşaǧynda qaldy. Būl ındet türlı deŋgeidegı bilık ökılderın de ainalyp ötken joq. El arasynda «Ükımet ındettıŋ taraluyn baqylaudan şyǧaryp aldy, sondyqtan auruhanalarda oryn jetıspeidı» degen sekıldı äŋgımeler de az emes. Dürlıkken jūrtqa qandai basu aitasyz? Rasynda da, osy ındettıŋ taraluyna qarsy küreste jeŋılıp jatqan joqpyz ba? – Şynynda da, būl ındet bızdıŋ ǧana emes, jalpy älemdegı adamzattyŋ bet-beinesın, tūrmys-tırşılıgın özgerttı. Auyr derttıŋ aldynda damyǧan memleketterdıŋ özderı därmensız bolyp otyr. Oǧan bärımız kuämız. Ozyq dep jürgen Europa elderı, azuyn aiǧa bılegen AQŞ, Aziia alyptary – Qytai, Japoniia, Oŋtüstık Koreia, taǧy basqa da elder tyǧyryqqa tırelgendei. Al qazır, «bız osy ındetpen küreste jeŋılıp jatyrmyz nemese Ükımet ahualdy baqylaudan şyǧaryp aldy» deuge bolmaidy. Özderıŋızge mälım, Nūr-Sūltan, Almaty jäne Şymkent qalalarynda jūqpaly aurularǧa arnalǧan üş auruhana jedel salyndy. Basqa öŋırlerdegı auruhanalar kerek-jaraqpen jabdyqtaldy. Nauqastardy emdeuge därıgerlerımızdıŋ bılıktılıgı jetedı. Qazır, aq halatty abzal jandar kündız-tünı osy ındetpen kürestıŋ aldyŋǧy şebınde jür. Memleket tarapynan qajettı qarajat bölındı. Bır närsenı aita keteiın, bilıktegıler de – özderıŋız sekıldı et pen süiekten jaralǧan adamdar. Lauazymdy qyzmetkerler jūmys babyna bailanysty bırqatar azamattarmen kezdesuı kerek, sondyqtan el ışındegı ıssaparlarǧa şyǧady. Sondai jaǧdaida keseldı jūqtyryp aluy mümkın. İä, olar da auyrady, nauqasynan emdeledı. Bilıkte jürgenderdıŋ arasynan 15 şaqty adam osy dertke şaldyqty. Al qazırgı statistika boiynşa, virus jūqtyrǧandar sany 20 myŋǧa juyqtady. Iаǧni olardyŋ köpşılıgı – qarapaiym halyq. Būl jerdegı mäsele kımnıŋ qalai jūqtyryp alǧanynda emes. Sol azamattarymyzdyŋ auruyn asqyndyryp almai, tezırek jazylyp şyǧuyna jaǧdai jasau qajet. Auruǧa şaldyqqandardy şeneunık nemese qarapaiym jūrt dep bölıp qarauǧa bolmaidy. Qazaq «Kemedegınıŋ jany bır» deidı. Bız bır elde tūryp, bır auany jūtyp, bır qoǧamda ömır sürıp jatqannan keiın eşkım de būl aurudan özın tolyqtai qorǧai almaidy. Bır planetany meken etken soŋ özge eldegı dert bızge kelmeidı dep beiqam otyra almaimyz. Pandemiia şekaraǧa qaramaidy. Saqtansaq qana özımızdı, jaqyndarymyzdy aurudan aulaqtata alamyz. Sondyqtan el azamattaryn karantin rejimın qataŋ saqtap, tazalyqqa mūqiiat boluǧa şaqyramyn. Būl – ötpelı qiyndyq, uaqytşa synaq. Bız osy ındetten jäne ekonomikalyq daǧdarystan keiın qalai damimyz, ne ısteuımız kerek degen mäselege basa män bergenımız jön.
– İä, qoǧam ornynda tūrmaidy, damuy kerek. Oraiy kelgende qordalanyp qalǧan, keleşekte qalai bolady dep halyq jauabyn kütıp jürgen bırqatar qadau-qadau mäseleler jaily söz qozǧasaq. Qazaqstan halqyna arnaǧan alǧaşqy Joldauyŋyzda qazaq tılınıŋ qoldanys auqymyn keŋeitu mäselesıne erekşe toqtalǧan edıŋız. Özıŋız bılesız, biyl jaryq körgenıne 30 jyl tolǧan «Ana tılı» ūlt basylymy da tūŋǧyş sanynan bastap tuǧan tıldıŋ bary men joǧyn tügendep keledı. Memlekettık tılımız ūltaralyq qatynas tılıne ainaluy üşın qandai qadamdar jasaluy kerek dep esepteisız?
– «Ana tılı» gazetı – qazaq tılınıŋ qoǧamdaǧy män-maŋyzyn arttyru, onyŋ kökjiegın keŋeitu mäselesın ūdaiy qozǧap jür. Būl basylym ärdaiym ūlttyq müddege berık bolyp, tılımızge janaşyrlyq tanytyp keledı. Osyndai eleulı eŋbekterıŋız üşın basylymda jūmys ısteitın jurnalisterge, ünemı oi-talqyǧa atsalysyp jürgen jazuşylar men ǧalymdarǧa şynaiy rizaşylyǧymdy bıldıremın.
