Erteŋ bızdıŋ mereke. Öz kurtastaryma arnaimyn.
Köŋıldıŋ şaŋyn saǧynyş jelı qaǧady
Molchite, prokliatye knigi!
Iа vas ne pisal nikogda!
A. Blok
Jer şarynyŋ alaqanǧa siiar ülgısınen bır aumaityn alqyzyl aportty Almaty şaharynda men üşın asa ürzada, sondai bır üzıle de üzdıge saǧynar ekı-üş meken-jai bar. Bırı – özım tämämdaǧan №9 qazaq orta mektep-internaty, odan soŋǧysy – Nikolsk bazarynyŋ ırgesındegı qabyrǧasynyŋ qalyŋdyǧy bır qūlaş eskı ǧimarat. Bızden būrynǧy marqasqalarǧa da, bız syqyldy bozökpelerge de – S.M. Kirov atyndaǧy Qazaq memlekettık universitetı jurnalistika fakultetınıŋ studentterın aitamyn – saialy da aialy baspana bolǧan Vinogradov köşesı, 88-degı №1 jataqhana. Segız kereuet syǧylysqan bölmelerdı, ūialas küşıkterdei türtınektep tırşılık keşken künderdı Oŋdasyn, Kamal, Bekzattar, İsahan, Köpen, Oŋǧar, Serık, Aikörgender esterınen şyǧara qoiǧan joq şyǧar. Dekanymyz T.S. Amandosov anda-sanda şolǧyn salyp ketken kezınde: «Bız de osy jerden ösıp-öndık. Soǧysqa deiın ekı etaj eken, al üşınşı qabatyn özımız köterdık», - dep taiaǧymen sonau biıktegı terezelerdı säuletşıdei syzyp şyǧatyn. Üşınşı qabattyŋ tau jaǧyndaǧy oqu zaly, onyŋ jyly jüzdı meŋgeruşısı – evrei äielı älı künge deiın köz aldymda. Marksizm-leninizm klassikterınıŋ eŋbekterı sıresıp tūratyn söreler qandai maŋǧaz edı, eŋselı eskertkışterdei paŋ edı-au... Dei tūrǧanmen bärı de ötedı, bärı de özgeredı. Uaqyttyŋ qaidan köş tüzegenı bimälım, qaida jol tartary taǧy belgısız. Ony bır bılse, mūqym dünienı aşsa alaqanynda, jūmsa jūmyryǧynda ūstaityn – on segız myŋ ǧalamnyŋ jaratuşysy, Bas Arhitektor ǧana bıledı.
Ol kezde özımız de aqynjandymyz, barşa öleŋger qauymdy kielı köremız. Iliias, Qasym, Syrbai, Jūmeken, Mūqaǧali, Qadyrlardyŋ, Omar Haiiam men Hoja Hafizdıŋ, Blok pen Esenin, Bodler men Apollinerdıŋ şyǧarmalaryn jatqa soǧamyz. Ekonomikasynan ideologiiasy ozyq tūrar keŋes ökımetınıŋ äleuetı me, älde intellektual atanudyŋ joly osy şyǧar dedık pe, sol kezdegı betkeūstar ūlttyŋ önerın qaǧyp aluǧa beiım tūrdyq, böten bolmysty äp-sätte igerıp aluǧa degen qūlşynys mol edı bızde. Älde original atanudyŋ joly osy eken dedık pe, älde, orystar aitpaqşy, tap-taza «vypendrioj» ba, älde «solşyldyqtyŋ balalyq auruy ma edı»? Äsırese Rusiianyŋ tektı şaiyry Aleksandr Blokty auzymyzdan tastamaimyz. Eljıreimız. Elıkteimız. Mūŋaimaityn jerde mūŋaia qalamyz, qylt etpeitın jerde qylt ete qalamyz. Bälkım, bozbala däurennıŋ özındık stilı men psihologiiasy ma edıŋ bızdı myŋ qūbyltqan... Özım osy künge deiın asa qadırleitın kurstasym Asqanbai Erǧojaevtyŋ iyǧyna süiene, Komsomol men Karl Marks köşesınıŋ qiylysynda ekı közım mölteŋdep:
My vstrechalis s toboi na zakate,
Ty veslom rassekala zaliv.
Iа liubil tvoe beloe plate,
Utonchennost mechty razliubiv.
Byli stranny bezmolvnye vstrechi,
Vperedi – na peschannoi kose
Zagoralis vechernie svechi.
Kto-to dumal o blednoi krase, - dep üp etken samalǧa, syldyrlaǧan aq qaiyŋǧa syr aitqanmyn, «Alatau» kinoteatrynyŋ arǧy betındegı KazPİ korpusyna äsıre qimastyqpen jaltaq-jaltaq qarai bergenmın. Ol qaidan kökırekten ketsın. Qaida eken, qaida sol künder? Osy künı qazaqtyŋ ünı erek aqyny ärı aduyndy publisisı ataǧyn auyrsynbai arqalap jürgen Myrzan Kenjebaidyŋ saptaiaqtaǧy salqyn syrany mıse tūtpai:
Kök skver tabystyryp talailardy teŋımen,
Qūşaǧynda gülımenen, japyraǧymen telıgen.
Esımde älı, jiyrmanyŋ balqyp tūrǧan buynda,
Aimalap em aiaulymnyŋ alǧaş ret ernınen.
Sol oryndyq älı tūr ǧoi kuäsı sol tünderdıŋ,
Saǧynǧandai qos jürektıŋ baqyt toly ünderın.
Bız kettık qoi...
Taǧy kımdı saǧyndyryp, egılıp,
Küzgı jelmen ūşyp jatyr qurap bıtken gülderıŋ, - dep skverde seruender fizfaktyŋ ädemısı Bätihaǧa qarai ūşa jöneletını de jadymda. Taŋnyŋ atysynan künnıŋ batysyna deiın Äset Beiseuovtıŋ «Altynymyn» auzynan tastmaityn özımızdıŋ Jūmaqan ertelı-keş filfaktaǧy Bikeş sūludyŋ jolyn toruyldaityn, «Qyz Jıbek» filmınıŋ massovkasynan oralǧan Tarzandai Maqūlbek üirektıŋ balapanyndai Dämetkendı körse, bır uys bolyp, auzyna söz tüspei qalatyn. Al olar aŋǧardy ma eken: men paqyrdyŋ jürek tükpırımdegını tysqa şyǧaruǧa imenetınımdı. İmenu, sekem alu, qauıptenu, küdıktenu – özgeşe bır tanym üderısı me deimın. Dariǧai, sol studenttık alaŋsyz, aq jarqyn dostyqty da bıreuler ūmytar. Jüzşıldık pen ruşyldyqtyŋ ūranyn tüisıkterımen maqūldap, bır-bırımızge salqyn qabaq tanytar künder de tuar, sürıne-qabyna, ūiqyly-oiau oqu tauysqan mıskınder talai jylǧy didarlastyqty tarpyp tastar degen oi naq sol mezette köŋıldı kırletpese de, äldebır sekem men küdık köz sūǧyn qadap, keler jyldar qiyrlarynan:
Chto delat! Ved kajdyi stralsia
Svoi sobstvennyi dom otravit.
