Qazaqstandaǧy koronavirustyŋ ekınşı tolqyny nauqastar men ölımnıŋ köptıgı, halyqtyŋ qorqynyşy, tegın därı-därmekterdıŋ jetıspeuı, medisinalyq kömektıŋ qol jetımsızdıgı jäne jaŋa karantindık şaralar aiasynda jalǧasuda. Qazır jaǧdai qalai bolyp jatyr jäne onyŋ paida bolu sebepterı turaly Ia-centr.ru saityna bergen sūhbatynda «Strategiia» äleumettık-saiasi zertteuler ortalyǧy »qoǧamdyq qorynyŋ jetekşısı Gülmira İLEUOVA aitty. Sūhbatty qaz-qalpynda audaryp berdık.
Qazır Qazaqstanda auyrǧan adamdar sanynyŋ ösuı baiqaluda, soŋǧy künderı eldegı ahual halyqaralyq būqaralyq aqparat qūraldarynyŋ talqylau deŋgeiıne deiın jettı. Qazaqstandyqtar būrynǧy TJ men jaŋa lokdaunnan qinalyp kettı. Äleumettık jelılerdegı dürbeleŋ, därıhanalarda kezek kütu, därı-därmek satyp alu psihologiialyq soqqy boluda. Endı halyqty tynyştandyru üşın bilık ne ısteu kerek?
Sarapşylarǧa eldegı jaǧdaiǧa baǧa beru qiyn emes, degenmen aqparattar ärtürlı tarauda. Jaŋa Densaulyq saqtau ministrınıŋ taǧaiyndaluymen aurudyŋ taraluyna bailanysty qalyptasqan jaǧdai turaly mälımetter bırşama jetıldırılıp, aqparat aǧymy ortalyqtandyryla bastady. Bız statistika nege negızdeletının jäne bilık organdarynyŋ aqparattyq habarlamany qalai taratynyn tüsınemız. Alaida, būl qazırgı jaǧdaidyŋ tek bır jaǧy.
Eger bız statistikaǧa jügınetın bolsaq, aldymen DDŪ-nyŋ qarama-qaişy ūsynystaryna köp köŋıl bölıngen siiaqty. Sonymen bırge, Qazaqstan bilıgı pandemiia turaly öz ideialaryn qalyptastyrǧan joq, mūndai jaǧdai algoritmı halyq pen medisinalyq mekemeler üşın Qazaqstannyŋ şynaiy ömır jaǧdaiyna säikes kelmeidı. Eger alǧaşqy karantin engızılgen uaqytta bilık yqtimal qauıpter men yqtimal ssenariilerdı baǧalaumen (köktemde bolǧan) saraptamalyq jūmystar jürgızgende, qazırgıdei halyq arasynda dürbeleŋ jäne därıhanalarda därı-därmekterdıŋ jetıspeuı bolmaityn edı.
Densaulyq saqtau ministrı men vise-ministrı därı-därmek tapşylyǧynyŋ sebepterın taldaǧanda, halyqtyŋ parasetamoldy ǧana alypsatarlyqpen köptep satyp aluy (basqa därılerdı emes), siiaqty sebepter de aitylǧan. Olar öz qatelıkterın moiyndaǧylary kelmeidı, terıs saldarǧa äkeluı mümkın jüieden tys, kınälılerdı ızdeidı. Bilık organdary jaǧdaidy tereŋ taldap, olardyŋ ıs-äreketterıne syni közqaraspen qarap, halyqqa ūsynǧan algoritmderdı baǧalap, eldegı ökınıştı jaǧdaiǧa jetkızgen olqylyqtar men qajetsız äreketterdı atap körsetuı kerek. Būl aqparatty köpşılıkke ūsynudyŋ qajetı joq, bıraq sarapşylar ükımet ökılderınıŋ äreketterı men COVID-19 taraluyn eŋseru üşın jürgızılıp jatqan saiasat arqyly oqiǧalardyŋ bolaşaqtaǧy damuyn baǧalap, boljai aluy kerek edı.