Osy otyz jyl ışınde qazaq tılın damytuǧa qatysty eşteŋe ıstelgen joq deuge bolmaidy. Tuǧan tılımızdıŋ qoldanu aiasyn keŋeitu üşın köp jūmys atqaryldy. Oǧan dau joq. Mūny syrt köz synşylar da aityp jür. Bıraq olardyŋ keibırı mūndai ürdıske asa quana qoimaidy. Öitkenı endı qazaq tılınıŋ damuyn tejep, el ışınde keŋ örıs aluyn toqtatu mümkın emes ekenın sezedı.
Qazaq tılınıŋ jaǧdaiy turaly aitqanda, memleketımızdıŋ negızın qalaǧan, Tūŋǧyş Prezident – Elbasy Nūrsūltan Äbışūly Nazarbaevtyŋ aiyryqşa eŋbegın atap ötuge tiıspız. Ol elımızde memleket qūrauşy ūlttyŋ sany edäuır az bolǧanyna qaramastan Qazaqstannyŋ Täuelsızdıgın jariialady. Sondai aumaly-tökpelı kezeŋnıŋ özınde Nūrsūltan Äbışūlynyŋ tıkelei yqpal etuımen Parlament qazaq tılın memlekettık tıl dep jariialady.
Şyndyǧynda, tıldık problemanyŋ ülken saiasi mänı men maŋyzy bar. Tıl mäselesıne bei-jai qarap, nemqūraidylyq tanytatyn bolsaq, memlekettıgımız ben ūlttyq qauıpsızdıgımızge qater töndırıp aluymyz mümkın. Būǧan Ukrainany mysalǧa keltırsek te jetkılıktı dep oilaimyn. Memlekettık tıldı damytu ısınde qyzbalyqqa salynyp, onyŋ qoldanu aiasyn küşpen keŋeituge ūmtyludyŋ kerı äserı bolary anyq. Öitkenı onyŋ soŋy ūltaralyq arazdyqqa deiın jetuı mümkın. Sonymen qatar būl tūrǧyda geosaiasi jaǧdaidy da nazardan tys qaldyrmauymyz kerek. Äsırese Reseimen aradaǧy şekaramyzdyŋ älemdegı eŋ ūzyn şekara ekenın de äste esten şyǧarmaǧan jön. Geografiia – geosaiasattyŋ maŋyzdy faktorynyŋ bırı.
Bıraq būl memlekettık tılge qatysty jūmystardy toqtatyp qoiu kerek degendı bıldırmeidı. Qaita ony yŋ-şyŋsyz, aiǧailamai, qyzbalyqqa salynbai, bıraq tabandy türde jalǧastyra beru qajet. Būl oraida Özbekstannyŋ täjıribesın mysalǧa keltıruge bolady. Olar özderıne tän jaily mınezıne salyp, ūrandatyp-şulatpai-aq, qajet kezınde orys tılıne de jügıne otyryp, tıl mäselesın tolyq şeşıp aldy. Menıŋ taŋǧalatynym, Özbekstannyŋ memlekettık organdarynda älı künge deiın orys tılı qoldanylady. Tıptı olardyŋ tūtas tarihynda da osylai bolǧan. Özbekter qoǧamdyq qatynastardy saiasilandyrmai, eŋbek pen saudaǧa basymdyq berıp, HH ǧasyrdyŋ bas kezındegı az ǧana halyqtan qazır Ortalyq Aziiadaǧy eŋ ülken ūltqa ainaldy. Sondyqtan ūly Abaidyŋ özbek halqyna qatysty aitqan parasatty oi-pıkırı qazırgı tehnologiia ǧasyrynda da özınıŋ özektılıgın joǧaltpaǧanyn baiqaimyz. Özbekter saiasatqa qūmar emes, olar eŋbek etkendı qūptaidy. Būl el köşede ūrandatyp şeruge şyǧyp jürgen joq. Qaita jasampazdyqqa jeteleitın eŋbekpen ainalysyp jatyr.
Tarihtan sabaq ala otyryp, bız tehnologiia men robottar basty röl atqaratyn jaŋa däuırdegı qazaq halqynyŋ igılıktı ömırı jaiynda oilanuymyz kerek. Älem tüpkılıktı özgerısterdıŋ aldynda tūr. Sol sebeptı este joq eskı zamandy aŋsamai, lingvistikalyq mädeniettıŋ ainalasyn şiyrlai bermei, tarihymyzdy da därıptep, salt-dästürımızdı saqtai otyryp, alǧa ūmtyluymyz qajet. Bızdıŋ memlekettık tıldıŋ jaǧdaiyn qaita-qaita köterıp, onyŋ müşkıl halı turaly aita bergenımızge özge elder, äsırese Ortalyq Aziiadaǧy memleketter tüsınbei, taŋdanyspen qaraidy. Qazır – naǧyz az söilep, köp ıs tyndyratyn şaq. Olai bolmaǧan jaǧdaida bız özımızdı halyqaralyq qoǧamdastyqtyŋ aldynda kemşın ūlt retınde körsetemız. Al endı ne ısteu kerek?