Vse steny propitany iadom,
İ negde glavy preklonit!
Predateli v jizni i drujbe,
Pustyh rastochiteli slov.
Chto delat! My put raschişaem
Dlia naşih dalekih synov!- dep jylmaŋdai da jädıgöilene tıl qatqandai edı-au...
Ekınşı qabattan qas qaraia sabaqqa daiyndaluǧa jataqhananyŋ üşınşı etajyna köterılemız. Daǧdyly ädet, üirenşıktı jol. Qaraşa aiyna qarai bızdı būl qiyn saparǧa qazaq äuenımen, dombyra ünımen kötermelep şyǧaryp salatyn bır ürdıs örıs aldy. Äiteuır, saǧat jetıden keiın «Saryarqa», «Balbyrauyn», «Köŋılaşar», «Türık marşy» bızdıŋ aiaq dybysymyzǧa üilese ekınşı qabattan üşke qarai ekpındei köterıledı. Keiın bıldık, däl sol mezette däulesker dombyraşynyŋ da qol qyzdyru, et qyzdyru daiyndyǧy bastalady eken. Kurstasym Meiram Oralovtyŋ keŋkıldei keiıpteuınşe, bızden bır süiem joǧary oqityn bölmelesı Tıleumūrat Qojabekov dombyramen bırge tuyp, bırge erjetken jıgıt körınedı. Al Meiram dosymyz naǧyz şäiqordyŋ özı, bır şäugım şäidı aldyna alyp, boda-boda terlep-tepşıp otyrǧanyn körseŋız ǧoi, şırkın! Qasteev pen Kustodiev kartinasy! Tıleumūrat jaisaŋyŋ paidy bolmasa, şaidy onşa jaratpaidy. Oqta-tekte ädeiı Meiramnyŋ qytyǧyna tiıp, syltyŋ qylady. Bırde:
- Ei, Meiram, qara şaidy qūişy baptap,
Būl aǧaŋ bırde dariia, bırde aptap.
«Pistonnan» üş somyŋdy qyltit qane,
Äitpese ketem janşyp, ketem taptap.
Meiram qarap qalsyn ba, onyŋ da jyrşylyǧy bır basyna jetıp artylady. Ol da jalma-jan:
- Tıleumūrat, «Töremūrat», qandai Mūrat?
Qaitesıŋ baqyr sūrap, boryş sūrap,
Janymnyŋ küiın keltır balbyratyp,
Qūlaǧyn dombyraŋnyŋ myŋ bır būrap, - dep aiylyn jimaidy.
Tıleumūratqa da sol kerek, Meiramdy odan ärı qajai tüsedı. Dombyrasyn qaǧyp-qaǧyp jıberıp, «Adaidy» ekpındete ala jöneledı. Tızgındı tarta bere:
- Myna küi – Ket-Būǧadan, Qūrekeŋnen,
Tättımbet, Dinalardan, Jūmekennen.
Sausaǧym maimaŋdaidy qos jelımen,
Solardyŋ asau mınez ūly ekem men, - dep Meiramǧa
qaraidy, Meiram da jauabynan jaŋylmaidy.
- Būl küidı myna jūrtym baǧalasyn,
Kaspiidıŋ qalqyp ūşqan şaǧalasyn.
Törge oz, Tıleumūrat, bekterıŋmen,
Bır şişa alty auyzdy jaǧalasyn, - deidı.
Esterıŋızde me, äigılı keŋes kinorejisserı Leonid Gaidaidyŋ «Kavkaz tūtqyny» komediiasynda jas zertteuşı Şurik Qap jerındegı etnografiialyq saparynda folklor mūralaryn da qapqa salmauşy ma edı, al bızdıŋ ötken ǧasyrdyŋ alpysynşy jyldary aiaǧyndaǧy qazaqy studenttık auyz ädebietınıŋ osyndailyq sipat alǧany bar. İä, osyndai qyzyqpen, basqalai soqpaqtarmen şäkırttık ömır ötıp jatty.
1969 jyly, ekınşı kurstyŋ basynda men oida-joqta fakultet komsomol ūiymy hatşylyǧyna sailana qaldym. Universitetke jaŋa rektordyŋ – Ö.A. Joldasbekovtıŋ kelgen kezı de sol şama ǧoi deimın. Baiqaimyn, ūlttyq sana, salt-dästürıge şyndap moiyn būra bastaǧan siiaqtymyz. Sonyŋ bır derektı kadrlary älı esten ketpeidı. Ol kezde keibır sabaqtardy qazaq jäne orys toby bırıgıp oqityn. Ekınşı kursta jiyrmanşy ǧasyrdaǧy Batys Evropa ädebietınen därıs ötkızetın kekse äiel qazaq toby studentterın mensınıŋkıremei, täiırı, sender ne bıletın edıŋder degendei qyŋyr qabaq tanyta bastady. Arǧy-bergı körkem dünienı orys tıldı studentterden artyq bolmasa, bır mysqal kem bılmeitın bızdıŋ janymyzǧa onyŋ būl şovinistık qylapaty qatty batty. Qaiteiık, ne qairan eteiık? Künderdıŋ künı därıs bastala bere qazaq tobynyŋ elu studentı ün-tünsız leksiiadan şyqtyq ta kettık. Ondai aşyq qarsylyq būryn-soŋdy universitet tarihynda bolmaǧan körınedı. Aiaq astynan jık şyqty, ekı qūlaǧy tık şyqty. Töten zılzala, qara jer qaq airylǧandai. Apai-topai. Du-du. Gu-gu. Ūşqyr Bi-Bi-Si men aibyndy «Azattyq» radiosy qazaqtar orystardyŋ otarşyldyq ezgısıne qarsy bas köterıp jatyr dep jedel aqparat taratypty, Mäskeudegı Ortalyq Komitet qūlaqtanypty, özımızdıŋ Ortalyq Komitet oibaiǧa attan qosypty, MQK ūltşyldar aksiiasyn ūiymdastyruşylardy jedel ızestırıp jatyr-mys... Mūndai qysyltaiaŋ şaqta bızdıŋ kurs studentterı qaiyspady, taisalmady, jädıgöi azǧyruǧa könbedı, bırın-bırı jauǧa bermedı. Rektorymyz da, dekanymyz da naǧyz er eken, aqqa Qūdai jaq dedı. Söitıp, pıkırı jat älgı oqytuşy universitettegı jūmysymen qoş aitysty.