Bügınde qazaqstandyq BAQ-ta olar qazırgı virustyŋ örşuıne bailanysty bilık pen halyq bır bırın kınälauda. Sız būl mäselenı qalai baǧalaisyz jäne Qazaqstandaǧy alǧaşqy karantin, qataŋ karantindık şaralar men jaŋa şekteulerge qaramastan bärı qalai sätsızdıkke ūşyrady?
Jalpy, ındettıŋ örşuıne halyq ta kınälı. Keibır qazaqstandyqtar karantindık şaralardy qabyldaidy, olar özderınıŋ densaulyǧyna jäne jaqyndarynyŋ densaulyǧyna tönetın qauıpterdı jetkılıktı baǧalaidy. Alaida, halyqtyŋ basqa bölıgınde koronavirus jaily aqparat joq. Ekınşı jaǧynan, belgılı bır küşter men resurstardy jūmyldyrudy qajet etetın ındet jaǧdaiynda basqaru apparatynyŋ ūiymdastyrylmaǧandyǧy belgılı boldy. Bilıkte mūndai jaǧdailarda äreket etetın belgılı bır algoritm nemese şablon boluy kerek.
Bızdıŋ ortalyq Qazaqstandaǧy oqiǧalardyŋ nelıkten osylai damyǧanyn zerttedı. Koronavirustyŋ bırınşı tolqyny kezınde, infeksiia Europadan kelgen kezde, alǧaşqy quatty aqparattyq tolqyn men bilıktıŋ äreketterı koronavirustyq infeksiiamen küresudıŋ älemdık täjıribesımen edäuır ündestırıldı. Bızdıŋ ortalyqtyŋ mälımetınşe, hattamaǧa özgerıster engızılıp, «simptomsyz» degen ūǧym paida bolǧan kezde jaǧdai özgerdı.
Basynda halyq qatty qorqyp kettı. Aurudyŋ soŋy ölımmen aiaqtalyp jatty, sodan keiın halyqtyŋ köpşılıgı būl auru jeŋıl auru eken jäne sız onyŋ körınısterın baiqamauyŋyz mümkın dedı. Iаǧni, aurudyŋ ärtürlı nūsqalary şyqty da, būl aurudan adam öledı degen ūǧymdy ūmytty. Halyqtyŋ būlai oilauynyŋ sebebı, bilık eşteŋe tüsındırmesten bırınşı kezeŋde testıleudı engızdı.
Taǧy da, jaŋa hattama şyqqan kezde parasetamolmen temperaturany tömendetuge nemese ony profilaktikalyq maqsattarda qoldanuǧa bolatyndyǧy turaly habarlandy. Basqa preparattarǧa sıltemeler bolǧan joq, parasetamoly bar preparattardy nemese antipiretikterdı qoldanuǧa rūqsat etıletındıgı turaly tüsındıruler bolǧan joq. Bügın bız Densaulyq saqtau ministrlıgınıŋ ökılderınıŋ adamdardyŋ parasetamoldan basqa da därıler bar ekenın tüsınbeitınıne taŋqalatyndaryn oqydyq. Alaida, olardyŋ özderı būl qorqynyşty jaǧdaida temperaturany parasetamolmen ǧana tömendetuge bolady degen ideiany jasady. Sodan keiın därıhanalarda kezekter paida bola bastady.
Barlyq qazaqstandyqtar tek karantindık şaralarǧa ǧana emes, sonymen bırge koronavirustyq infeksiiaǧa da senbeidı. Halyqtyŋ edäuır bölıgı infeksiiaǧa senbeidı jäne jaǧdaidy är türlı jolmen tüsındıredı, tıptı qastandyq teoriialary turaly aituda. Tanymal adamdar, blogerler, jūldyzdar «tıkūşaqtardan uly zattardy şaşuda» degen aqparattardy taratty. Sız qalai oilaisyz, ataqty adamdar özderınıŋ aqparattyq alaŋdaryn qadaǧalap otyruy kerek pe?