Bırınşıden, qazaq tılınde söileu maqtanyş boluy üşın qoǧamda oǧan degen qajettılıktı arttyrǧan jön. Memlekettık qyzmetke, onyŋ ışınde, halyqpen tyǧyz jūmys ısteitın lauazymǧa taǧaiyndau kezınde käsıbi bılıktılıgıne qosa, qazaq tılın jaqsy bıletın azamattarǧa basymdyq beru kerek. Parlamentte nemese baspasöz mäslihattarynda memlekettık tılde söilep, pıkır almasa almaityn memlekettık qyzmetker ūǧymy, eŋ aldymen, qazaq azamattarynyŋ arasynda – anahronizmge ainaluǧa tiıs.
Ekınşıden, bız qazaq tılın jaqsy bıletın özge ūlt ökılderın qoldauymyz kerek. Olardy Parlamentke, ökılettı organdarǧa sailap, memlekettık qyzmet jüiesındegı joǧary lauazymdarǧa taǧaiyndap, memlekettık nagradalarmen marapattap otyrǧanymyz dūrys. Mūndai azamattar qazaq tılınıŋ deŋgeiın ūltaralyq qoldanys därejesıne köteruge kömektesedı.
Üşınşıden, qazaq tılın qoldanu barysynda fonetikalyq jäne orfografiialyq qateler jıberıp alatyn otandastarymyzǧa tüsınıstıkpen qarap, toleranttylyq tanytuymyz kerek. Mūndai azamattar jastarymyzdyŋ arasynda da az emes. Olardyŋ talpynysyn mazaq etpei, qaita qoldai tüskenımız jön.
Törtınşıden, televiziialyq jäne radio habarlarynyŋ sapasyn arttyru qajet. Būl aqparat önımderı Resei baǧdarlamalarynyŋ köşırmesıne emes, qaita qoǧamdyq oidyŋ qainar közıne ainaluǧa tiıs. Arzan oiyn-külkıden görı, ūlttyq ideiaǧa qyzmet etetın topyraǧymyzdan tamyr alǧan töl baǧdarlamalardy molaitu qajet.
Menıŋşe, Ortalyq Aziiadaǧy körşılerımızdıŋ täjıribesı bızge paidaly ärı ülgı bolarlyqtai. Qazaq tılınıŋ märtebesın arttyru jolynda kinematografiianyŋ da alar orny erekşe. Bızge tarihi oqiǧalardy därıpteitın, qazırgı qoǧamdy da beineleitın sapaly dünieler kerek. Qyrǧyz kinogerlerı «Qūrmanjan datqa» degen mändı, maǧynaly, köz quantyp, köŋıl tolatyn film tüsırdı. Soǧan bar-joǧy 1,5 million dollar jūmsaǧan. Al bızdıŋ kinematografister būdan äldeqaida köp sūraidy. Al tüsırgen dünielerınıŋ sapasy ärdaiym köŋılden şyǧa bermeidı. Ökınışke qarai, bügınde bızdıŋ kinogerler de auyzbırşılık tanyta almai otyr. Būl – şyǧarmaşylyqty tūralatatyn jaǧdai.
Ärine, auyzdy qu şöppen sürte beruge bolmaidy. Menı elımızdegı blogosferanyŋ qazaq tılıne qarai yŋǧailanyp kele jatqany quantady. Dei tūrǧanmen, bız äsıreūltşyldyq pen radikalizmge boi aldyrmauyz qajet. Sondai-aq qazaq tılın damytamyz dep orys tılınıŋ märtebesın şektemeuımız kerek. Joǧaryda aitqanymdai, tıl mäselesınıŋ astarynda ülken saiasat bar. Sondyqtan būl tūrǧyda asyǧystyq pen jalaŋ ūrandatu memlekettıgımızge kesırın tigızuı mümkın. Jalpy alǧanda, joǧary oqu oryndarynda naqty ǧylymdardy orys tılınde oqyta bergen jön. Osy rette bızge Malaiziianyŋ täjıribesı ülgı bola alady. Būl el alǧaşqyda aǧylşyn tılınen bas tartyp, keiınnen oilana kele, ony joǧary oqu oryndarynda jäne diplomatiialyq qarym-qatynastyŋ qūraly retınde qaldyrdy. Bızdıŋ öskeleŋ ūrpaq qazaq tılımen qatar, orys tılın de erkın meŋgeruı kerek.
Būl – uaqyt talaby. Mektepterdıŋ bastauyş synyptarynda qazaq tılıne basymdyq berılgenı dūrys. Orys tılın de oqytu kerek. Al aǧylşyn tılın 5-6 synyptardan bastap mektep baǧdarlamasyna engızgen abzal.
Qazır demografiialyq ahualdyŋ özı qazaq tılınıŋ ūpaiyn tügendeu baǧytyna qarai damyp keledı. Iаǧni bız alǧa qoiǧan maqsatymyzǧa mındettı türde jetemız. Mūndai astary qalyŋ, el taǧdyryn şeşetın ırgelı ıste asyǧystyqqa jol bermeu kerek. Qaita ärbır äreketımızdı aqylǧa salyp, moinymyzdaǧy tarihi jauapkerşılıktı barynşa sezıne otyryp jūmys ıstegenımız dūrys. Osyndai örkeniettı qadamdardyŋ nätijesınde ǧana qazaq tılı ǧylym tılıne ainalady.