Bız osylaişa öz elımızdegı ruhani auannyŋ jaǧymdy jaǧalaularǧa qol sozǧanyn öz qylyǧymyzdan da, joǧary jaqtaǧy ūlt janaşyrlarynyŋ ıştei maqūldauynan anyq aŋǧara bastadyq. Būndai soily äreketterge jastardy eŋ aldymen Iliias Esenberlinnıŋ tarihi romandary, Rasul Ǧamzatovtyŋ «Menıŋ Daǧystanym» essesı dem berıp, jetelegenın nesıne jasyramyz. Endı bızdı öktemsıngennıŋ ökpek jelınen qorǧar myqty yqtasyn baryn jan-jüregımızben ūǧyndyq. Keŋestıŋ alabajaq böstegınde ūiyqtap qalǧan köŋıldı endı ne oiatar? Älbette, eŋ aldymen ūlttyq öner. Formasymen emes, män-mamūnymen. Būryn bırtūtas internasionaldyq konsertterde jeke nömırler oryndap jürgen küişıler endı ülken orkestrge ūiystyryla bastady, kostiumder, aspaptar alyndy. Tıleumūrattyŋ asqan küişılıgıne qosa, şeber ūiymdastyruşylyǧy osyndaida bırden baiqaldy. Bız änşeiın demeuşı, kötermeleuşı bolsaq, ol şyǧarmaşylyq tūlǧa, repertuar tüzuşı, orkestrdı qūruşy retınde sahnaǧa şyqty. T. Qojabekovtıŋ jetekşılıgımen qūrylǧan «Aqqu» ūlt aspaptary orkestrınıŋ dombyraşylary – menıŋ kurstastarym Myrzan Kenjebaev, Oŋdasyn Elubaev, Berık Şämşiev sol öner mektebınen äbden buyny bekıp şyqty. Nūrǧisa Tılendievtıŋ «Alatauyn» kez kelgen professionaldan kem şyrqamaityn Kamal Äbdırahmanovtyŋ ör dauysy universitettıŋ tüŋlıgın dauyldai jelpıldetetın. Kamal dosymyzdyŋ änderıne ertedegı grek, ertedegı rim ädebietınen sabaq beretın S.M. Sagalovich ūstazymyz asa täntı edı. Sol kezde bızdıŋ «būzaular» tobynda bılım sauyp jürgen, qazırgı satira düldılı Köpen Ämırbek te sol ansamblde – bas konferanse. Ol mehmat akt-zaly sahnasyna jelıp şyǧyp:
- Qatira qazır bileidı,
Aiaǧy jerge timeidı, - dep filfaktyŋ buynsyz bişısı, bügınderı belgılı aqyn Qatira Jalenovanyŋ «Ündı biın» jariialaidy, tört-bes nömırden keiın:
- «Töremūrat». Oryndaityn Tıleumūrat, - dep däulesker küişı Tılaǧaŋdy köp aldyna şaqyrady.
Orkestr qūryldy, ansablımız bar. Fakultet namysy ärqaşan biıkte, universitet, qala baiqaularynda jülde alyp jürdı. Tıptı bızdıŋ jıgıtter men qyzdar universitet atynan Reseidegı joǧary oqu oryndary körkemönerpazdar konkursyna qatysyp, abyroily oralǧany köŋılımızdı bır şalqytyp tastady. Oŋdasyn kurstasymnyŋ Resei sapary turasynda aitqan äŋgımesınıŋ niuansy mülde qyzyq: konsert jariialauşy bızdıŋ öner ūjymyn Almaty universitetı dep jariialaǧanda, jıgıtter men qyzdar sahnaǧa attap baspaty. Tek Qazaq memlekettık universitetınıŋ orkestrı degende baryp, şırene körermen aldyna jaiǧasypty. Bärı jaqsy-au, bıraq ansambldı, orkestrdı qarjylandyru jaǧy janymyzǧa batady. Rekvizittı jaŋalap tūrmasa, jaŋa kiım-keşek almasa, körkemönerpazdardy yntalandyrmasa, saz önerdıŋ ökpesı öşıp qalmai ma? Osy problemany şeşu üşın orkestr men ansambldıŋ Jambyl oblysyna jasyryn gastrolge baryp qaitqan jaiy da bar. Basşylarymyz Tıleumūratqa senbedı me, älde qosymşa demeu bolsyn dedı me, törtınşı kurs studentı, fakultet belsendılerınıŋ bırı – Hamit Lūqpanovty sol saparǧa jetekşı etıp bekıtken-dı. Qaityp kelgen soŋ Tıleumūrat, Berık jäne Oŋdasyn Hamit aǧamyzdyŋ keibır qylyqtaryn aityp, şek-sılemızdı qatyratyn. Haqaŋ keşkılık konsert bastalar aldynda konsertke menı de jazyŋdar, Mädidıŋ «Qarakesegın» äueletemın dep alady da, jeme-jemge kelgende, bügın dausym būzylyp tūr dep taiqyp şyǧa keledı eken. Gastrol aiaqtalǧanşa solai bolypty. Kelgen soŋ, Haqa, būnyŋyz qalai, barqyt baritonyŋyzdy aiadyŋyz ba, fakultet namysy qaida, neden tartyndyŋyz dep tört jaqtap taqymdadyq.
- Jıgıtter, bolşaia politika. Men kommunist emespın be? «Sūrasaŋ ruymdy - Qarakesek», - dep özeurep tūrǧanym jarasar ma edı menıŋ obrazyma? Onyŋ üstıne Qarakesek menıŋ ruym emes, jeŋgelerıŋnıŋ ruy. Qatynymnyŋ elın jalaulatqanymdy Oraldaǧylar estıse, ne deidı? - dep qarap tūr. Äi, mūndai külmespız. Ärine, Haqaŋnan ūzap ketıp şiqyldadyq-qiqyldadyq, közınşe külsek, ol bızdı oŋdyrmaidy.