Bärımızdı, äsırese jastardy «Ary qarai qalai ömır süremız?» degen saual mazalaidy. Osyndai sätte bızdıŋ közqarasymyz, bolmysymyz, osy bız ömır sürıp jatqan jaŋa zamannyŋ talabyna sai boluy kerek. Iаǧni tarihi tūrǧydan jaŋartylǧan qūndylyqtarǧa bet būruǧa tiıspız. Bızge qazırgı zamannyŋ syn-qaterlerıne tötep beretın aqyl-oi tūjyrymy qajet. Joǧary zamanaui tehnologiia, robottar, jasandy intellekt däuırınde aqyl-keŋes tüsınıgı erekşe maŋyzdy bolmaq. Jaŋa zamanda ar, namys, ūiat siiaqty adami qasietterge qajettılık bola ma? Menıŋ oiymşa, būl – ziialy qauym ökılderı talqylaityn auqymdy filosofiialyq mäsele. Ülgı-önege, ūlttyq qūndylyqtar bolmasa, maşinalar men robottar älemınde jūtylyp ketetınımız sözsız. Bızdıŋ ūly aqyn-jazuşylarymyzdyŋ şyǧarmalary da maŋyzyn joǧaltady. Ärine, mūndai jaǧdaidyŋ mülde bolmaǧany jaqsy. Sondyqtan ziialy qauym ökılderı bolaşaq ömır turaly mäselenı qazırden oi tarazysyna sala beruge tiıs.– «Eŋbekpen tapqan nan tättı» deitın ata-babamyzdan kele jatqan tämsıl bar. Künı keşegı ülkenderdıŋ äŋgımesınen de eŋbekke, eŋbek adamyna degen erekşe qūrmettı baiqaitynbyz. Qazır eldıŋ eŋbekke etene aralasuy üşın Sızdıŋ tapsyrmaŋyzben Ükımet bırqatar baǧdarlamalardy qolǧa alyp, laiyqty deŋgeide jüzege asyryp otyr. El men jerdı eŋbekpen körkeitu üşın qandai jaŋa qadamdar men jobalar jasaluy kerek? – Älem jūrtşylyǧy qazaq halqyn köŋılı darqan, ǧalamdyq qūbylystardy özınıŋ qalyptasqan filosofiialyq közqarasy arqyly qabyldai alatyn ūlt retınde tanyp, bıledı. Şydamdylyq pen janaşyrlyq – qanymyzda bar qasiet. Osynau Ūly dalaǧa eŋ alǧaş tabany tigen saiahatşylar aldymen bızdıŋ osy erekşelıkterımızdı basa aitqan. Sonymen qatar bız Abaidyŋ öşpes tuyndysy – «Qara sözderde» aitylǧan öz kemşılıkterımızdı de jaqsy bılemız. Aitpaqşy, osy arada Mūrat Äuezovtıŋ «Qara sözderge» «Ǧaqliiat» degen ekınşı atau bereiık degen ūsynysyn qoldaitynymdy aita keteiın. Ökınışke qarai, keibır jaǧdaida bızdıŋ eŋbekke bailanysty qarym-qatynasymyzǧa syni közqaraspen qaraityndar az emes. Būl jaǧdai menıŋ köŋılıme qaiau salady. Bız qoǧamnyŋ eŋbekkerlerge degen közqarasyn tüpkılıktı özgertuımız kerek. Ärbır eŋbek qūrmetke laiyq boluy qajet. Sondyqtan men «Halyq alǧysy» degen memlekettık nagrada taǧaiyndadym. Al eŋbektegı tabysy üşın berıletın «Eŋbek Daŋqy» ordenınıŋ märtebesın köteru jönınde şeşım qabyldadym. Byltyr Aqordaǧa mekemeler men auyldardaǧy qarapaiym jūmysşylardy arnaiy şaqyryp, marapattadyq. Bız osyndai eŋbek adamdaryna degen qūrmettı arttyryp, el süisınıp qaraityndai jaǧdai jasauymyz qajet. Sol arqyly öskeleŋ ūrpaq qoǧamnyŋ qūrmetıne bölenu üşın joǧary memlekettık lauazymdardy ielenbei-aq, öz ısın tyŋǧylyqty, mūqiiat atqarsa jetkılıktı ekenın tüsınuge tiıs. Ükımet menıŋ tapsyrmam boiynşa Jūmyspen qamtudyŋ jol kartasyn äzırledı. Ony ıske asyru üşın şamamen 1 trillion teŋgege deiın qarjy jūmsalady. Jaqynda men Ükımettıŋ uaqytşa jūmys oryndaryn aşuǧa ǧana äues bolyp, tūraqty jūmys oryndaryn köptep aşudy nazardan şyǧaryp alǧanyn synǧa aldym. Bügınde bızdıŋ elde 2 millionǧa juyq adam özın-özı jūmyspen qamtyp otyr. Jūmyssyzdar sany da köp. Būl – öte kürdelı äleumettık mäsele. Ony şūǧyl şeşpese bolmaidy. Eŋbekke baulu ideologiiasy ataqty aqyn-jazuşylarymyzdyŋ şyǧarmaşylyǧynda barynşa körınıs tauyp, aldyŋǧy qatarda nasihattaluy kerek dep sanaimyn. Qazır «Toiyŋ toiǧa ūlassyn» dep ändetıp, toi toilap jüretın uaqyt emes. Bügıngıdei tehnologiianyŋ zamanynda toi-tomalaqtyŋ äŋgımesın aityp, bır-bırın asyra maqtap, as ışıp, aiaq bosatqanǧa riza keiıpte jüru ädetınen arylu kerek. Tıptı osyndai qauıptı pandemiia kezınde keibır azamattarymyz maǧan hat jazyp, toi ötkızuge mümkındık beru kerek dep talap qoiady. Memlekettıŋ özı ölermendıkpen ömır süretın kezge keldık. Sondyqtan eŋbek etu – ömır süru saltyna ainalyp, basty mındet sanaluǧa tiıs. Toi qualaityn emes, oi qualaityn kezeŋmen betpe-bet keldık. Būl däuır – aqyl-oidyŋ, ǧylym men bılımnıŋ, eŋbektıŋ däuırı!