Tıleumūrattyŋ menşıktı kurstasy – Änuar Qodarūly Jänıbekov. Qazır Aqtau qalasynda tūrady. Menıŋ de jaqsy joldasym. Student kezındegı serılıgı, bipazdyǧy özınşe bır äŋgıme. Köŋıldengen kezde küidı de tögıp jıberuge, ändı de qalyqtatyp äketuge daiar. Aitpaqşy, ol üşınşı kursta, men ekınşı kursta № 1 jataqhanada, bır bölmede jattyq. Bırde keşke qarai köŋıldı otyrystan oralǧan Änekeŋ qoŋyr şliapasyn qisaita kiıp, bölmege yŋyldai kırdı. Ondai künderı ol dästürlı änderdıŋ mätının ädeiı būzyp, säl bädıktendırıp aitatyn. Töleubek Jaqypbaiūlynyŋ äigılı «Sen maǧan ystyqsyŋ basqadan» änınıŋ keibır joldary Äneştıŋ auzynan bylaişa tögıletın:
- Men senı janyma balaimyn,
Sauabyn alyp em talaidyŋ.
Arǧy joldaryn aitpai-aq qoiaiyn. Sol Änuarymnyŋ aiaq astynan öner şyǧarǧany. Maǧan muzykalyq süiemel kerek, qazır Tıleumūrattyŋ bölmesıne baramyz. Ol mondolinmen süiemeldeidı, men än salamyn. Sen qasymyzda bolasyŋ, komsomoldyŋ bastyǧy otyrsa, bızge şaŋ juymaidy deidı. Nesın jasyraiyn, erıp jüre berdım. Sol tünı, qūdyretı küştı Qūdaiym, neler änder tögıldı, neler küiler bebeuledı. Sanaǧamyz joq. Qūrekeŋ, Qūrmanbek Jandarbekov aǧamyz şyrqaǧan änder esebınen asyp ketpesek te, soǧan jeteqabyl maŋailaǧanymyz anyq. Maŋailaǧanymyz bar bolsyn, üşeumız de ekı apta qyryldaqqa ainaldyq.
Üşınşı kurstyŋ basynda ma edı, aiaǧynda ma edı – Almaty qalasynyŋ sylqym-dendilerı aq şalbar kiiudı sänge ainaldyrdy. Bızdıŋ kurstyŋ moda aiaq alysynan bır elı qalmaityn Abdul-Ǧaziz, Bekzattar, Beisenbai, İsahan syndy serılerı Braziliianyŋ Kapakabana jaǧajaiynda jürgendei ärı-berı qaişyalysty kep. Bıraq arzannyŋ jılıgı qaidan tatysyn, bırınşı därejelı atelede bözden tıgılgen şalbardyŋ ekı-üş apta ötpei jatyp aldy-arty äinektei säulelenıp şyǧa keletındı şyǧardy. Kömır tielgen vagon, et kombinatynda terı tüsırıp aq şalbarǧa aqşa jinap jürgen bızderdıŋ tauymyzdy dostarymyzdyŋ älgındei aiqyn önegesı tas-talqan ettı. Osyndaida Qasym aqynnyŋ:
- Jıgıttıŋ kördık jüirık, şabanyn da,
Iаpyrmai, bır şaba almai qalamyn ba?
Üstımnen qoidy-au tüspei qara palto,
Kök börık, kök jaǧanyŋ zamanynda, - dep nalyǧany qaidan kökeiden
ketsın.
1973 jyly bes belestı tauysyp, Qazaqstan Kompartiiasy Ortalyq Komitetınıŋ joldamasymen jan-jaqqa tarap kettık. Özım astanadaǧy Memteleradikomitettıŋ ortalyq apparatyna jūmysqa ornalastym. Issaparǧa yntyqpyn. Bırge oqyǧan jıgıtterdı, jora-joldastardy aŋsaimyn. Osy rette menıŋ jolym bolǧan siiaqty, Qazaqstannyŋ tükpır-tükpırın araladym. Kördım, söilestım, jazdym. Aqtau qalasyna baqandai bes ret at ızın salyppyn. Bekzattar Dınäsılov pen Ämze Moldabaevqa sonda jolyqqanmyn. Şolaqqorǧannan Amankeldı Qūlmaşev dosty ızdep taptym. Jezqazǧanda Nūrmahan Özbekov bauyrym han köterıp qarsy aldy. Aqtöbede Qonai Äljanov kurstasym ūşyrasa kettı. Aqmolada Qaiyrken Asauov ınım qalbaŋ-qūlbaŋ etıp, qasymnan şyǧa almady. Kökşetau jerınde aunap-qunap, Däurenbek Şörentaev dospen ekı kün sairan salǧanym älı köz aldymda. Öskemen baryp, Oŋdasyn Elubaev jūraǧattyŋ mereitoiyn duyldatyp qaittym. Meiram Oralovtyŋ zaibymyz ekeumızdı Aqsuatqa arnaiy şaqyrtyp alǧanyn, kurstasymmen bırge Tarbaǧatai jotalarymen säigülıkpen josyltqanymyz qaidan esten ketsın. Qaida barsaq ta märe-säremız. Ötken-ketkendı aityp tauysa almaimyz. Studenttık jyldardyŋ ūsaq-tüiegıne şeiın ūmytpappyz. Sodan berı tūp-tura qyryq jetı jyl ǧūmyr ötıptı. Tırşılık degenımız – kontrast, barşa dünie salystyrymdy. Dei tūrǧanymen Almatynyŋ jönı bölek. Osynda, şyǧarmaşylyq eŋbek jolyn «Leninşıl jastan» bastaǧan Marat Qabanbaev kurstasymyz qazaq prozasyn sony leppen sergıtıp, Hans Hristian Andersen atyndaǧy halyqaralyq syilyqqa ie boldy, aqyndar bazarynyŋ aq säulesı, ǧajap lirigımız Küläş Ahmetovanyŋ Qazaqstan Lenin komsomoly, Qazaqstan Respublikasy Memlekettık syilyqtarynyŋ laureaty atanǧanyna özımızsıp, özımsınıp bır marqaiyp qaldyq. Lauazym jaǧynan örge örmelegender legınen de bızdıŋ jıgıtter eşkımge ese jıbere qoiǧan joq. Beisenbai Süleimenov – öz ışımzden eŋse kötergen alǧaşqy bastyq – respublikalyq «Ūlan» gazetınıŋ bas redaktory, tūŋǧyş ret şet el körıp, Latyn Amerikasyn aralap qaitqan da sol dosymyz. Al Asqanbai Erǧojaev – «Arai» jurnalynyŋ bas redaktory, Maqūlbek Rysdäuletov – Jambyl oblystyq gazetınıŋ bas redaktory, Köpen Ämırbekov – «Ara» jurnalynyŋ bas redaktory (keiın – «Şalqar» radiosynyŋ bas redaktory) qyzmetterın isteblişment pen äleumet sūranysyna sai atqarǧan bıregei jandar. Özındık dünietanymy men qalamgerlık şeberlıgı qalyptasqan, älemdık sport olimpiadasynyŋ bırde-bırınen şet qalmaǧan Oŋdasyn Elubaev bauyrymyz – keiıngı jyldarǧa deiın «Egemen Qazaqstan» gazetınıŋ Şyǧys Qazaqstan oblysyndaǧy menşıktı tılşısı, odan soŋ "Sport" basylymynyŋ öŋırdegı uäkılı. Ötken künde belgı bar desek, jany jaisaŋ Baǧdat Mekeev – «Egemen Qazaqstan» basylymynyŋ Qaraǧandy oblysy boiynşa menşıktı tılşısı, belgılı etnograf Kamal Äbdırahmanov – Taldyqorǧan oblysy äkımşılıgınıŋ mädeniet bölımınıŋ bastyǧy siiaqty qaiqaŋdarda özındık örnek qaldyrǧan er jıgıtter. Aqparat alaŋy teoriiasynyŋ baiypty oiynşylary, filologiia ǧylymdarynyŋ kandidattary, tanymal ūstazdar Töregeldı Bekniiazov marqūm men Klara Qabylǧazina hanymnyŋ oryndary bölek.