Şyn mänınde, ozyq oily ziialy qauymnyŋ pıkırı äleumettık şielenıs kezınde maŋyzdy röl atqarady. Adamdar aqyl-parasaty arqyly ışkı tüisıgıne qūlaq asyp, özıne qajettı qorytyndy jasap, ötken ısten sabaq alady. Äsırese būl ejelden kele jatqan dästürı bar bızdıŋ qoǧam üşın öte özektı. Pandemiia kezınde memlekettık saiasatty jüzege asyruǧa qosqan eleulı ülesı üşın barşa ziialy qauym ökılderıne, onyŋ ışınde akademik Töregeldı Şarmanovqa şynaiy rizaşylyǧymdy bıldıremın. Sondai-aq bızdıŋ belgılı aqyn-jazuşylarymyz soŋǧy kezdegı oqiǧalarǧa belsendırek aralasyp, jastarǧa ömırlık täjıribesın üiretıp, temırqazyq sekıldı jol körsete alady dep oilaimyn.
– Qazır älem özgergen. Qalai bolǧanda da jahandanudyŋ köşınen qalyp, esık-terezemızdı qymtap jauyp tastap otyra almaimyz. Esık-terezemızdı tas bürkep, şekaramyzdy şegendep, qaqpamyzǧa som temır ılıp qoiatyn tas däuırı emes. Barmasaq, kelmesek – el jarylady, almasaq, bermesek – dem tarylady.
Memleketaralyq jaǧdaidy jaqsy bıletın maman retınde älemdık ūlttar mozaikasyna öz reŋımızben, qazaqy bolmys-tabiǧatymyzben qosylu üşın qandai qadamdar jasau kerektıgın naqtylap tüsındırıp berseŋız…
– Şynynda da, älem özgerdı. Myzǧymastai körıngen jahandanu ürdısı pandemiianyŋ äserınen kıdırıstep qaldy. Memleketter özın-özı oqşaulauǧa, «ärkım öz künın özı körsın» qaǧidatyna basa män bere bastady. Halyqaralyq qatynastarda ūltşyldyqqa bet būru ürdısı artyp kele jatqany baiqalady. Men mūny 2008 jyly erterek boljap aittym. Bıraq ol kezde menıŋ tūjyrymymdy saiasatkerler men ǧalymdar qoldamady. Tıptı koronavirusqa qarsy vaksina äzırleu ısı de halyqaralyq yntymaqtastyqtan tys, «ärkım özı üşın» qaǧidaty boiynşa jüzege asyryluda.
Älemde özge balamasy joq Bırıkken Ūlttar Ūiymy özınıŋ atyna zaty sai bıregei halyqaralyq ūiym retınde pandemiia kezınde asa belsendılık tanyta qoimady. Irı derjavalar arasynda teketıres küşeiıp keledı. Aimaqtardaǧy qaqtyǧystar şielenıse tüstı. Būl – öŋırlık memleket retındegı Qazaqstan üşın qolaisyz ürdıs.
Bızdıŋ ekonomikamyz sanksiialyq soǧystar men saiasi teketıresterden şyǧynǧa ūşyrauda. Elımız özınıŋ beibıtsüigıştıgı men öŋırlık qauıpsızdıkke syndarly üles qosuǧa äzırlıgın tūraqty türde körsetıp keledı. Elbasymyz iadrolyq qaruǧa qarsy qozǧalystyŋ köşbasşysy ärı jappai qarusyzdanu saiasatynyŋ naǧyz jaqtauşysy retınde bükıl älemge tanyldy.