Ärine, progress te, regress te bärımızdıŋ basymyzda bar. Qatarlasyp, qol ūstasyp kele jatyr. Bırsypyra jıgıtterımız ben qyzdarymyz qaitpastyŋ kemesıne mınıp ketken. Tırılerımız tırşılıktıŋ qamymen jürmız. Qimas şaqtar qyryq jetı jyldyq şaŋnyŋ astynda qalǧandai ma, qalai? Sony bır ürlep tastaiyqşy. Taǧy bır armansyz jüzdeseiıkşı, qane, bır eske alaiyqşy jiyrma men jiyrma bestıŋ aralyǧyn. Äitpese myna kesımdı uaqyt äi-şäiǧa qaratpai, zu etıp öte şyǧar. Ölşeulı dünie ǧoi, ölşeulı.
Sol oryndyq älı tūr ǧoi kuäsı sol tünderdıŋ,
Saǧynǧandai qos jürektıŋ baqyt toly ünderın.
Bız kettık qoi...
Taǧy kımdı saǧyndyryp, egılıp,
Küzgı jelmen ūşyp jatyr qurap bıtken gülderıŋ, - dep skverde seruender fizfaktyŋ ädemısı Bätihaǧa qarai ūşa jöneletını de jadymda. Taŋnyŋ atysynan künnıŋ batysyna deiın Äset Beiseuovtıŋ «Altynymyn» auzynan tastmaityn özımızdıŋ Jūmaqan ertelı-keş filfaktaǧy Bikeş sūludyŋ jolyn toruyldaityn, «Qyz Jıbek» filmınıŋ massovkasynan oralǧan Tarzandai Maqūlbek üirektıŋ balapanyndai Dämetkendı körse, bır uys bolyp, auzyna söz tüspei qalatyn. Al olar aŋǧardy ma eken: men paqyrdyŋ jürek tükpırımdegını tysqa şyǧaruǧa imenetınımdı. İmenu, sekem alu, qauıptenu, küdıktenu – özgeşe bır tanym üderısı me deimın. Dariǧai, sol studenttık alaŋsyz, aq jarqyn dostyqty da bıreuler ūmytar. Jüzşıldık pen ruşyldyqtyŋ ūranyn tüisıkterımen maqūldap, bır-bırımızge salqyn qabaq tanytar künder de tuar, sürıne-qabyna, ūiqyly-oiau oqu tauysqan mıskınder talai jylǧy didarlastyqty tarpyp tastar degen oi naq sol mezette köŋıldı kırletpese de, äldebır sekem men küdık köz sūǧyn qadap, keler jyldar qiyrlarynan:
Chto delat! Ved kajdyi stralsia
Svoi sobstvennyi dom otravit.
Vse steny propitany iadom,
İ negde glavy preklonit!
Predateli v jizni i drujbe,
Pustyh rastochiteli slov.
Chto delat! My put raschişaem
Dlia naşih dalekih synov!- dep jylmaŋdai da jädıgöilene tıl qatqandai edı-au...
Ekınşı qabattan qas qaraia sabaqqa daiyndaluǧa jataqhananyŋ üşınşı etajyna köterılemız. Daǧdyly ädet, üirenşıktı jol. Qaraşa aiyna qarai bızdı būl qiyn saparǧa qazaq äuenımen, dombyra ünımen kötermelep şyǧaryp salatyn bır ürdıs örıs aldy. Äiteuır, saǧat jetıden keiın «Saryarqa», «Balbyrauyn», «Köŋılaşar», «Türık marşy» bızdıŋ aiaq dybysymyzǧa üilese ekınşı qabattan üşke qarai ekpındei köterıledı. Keiın bıldık, däl sol mezette däulesker dombyraşynyŋ da qol qyzdyru, et qyzdyru daiyndyǧy bastalady eken. Kurstasym Meiram Oralovtyŋ keŋkıldei keiıpteuınşe, bızden bır süiem joǧary oqityn bölmelesı Tıleumūrat Qojabekov dombyramen bırge tuyp, bırge erjetken jıgıt körınedı. Al Meiram dosymyz naǧyz şäiqordyŋ özı, bır şäugım şäidı aldyna alyp, boda-boda terlep-tepşıp otyrǧanyn körseŋız ǧoi, şırkın! Qasteev pen Kustodiev kartinasy! Tıleumūrat jaisaŋyŋ paidy bolmasa, şaidy onşa jaratpaidy. Oqta-tekte ädeiı Meiramnyŋ qytyǧyna tiıp, syltyŋ qylady. Bırde:
- Ei, Meiram, qara şaidy qūişy baptap,
Būl aǧaŋ bırde dariia, bırde aptap.