Täuelsızdık jyldary būl baǧytty nyǧaitu üşın köp jūmys atqaryldy. Eŋ bastysy – memlekettık şekaramyzdyŋ berıktıgı! Qazaqstannyŋ Reseimen, Qytaimen jäne Ortalyq Aziia memleketterımen aradaǧy şekarasynyŋ zaŋdy türde räsımdelıp, belgılenuınıŋ, şyn mänınde, tarihi da, saiasi da mänı zor. Şekara mäselesınde qūjatty türde ekıjaqty kelısımnıŋ bolmauy qandai auyr ärı auqymdy zardaptar men qaişylyqtarǧa äkeletının közımız körıp otyr. Alystan da, jaqynnan da mysaldar az emes.
Qazaqstannyŋ halyqaralyq diplomatiiada beibıt älem turaly ärdaiym özındık tüsınıgı, özıne tän erekşelıgı boldy. Tūŋǧyş Prezidentımız N.Nazarbaev köpvektorly, teŋgerımdı syrtqy saiasatta Reseimen strategiialyq serıktestıktı, yntymaqtastyqty nyǧaituǧa jäne öŋırlık integrasiiaǧa basa män berdı. Būl – dūrys taŋdau boldy. Degenmen, älemdegı ahual bır ornynda tūrmaidy, alpauyt memleketterdıŋ geosaiasi maqsaty özgerude. Osyndai jaǧdaida Qazaqstan bırınşı kezekte özınıŋ ūlttyq müddesın qorǧauǧa mındettı. Sondyqtan men Euraziialyq ekonomikalyq odaqtyŋ biylǧy 19 mamyrda ötken sammitınde integrasiiany Qazaqstannyŋ egemendıgıne nūqsan kelmeitın jaǧdaida ǧana qoldaitynymyzdy aşyq aittym.
Qazır «Toiyŋ toiǧa ūlassyn» dep ändetıp, toi toilap jüretın uaqyt emes. Bügıngıdei tehnologiianyŋ zamanynda toi-tomalaqtyŋ äŋgımesın aityp, bır-bırın asyra maqtap, as ışıp, aiaq bosatqanǧa riza keiıpte jüru ädetınen arylu kerek. Tıptı osyndai qauıptı pandemiia kezınde keibır azamattarymyz maǧan hat jazyp, toi ötkızuge mümkındık beru kerek dep talap qoiady. Memlekettıŋ özı ölermendıkpen ömır süretın kezge keldık. Sondyqtan eŋbek etu – ömır süru saltyna ainalyp, basty mındet sanaluǧa tiıs. Toi qualaityn emes, oi qualaityn kezeŋmen betpe-bet keldık. Būl däuır – aqyl-oidyŋ, ǧylym men bılımnıŋ, eŋbektıŋ däuırı!– Qoǧamdyq tärtıp mäselesı turaly saualdy da ainalyp öte almaimyz. «Jūdyryq betke tigenge deiın» demokratiia saqtalatyny belgılı. Beibıt şerulerge şyǧatyn azamattardyŋ jeke bas qauıpsızdıgı men qoǧamdyq tärtıptı saqtauy qalai retteledı? – Beibıt jiyndar men mitingterge qatysu – Qazaqstan azamattarynyŋ konstitusiialyq qūqyǧy. Ata zaŋymyzdyŋ kepılı retınde azamattardyŋ qūqyǧyn tolyq qamtamasyz etu – menıŋ mındetım. Būl jönınde byltyrǧy Joldauymda aittym. Parlament «Beibıt jiyndar turaly» jaŋa zaŋ qabyldady. Qoǧamdyq saraptamadan ötken atalǧan zaŋ – menıŋ oiymşa, elımızdegı demokratiiany ılgerıletu üşın jasalǧan maŋyzdy qadam. Endı beibıt jiyndardy ötkızu üşın rūqsat sūramai-aq, bes kün būryn jergılıktı bilıkke eskertse jetkılıktı. Osyndai jiyndardy ötkızu üşın bırqatar arnaiy oryndar bölındı. Miting ūiymdastyruşylardan qoǧamdyq tärtıp pen azamattardyŋ tynyştyǧyn būzbau talap etıledı. Sondai-aq olar Konstitusiiaǧa qaişy keletın ündeulermen şyqpauy, ūltaralyq jäne äleumettık alauyzdyq tuǧyzbauy qajet. Būl – qalypty jaǧdai. Äsırese AQŞ-ta jäne basqa da damyǧan elderde bolǧan soŋǧy oqiǧalardy eskeru kerek. Halyqaralyq qūqyq qorǧau ūiymdarynan grant alatyn keibır azamattarymyz qabyldanǧan zaŋdy negızsız synaidy. Olardyŋ pıkırınşe, Qazaqstanda «Mitingke qaşan şyǧamyn? Kımmen şyǧamyn jäne qai jerde ötkızemın? Iаǧni özım bılem» degen jügensızdık qaǧidaty boluy kerek eken. Äsırese solardyŋ mitingıge şetel azamattary men kämeletke tolmaǧan balalardyŋ qatysuyn talap etuın şekten şyqqandyq dep sanaimyn. Olardyŋ oiy belgılı. Ondai adamdarǧa tynyştyq pen tūraqtylyq qajet emes. Al bız qarqyndy damyǧan, tatulyǧy jarasqan Täuelsız Qazaqstandy saqtauymyz kerek. Halyq eŋ aldymen el ırgesınıŋ berıktıgın tereŋ jauapkerşılıkpen sezınuı kerek. Sonymen qatar memleket öz azamattarynyŋ zaŋdy talaptaryna qūlaq asuǧa, qarjylyq jäne qūqyqtyq mümkındıkter aiasynda olarǧa järdem beruge mındettı. Jastar üşın äleumettık lift ornyqtyru kerek. Memlekettık basqaru ısındegı jäne ideologiia salasyndaǧy qatelıkterdı der kezınde tüzetken jön. Eger jūmys osylai jüretın bolsa, sözsız ädıldık ornaidy. Men mūny sailau aldyndaǧy baǧdarlamamda aitqan bolatynmyn. Sonda mitingtıŋ de qajetı bolmai qalady. Soŋǧy kezderı elımızde «mitingşıldık» beleŋ aluda. Köbınese azamattarymyz syrttaǧy bıreulerdıŋ arandatuşylyq ūrandaryna erıp jür. Būl – aimaqtyq bäsekelestık küşeiıp kele jatqan halyqaralyq arenada Qazaqstandy yŋǧaisyz jaǧdaiǧa qaldyryp otyr. Qazaqstan men Özbekstan – Ortalyq Aziiadaǧy eŋ ırı memleketter. Ekı el arasynda keŋ auqymdy yntymaqtastyq artyp keledı. Būl jerde ekonomikalyq bäsekelestıktıŋ de bolatynyn joqqa şyǧarmaimyz. Osy jaǧdailardy ärqaşan este ūstau kerek. Qazaqstan özınıŋ köşbasşylyq pozisiiasyn saqtap qaluǧa mındettı. Ol üşın elımızde tūraqtylyq boluǧa tiıs. Eger ışkı mädenietımızge salsaq, ol tūraqtylyqty küştık qūrylymdar emes, bırınşı kezekte halyqtyŋ özı qamtamasyz etuı qajet.
Bıraq būl memlekettık tılge qatysty jūmystardy toqtatyp qoiu kerek degendı bıldırmeidı. Qaita ony yŋ-şyŋsyz, aiǧailamai, qyzbalyqqa salynbai, bıraq tabandy türde jalǧastyra beru qajet. Būl oraida Özbekstannyŋ täjıribesın mysalǧa keltıruge bolady. Olar özderıne tän jaily mınezıne salyp, ūrandatyp-şulatpai-aq, qajet kezınde orys tılıne de jügıne otyryp, tıl mäselesın tolyq şeşıp aldy. Menıŋ taŋǧalatynym, Özbekstannyŋ memlekettık organdarynda älı künge deiın orys tılı qoldanylady. Tıptı olardyŋ tūtas tarihynda da osylai bolǧan. Özbekter qoǧamdyq qatynastardy saiasilandyrmai, eŋbek pen saudaǧa basymdyq berıp, HH ǧasyrdyŋ bas kezındegı az ǧana halyqtan qazır Ortalyq Aziiadaǧy eŋ ülken ūltqa ainaldy. Sondyqtan ūly Abaidyŋ özbek halqyna qatysty aitqan parasatty oi-pıkırı qazırgı tehnologiia ǧasyrynda da özınıŋ özektılıgın joǧaltpaǧanyn baiqaimyz. Özbekter saiasatqa qūmar emes, olar eŋbek etkendı qūptaidy. Būl el köşede ūrandatyp şeruge şyǧyp jürgen joq. Qaita jasampazdyqqa jeteleitın eŋbekpen ainalysyp jatyr.
– Pandemiia bolsyn, basqa da jaǧdailar bolsyn, el eŋ aldymen ziialynyŋ sözıne qūlaq asyp, oiyn bılgısı keledı. Jalpy ūlt qiyn-qystau künderde ǧana emes, özınıŋ bükıl jürıp ötetın jolynda passionar tūlǧalardyŋ soŋynan eredı. Būl oraida ziialy qauym qazır öz rölın dūrys atqaryp otyr dep esepteisız be? Bügıngı taŋda olardyŋ qoǧamdaǧy mındetın qalai elep, ekşeimız?
– Şyn mänınde, ozyq oily ziialy qauymnyŋ pıkırı äleumettık şielenıs kezınde maŋyzdy röl atqarady. Adamdar aqyl-parasaty arqyly ışkı tüisıgıne qūlaq asyp, özıne qajettı qorytyndy jasap, ötken ısten sabaq alady. Äsırese būl ejelden kele jatqan dästürı bar bızdıŋ qoǧam üşın öte özektı. Pandemiia kezınde memlekettık saiasatty jüzege asyruǧa qosqan eleulı ülesı üşın barşa ziialy qauym ökılderıne, onyŋ ışınde akademik Töregeldı Şarmanovqa şynaiy rizaşylyǧymdy bıldıremın. Sondai-aq bızdıŋ belgılı aqyn-jazuşylarymyz soŋǧy kezdegı oqiǧalarǧa belsendırek aralasyp, jastarǧa ömırlık täjıribesın üiretıp, temırqazyq sekıldı jol körsete alady dep oilaimyn.