«Pistonnan» üş somyŋdy qyltit qane,
Äitpese ketem janşyp, ketem taptap.
Meiram qarap qalsyn ba, onyŋ da jyrşylyǧy bır basyna jetıp artylady. Ol da jalma-jan:
- Tıleumūrat, «Töremūrat», qandai Mūrat?
Qaitesıŋ baqyr sūrap, boryş sūrap,
Janymnyŋ küiın keltır balbyratyp,
Qūlaǧyn dombyraŋnyŋ myŋ bır būrap, - dep aiylyn jimaidy.
Tıleumūratqa da sol kerek, Meiramdy odan ärı qajai tüsedı. Dombyrasyn qaǧyp-qaǧyp jıberıp, «Adaidy» ekpındete ala jöneledı. Tızgındı tarta bere:
- Myna küi – Ket-Būǧadan, Qūrekeŋnen,
Tättımbet, Dinalardan, Jūmekennen.
Sausaǧym maimaŋdaidy qos jelımen,
Solardyŋ asau mınez ūly ekem men, - dep Meiramǧa
qaraidy, Meiram da jauabynan jaŋylmaidy.
- Būl küidı myna jūrtym baǧalasyn,
Kaspiidıŋ qalqyp ūşqan şaǧalasyn.
Törge oz, Tıleumūrat, bekterıŋmen,
Bır şişa alty auyzdy jaǧalasyn, - deidı.
Esterıŋızde me, äigılı keŋes kinorejisserı Leonid Gaidaidyŋ «Kavkaz tūtqyny» komediiasynda jas zertteuşı Şurik Qap jerındegı etnografiialyq saparynda folklor mūralaryn da qapqa salmauşy ma edı, al bızdıŋ ötken ǧasyrdyŋ alpysynşy jyldary aiaǧyndaǧy qazaqy studenttık auyz ädebietınıŋ osyndailyq sipat alǧany bar. İä, osyndai qyzyqpen, basqalai soqpaqtarmen şäkırttık ömır ötıp jatty.
1969 jyly, ekınşı kurstyŋ basynda men oida-joqta fakultet komsomol ūiymy hatşylyǧyna sailana qaldym. Universitetke jaŋa rektordyŋ – Ö.A. Joldasbekovtıŋ kelgen kezı de sol şama ǧoi deimın. Baiqaimyn, ūlttyq sana, salt-dästürıge şyndap moiyn būra bastaǧan siiaqtymyz. Sonyŋ bır derektı kadrlary älı esten ketpeidı. Ol kezde keibır sabaqtardy qazaq jäne orys toby bırıgıp oqityn. Ekınşı kursta jiyrmanşy ǧasyrdaǧy Batys Evropa ädebietınen därıs ötkızetın kekse äiel qazaq toby studentterın mensınıŋkıremei, täiırı, sender ne bıletın edıŋder degendei qyŋyr qabaq tanyta bastady. Arǧy-bergı körkem dünienı orys tıldı studentterden artyq bolmasa, bır mysqal kem bılmeitın bızdıŋ janymyzǧa onyŋ būl şovinistık qylapaty qatty batty. Qaiteiık, ne qairan eteiık? Künderdıŋ künı därıs bastala bere qazaq tobynyŋ elu studentı ün-tünsız leksiiadan şyqtyq ta kettık. Ondai aşyq qarsylyq būryn-soŋdy universitet tarihynda bolmaǧan körınedı. Aiaq astynan jık şyqty, ekı qūlaǧy tık şyqty. Töten zılzala, qara jer qaq airylǧandai. Apai-topai. Du-du. Gu-gu. Ūşqyr Bi-Bi-Si men aibyndy «Azattyq» radiosy qazaqtar orystardyŋ otarşyldyq ezgısıne qarsy bas köterıp jatyr dep jedel aqparat taratypty, Mäskeudegı Ortalyq Komitet qūlaqtanypty, özımızdıŋ Ortalyq Komitet oibaiǧa attan qosypty, MQK ūltşyldar aksiiasyn ūiymdastyruşylardy jedel ızestırıp jatyr-mys... Mūndai qysyltaiaŋ şaqta bızdıŋ kurs studentterı qaiyspady, taisalmady, jädıgöi azǧyruǧa könbedı, bırın-bırı jauǧa bermedı. Rektorymyz da, dekanymyz da naǧyz er eken, aqqa Qūdai jaq dedı. Söitıp, pıkırı jat älgı oqytuşy universitettegı jūmysymen qoş aitysty.
Bız osylaişa öz elımızdegı ruhani auannyŋ jaǧymdy jaǧalaularǧa qol sozǧanyn öz qylyǧymyzdan da, joǧary jaqtaǧy ūlt janaşyrlarynyŋ ıştei maqūldauynan anyq aŋǧara bastadyq. Būndai soily äreketterge jastardy eŋ aldymen Iliias Esenberlinnıŋ tarihi romandary, Rasul Ǧamzatovtyŋ «Menıŋ Daǧystanym» essesı dem berıp, jetelegenın nesıne jasyramyz. Endı bızdı öktemsıngennıŋ ökpek jelınen qorǧar myqty yqtasyn baryn jan-jüregımızben ūǧyndyq. Keŋestıŋ alabajaq böstegınde ūiyqtap qalǧan köŋıldı endı ne oiatar? Älbette, eŋ aldymen ūlttyq öner. Formasymen emes, män-mamūnymen. Būryn bırtūtas internasionaldyq konsertterde jeke nömırler oryndap jürgen küişıler endı ülken orkestrge ūiystyryla bastady, kostiumder, aspaptar alyndy. Tıleumūrattyŋ asqan küişılıgıne qosa, şeber ūiymdastyruşylyǧy osyndaida bırden baiqaldy. Bız änşeiın demeuşı, kötermeleuşı bolsaq, ol şyǧarmaşylyq tūlǧa, repertuar tüzuşı, orkestrdı qūruşy retınde sahnaǧa şyqty. T. Qojabekovtıŋ jetekşılıgımen qūrylǧan «Aqqu» ūlt aspaptary orkestrınıŋ dombyraşylary – menıŋ kurstastarym Myrzan Kenjebaev, Oŋdasyn Elubaev, Berık Şämşiev sol öner mektebınen äbden buyny bekıp şyqty. Nūrǧisa Tılendievtıŋ «Alatauyn» kez kelgen professionaldan kem şyrqamaityn Kamal Äbdırahmanovtyŋ ör dauysy universitettıŋ tüŋlıgın dauyldai jelpıldetetın. Kamal dosymyzdyŋ änderıne ertedegı grek, ertedegı rim ädebietınen sabaq beretın S.M. Sagalovich ūstazymyz asa täntı edı. Sol kezde bızdıŋ «būzaular» tobynda bılım sauyp jürgen, qazırgı satira düldılı Köpen Ämırbek te sol ansamblde – bas konferanse. Ol mehmat akt-zaly sahnasyna jelıp şyǧyp:
- Qatira qazır bileidı,
Aiaǧy jerge timeidı, - dep filfaktyŋ buynsyz bişısı, bügınderı belgılı aqyn Qatira Jalenovanyŋ «Ündı biın» jariialaidy, tört-bes nömırden keiın:
- «Töremūrat». Oryndaityn Tıleumūrat, - dep däulesker küişı Tılaǧaŋdy köp aldyna şaqyrady.