Qazır bükıl düniejüzı pandemiia saldarymen küresıp jatyr. Älemdık ekonomika köz aldymyzda qūldyrap, jūrttyŋ ömır süru salty özgerdı jäne osy ürdıster kün tärtıbındegı özektı mäselelerge ainaldy. Mıne, osyndai kezde jas ūrpaqqa bedeldı aqyl-oi ielerınıŋ parasatty pıkırı auadai qajet.
Bärımızdı, äsırese jastardy «Ary qarai qalai ömır süremız?» degen saual mazalaidy. Osyndai sätte bızdıŋ közqarasymyz, bolmysymyz, osy bız ömır sürıp jatqan jaŋa zamannyŋ talabyna sai boluy kerek. Iаǧni tarihi tūrǧydan jaŋartylǧan qūndylyqtarǧa bet būruǧa tiıspız. Bızge qazırgı zamannyŋ syn-qaterlerıne tötep beretın aqyl-oi tūjyrymy qajet. Joǧary zamanaui tehnologiia, robottar, jasandy intellekt däuırınde aqyl-keŋes tüsınıgı erekşe maŋyzdy bolmaq.
Jaŋa zamanda ar, namys, ūiat siiaqty adami qasietterge qajettılık bola ma? Menıŋ oiymşa, būl – ziialy qauym ökılderı talqylaityn auqymdy filosofiialyq mäsele. Ülgı-önege, ūlttyq qūndylyqtar bolmasa, maşinalar men robottar älemınde jūtylyp ketetınımız sözsız. Bızdıŋ ūly aqyn-jazuşylarymyzdyŋ şyǧarmalary da maŋyzyn joǧaltady.
Ärine, mūndai jaǧdaidyŋ mülde bolmaǧany jaqsy. Sondyqtan ziialy qauym ökılderı bolaşaq ömır turaly mäselenı qazırden oi tarazysyna sala beruge tiıs.
– Qūrmettı Qasym-Jomart Kemelūly! El basqaru asa zor jauapkerşılık jükteidı. Bır jyl – köp uaqyt emes. Desek te, osy kezeŋge saiasi saraptama jasaǧan belgılı saiasattanuşy Nūrlan Seidın myrza Sız basqarǧan merzım jönınde «Senım men synaqqa toly jyl boldy» dep tūjyrymdapty. Osy oraida köş bastaǧan tūlǧa retınde eldıŋ bolaşaqqa degen senım-jıgerıne qandai baǧa berer edıŋız?
– Barşaŋyzǧa mälım, Qazaqstan Prezidentı qyzmetın atqarǧan bır jyl oŋai bolǧan joq. Atalǧan merzımdı asa kürdelı synaqtardy eŋsergen jyl dep aituǧa bolady. Degenmen, men halyqtyŋ qoldauyn ärdaiym sezındım. Būl maǧan küş-jıger berıp, memleket basqaru ısın tabysty jürgızuıme yqpal ettı. Jyl boiy saiasi jäne ekonomikalyq salalar boiynşa köptegen reformalar jüzege asyryldy. Būl saiasat aldaǧy kezeŋderde de jalǧasa beredı. Elımızdı odan ärı jaŋǧyrtuǧa, damytuǧa qatysty ideialarym bar, ol ideialardy halyq ıs jüzınde sezıngenın qalaimyn.
Bız memleket retınde de, ūlt retınde de bır orynda toqtap qalmauymyz kerek. Ondai jaǧdaida el toqyrauǧa ūşyraidy. Onyŋ zardaby memlekettıgımızge tiedı. Auyr tiedı. Aşy da bolsa aitaiyn, bız – qazaqtar, osynau almaǧaiyp kürdelı älemde, tüptep kelgende, eşkımge sonşalyqty qajet emespız. Öz memleketımızge ǧana qajetpız. Osy bır qarapaiym qaǧidany eşqaşan esten şyǧarmauymyz qajet. Älemdegı Qazaqstannyŋ jetıstıgın köre almaityn, «mysyqtıleu» saiasatkerler, tıptı memleketter de bızden alystap ketken joq, maŋaiymyzdan ūzamai, är qadamymyzdy baǧyp otyr. Sondyqtan elımızdı örkendetu, körkeitu – tek qana öz qolymyzda. Bızdıŋ osyndai syndarly sätte qatelesuge eş qaqymyz da, qūqymyz da joq. Jäne memleket qūruşy ūlt retınde būl mäselenı bırınşı kezekte özımız tereŋ sezınuımız qajet. Öitkenı qazaq halqynyŋ taǧdyry tarih tarazysynda tūr…
– Qūrmettı Prezident myrza! Qoǧamdaǧy türlı saiasi-äleumettık, mädeni-ruhani maŋyzy bar mäselelerge bailanysty arnaiy uaqytyŋyzdy bölıp, Ūlt basylymyna sūhbat bergenıŋız üşın airyqşa alǧys sezımımızdı bıldıremız. Täuelsız Qazaqstannyŋ älemdık geosaiasi keŋıstıktegı köşı kölıktı bolǧai! Elımızdıŋ ışı daudan, syrty jaudan aman bolsyn!
Sūhbattasqan Janarbek ÄŞIMJAN