Orkestr qūryldy, ansablımız bar. Fakultet namysy ärqaşan biıkte, universitet, qala baiqaularynda jülde alyp jürdı. Tıptı bızdıŋ jıgıtter men qyzdar universitet atynan Reseidegı joǧary oqu oryndary körkemönerpazdar konkursyna qatysyp, abyroily oralǧany köŋılımızdı bır şalqytyp tastady. Oŋdasyn kurstasymnyŋ Resei sapary turasynda aitqan äŋgımesınıŋ niuansy mülde qyzyq: konsert jariialauşy bızdıŋ öner ūjymyn Almaty universitetı dep jariialaǧanda, jıgıtter men qyzdar sahnaǧa attap baspaty. Tek Qazaq memlekettık universitetınıŋ orkestrı degende baryp, şırene körermen aldyna jaiǧasypty. Bärı jaqsy-au, bıraq ansambldı, orkestrdı qarjylandyru jaǧy janymyzǧa batady. Rekvizittı jaŋalap tūrmasa, jaŋa kiım-keşek almasa, körkemönerpazdardy yntalandyrmasa, saz önerdıŋ ökpesı öşıp qalmai ma? Osy problemany şeşu üşın orkestr men ansambldıŋ Jambyl oblysyna jasyryn gastrolge baryp qaitqan jaiy da bar. Basşylarymyz Tıleumūratqa senbedı me, älde qosymşa demeu bolsyn dedı me, törtınşı kurs studentı, fakultet belsendılerınıŋ bırı – Hamit Lūqpanovty sol saparǧa jetekşı etıp bekıtken-dı. Qaityp kelgen soŋ Tıleumūrat, Berık jäne Oŋdasyn Hamit aǧamyzdyŋ keibır qylyqtaryn aityp, şek-sılemızdı qatyratyn. Haqaŋ keşkılık konsert bastalar aldynda konsertke menı de jazyŋdar, Mädidıŋ «Qarakesegın» äueletemın dep alady da, jeme-jemge kelgende, bügın dausym būzylyp tūr dep taiqyp şyǧa keledı eken. Gastrol aiaqtalǧanşa solai bolypty. Kelgen soŋ, Haqa, būnyŋyz qalai, barqyt baritonyŋyzdy aiadyŋyz ba, fakultet namysy qaida, neden tartyndyŋyz dep tört jaqtap taqymdadyq.
- Jıgıtter, bolşaia politika. Men kommunist emespın be? «Sūrasaŋ ruymdy - Qarakesek», - dep özeurep tūrǧanym jarasar ma edı menıŋ obrazyma? Onyŋ üstıne Qarakesek menıŋ ruym emes, jeŋgelerıŋnıŋ ruy. Qatynymnyŋ elın jalaulatqanymdy Oraldaǧylar estıse, ne deidı? - dep qarap tūr. Äi, mūndai külmespız. Ärine, Haqaŋnan ūzap ketıp şiqyldadyq-qiqyldadyq, közınşe külsek, ol bızdı oŋdyrmaidy.
Tıleumūrattyŋ menşıktı kurstasy – Änuar Qodarūly Jänıbekov. Qazır Aqtau qalasynda tūrady. Menıŋ de jaqsy joldasym. Student kezındegı serılıgı, bipazdyǧy özınşe bır äŋgıme. Köŋıldengen kezde küidı de tögıp jıberuge, ändı de qalyqtatyp äketuge daiar. Aitpaqşy, ol üşınşı kursta, men ekınşı kursta № 1 jataqhanada, bır bölmede jattyq. Bırde keşke qarai köŋıldı otyrystan oralǧan Änekeŋ qoŋyr şliapasyn qisaita kiıp, bölmege yŋyldai kırdı. Ondai künderı ol dästürlı änderdıŋ mätının ädeiı būzyp, säl bädıktendırıp aitatyn. Töleubek Jaqypbaiūlynyŋ äigılı «Sen maǧan ystyqsyŋ basqadan» änınıŋ keibır joldary Äneştıŋ auzynan bylaişa tögıletın:
- Men senı janyma balaimyn,
Sauabyn alyp em talaidyŋ.
Arǧy joldaryn aitpai-aq qoiaiyn. Sol Änuarymnyŋ aiaq astynan öner şyǧarǧany. Maǧan muzykalyq süiemel kerek, qazır Tıleumūrattyŋ bölmesıne baramyz. Ol mondolinmen süiemeldeidı, men än salamyn. Sen qasymyzda bolasyŋ, komsomoldyŋ bastyǧy otyrsa, bızge şaŋ juymaidy deidı. Nesın jasyraiyn, erıp jüre berdım. Sol tünı, qūdyretı küştı Qūdaiym, neler änder tögıldı, neler küiler bebeuledı. Sanaǧamyz joq. Qūrekeŋ, Qūrmanbek Jandarbekov aǧamyz şyrqaǧan änder esebınen asyp ketpesek te, soǧan jeteqabyl maŋailaǧanymyz anyq. Maŋailaǧanymyz bar bolsyn, üşeumız de ekı apta qyryldaqqa ainaldyq.
Üşınşı kurstyŋ basynda ma edı, aiaǧynda ma edı – Almaty qalasynyŋ sylqym-dendilerı aq şalbar kiiudı sänge ainaldyrdy. Bızdıŋ kurstyŋ moda aiaq alysynan bır elı qalmaityn Abdul-Ǧaziz, Bekzattar, Beisenbai, İsahan syndy serılerı Braziliianyŋ Kapakabana jaǧajaiynda jürgendei ärı-berı qaişyalysty kep. Bıraq arzannyŋ jılıgı qaidan tatysyn, bırınşı därejelı atelede bözden tıgılgen şalbardyŋ ekı-üş apta ötpei jatyp aldy-arty äinektei säulelenıp şyǧa keletındı şyǧardy. Kömır tielgen vagon, et kombinatynda terı tüsırıp aq şalbarǧa aqşa jinap jürgen bızderdıŋ tauymyzdy dostarymyzdyŋ älgındei aiqyn önegesı tas-talqan ettı. Osyndaida Qasym aqynnyŋ:
- Jıgıttıŋ kördık jüirık, şabanyn da,
Iаpyrmai, bır şaba almai qalamyn ba?
Üstımnen qoidy-au tüspei qara palto,
Kök börık, kök jaǧanyŋ zamanynda, - dep nalyǧany qaidan kökeiden
ketsın.
1973 jyly bes belestı tauysyp, Qazaqstan Kompartiiasy Ortalyq Komitetınıŋ joldamasymen jan-jaqqa tarap kettık. Özım astanadaǧy Memteleradikomitettıŋ ortalyq apparatyna jūmysqa ornalastym. Issaparǧa yntyqpyn. Bırge oqyǧan jıgıtterdı, jora-joldastardy aŋsaimyn. Osy rette menıŋ jolym bolǧan siiaqty, Qazaqstannyŋ tükpır-tükpırın araladym. Kördım, söilestım, jazdym. Aqtau qalasyna baqandai bes ret at ızın salyppyn. Bekzattar Dınäsılov pen Ämze Moldabaevqa sonda jolyqqanmyn. Şolaqqorǧannan Amankeldı Qūlmaşev dosty ızdep taptym. Jezqazǧanda Nūrmahan Özbekov bauyrym han köterıp qarsy aldy. Aqtöbede Qonai Äljanov kurstasym ūşyrasa kettı. Aqmolada Qaiyrken Asauov ınım qalbaŋ-qūlbaŋ etıp, qasymnan şyǧa almady. Kökşetau jerınde aunap-qunap, Däurenbek Şörentaev dospen ekı kün sairan salǧanym älı köz aldymda. Öskemen baryp, Oŋdasyn Elubaev jūraǧattyŋ mereitoiyn duyldatyp qaittym. Meiram Oralovtyŋ zaibymyz ekeumızdı Aqsuatqa arnaiy şaqyrtyp alǧanyn, kurstasymmen bırge Tarbaǧatai jotalarymen säigülıkpen josyltqanymyz qaidan esten ketsın. Qaida barsaq ta märe-säremız. Ötken-ketkendı aityp tauysa almaimyz. Studenttık jyldardyŋ ūsaq-tüiegıne şeiın ūmytpappyz. Sodan berı tūp-tura qyryq jetı jyl ǧūmyr ötıptı. Tırşılık degenımız – kontrast, barşa dünie salystyrymdy. Dei tūrǧanymen Almatynyŋ jönı bölek. Osynda, şyǧarmaşylyq eŋbek jolyn «Leninşıl jastan» bastaǧan Marat Qabanbaev kurstasymyz qazaq prozasyn sony leppen sergıtıp, Hans Hristian Andersen atyndaǧy halyqaralyq syilyqqa ie boldy, aqyndar bazarynyŋ aq säulesı, ǧajap lirigımız Küläş Ahmetovanyŋ Qazaqstan Lenin komsomoly, Qazaqstan Respublikasy Memlekettık syilyqtarynyŋ laureaty atanǧanyna özımızsıp, özımsınıp bır marqaiyp qaldyq. Lauazym jaǧynan örge örmelegender legınen de bızdıŋ jıgıtter eşkımge ese jıbere qoiǧan joq. Beisenbai Süleimenov – öz ışımzden eŋse kötergen alǧaşqy bastyq – respublikalyq «Ūlan» gazetınıŋ bas redaktory, tūŋǧyş ret şet el körıp, Latyn Amerikasyn aralap qaitqan da sol dosymyz. Al Asqanbai Erǧojaev – «Arai» jurnalynyŋ bas redaktory, Maqūlbek Rysdäuletov – Jambyl oblystyq gazetınıŋ bas redaktory, Köpen Ämırbekov – «Ara» jurnalynyŋ bas redaktory (keiın – «Şalqar» radiosynyŋ bas redaktory) qyzmetterın isteblişment pen äleumet sūranysyna sai atqarǧan bıregei jandar. Özındık dünietanymy men qalamgerlık şeberlıgı qalyptasqan, älemdık sport olimpiadasynyŋ bırde-bırınen şet qalmaǧan Oŋdasyn Elubaev bauyrymyz – keiıngı jyldarǧa deiın «Egemen Qazaqstan» gazetınıŋ Şyǧys Qazaqstan oblysyndaǧy menşıktı tılşısı, odan soŋ "Sport" basylymynyŋ öŋırdegı uäkılı. Ötken künde belgı bar desek, jany jaisaŋ Baǧdat Mekeev – «Egemen Qazaqstan» basylymynyŋ Qaraǧandy oblysy boiynşa menşıktı tılşısı, belgılı etnograf Kamal Äbdırahmanov – Taldyqorǧan oblysy äkımşılıgınıŋ mädeniet bölımınıŋ bastyǧy siiaqty qaiqaŋdarda özındık örnek qaldyrǧan er jıgıtter. Aqparat alaŋy teoriiasynyŋ baiypty oiynşylary, filologiia ǧylymdarynyŋ kandidattary, tanymal ūstazdar Töregeldı Bekniiazov marqūm men Klara Qabylǧazina hanymnyŋ oryndary bölek.
Ärine, progress te, regress te bärımızdıŋ basymyzda bar. Qatarlasyp, qol ūstasyp kele jatyr. Bırsypyra jıgıtterımız ben qyzdarymyz qaitpastyŋ kemesıne mınıp ketken. Tırılerımız tırşılıktıŋ qamymen jürmız. Qimas şaqtar qyryq jetı jyldyq şaŋnyŋ astynda qalǧandai ma, qalai? Sony bır ürlep tastaiyqşy. Taǧy bır armansyz jüzdeseiıkşı, qane, bır eske alaiyqşy jiyrma men jiyrma bestıŋ aralyǧyn. Äitpese myna kesımdı uaqyt äi-şäiǧa qaratpai, zu etıp öte şyǧar. Ölşeulı dünie ǧoi, ölşeulı.
Käken Qamzin,
filologiia ǧylymdarynyŋ doktory, professor