Ärine, köptegen skeptikter de, joqqa şyǧaruşylar da Qazaqstanda ǧana emes, bükıl älemde bar, sondyqtan būl qūbylys qalypty jaǧdai. Alaida, jaqynda adamdardyŋ 80% -y ıs jüzınde simptomsyz nemese aurudyŋ anyqtalmaǧan, jasyryn belgılerımen auyratyny turaly köptegen aqparat taraldy. Būl halyq üşın nenı bıldıredı? Olardyŋ oiynşa auru sonşalyqty qorqynyşty emes nemese müldem joq - būl da narazylyqtyŋ bır türı. Eger adamǧa tym qatty qysym jasalsa, soǧan ūqsas reaksiia körsetedı. Iаǧni, aurudyŋ qauıptılıgınen tolyq bas tartu. Tıptı jeke men özım, saqtyq şaralaryna nemqūraily qaramasam da, bärın tastap, üide otyrǧandy qalamaimyn. Sondyqtan men koronavirustyq infeksiia auruy turaly tıptı estımegen adamdar bar ekenıne taŋ qalmaimyn.
İntellektualdy oilau jüiesıne kelmeitın, miǧa syimaityn aqparattyq şabuyldar da bar. Tanymal adamdar özderınıŋ közqarastarynyŋ jūrtşylyq üşın qanşalyqty jauapkerşılık arqalaitynyn sezınulerı kerek. Olar köptegen ölımnıŋ tırkelgenın köre otyra qauıptı müldem joqqa şyǧarudyŋ qajetı joq ekenın tüsınulerı kerek.
Kez-kelgen qoǧam siiaqty, Qazaqstan halqy da ärtürlı, bılımı, mädenietı ärtürlı. Sondyqtan bız būl problemany joqqa şyǧarmaimyz, bıraq tüsınemız.
Bügınde halyqty aqparattandyru qalai rettelıp otyr? Memorandumdar, teledidardaǧy nemese äleumettık jelılerdegı jarnamalar - osyndai mehanizmder bar ma jäne olar adresatqa qalai jetedı?
Bırınşıden, karantindık şaralardy saqtau qajettılıgı turaly habarlamalar kabeldı teledidarda ünemı taratyldy. Ūzaq uaqyt boiy sol habarlandyru, sol baiaǧy formada, jürgızuşı de sol baiaǧy eşteŋe özgergen joq. Aqparat aǧymy halyq üşın jai änşeiın bırdeŋege ainaldy, adamdar būdan keiın habarlamany körmeidı, estımeidı. Ol maqsatyna jetpeidı, al tiımdılıgı tömen bolyp qalady.
Būqaralyq aqparat qūraldarynda körsetıletın türlı jadynamalarǧa keletın bolsaq, Densaulyq saqtau ministrlıgı senetın bır de bır bedeldı aqparat közı joq. Auru paida bolǧan jaǧdaida ne ısteu kerek algoritmı dizaindy naqtylau / maqūldau / jetıldıru satysynda tūr. Ortalyq organdar öte naşar jäne azǧantai aqparat taratuda. Jergılıktı özın-özı basqaru deŋgeiınde kışıgırım basyp şyǧarylatyn jäne halyq köp jinalatyn oryndarǧa ornalastyrylatyn habarlandyrulardan basqa, resmi türde eskertetın eşteŋe joq.
Köptegen qazaqstandyqtar karantindık aiyppūldar turaly bılmeidı dep qorqamyn (aiyppūl mölşerı 80 myŋ teŋgeden astam). Būl jaǧdai belgılı bır epidemiiaǧa qarsy şaranyŋ baryn körsetıp qana qoimai, polisiianyŋ sybailas jemqorlyq qaupın tudyrady.
Men aqparattyq saiasatty synaudan şarşamaimyn. Älı künge aqparattyq saiasat dauly, ortalyqtandyrylmaǧan, közge körınbeitın, mazmūny tömen jaǧdaida, sondyqtan tiımsız. Karantindık şaralarǧa habardarlyqty arttyru qajet. Adamdardyŋ densaulyǧyn saqtau üşın dūrys äreketterdı jasauy maŋyzdy - aqparattyq saiasat būl maqsatyna älı qol jetkızılgen joq. Sondyqtan Qazaqstannyŋ basty mäselesı däl osy jerde jatyr.
Qazır Qazaqstanda auyrǧan adamdar sanynyŋ ösuı baiqaluda, soŋǧy künderı eldegı ahual halyqaralyq būqaralyq aqparat qūraldarynyŋ talqylau deŋgeiıne deiın jettı. Qazaqstandyqtar būrynǧy TJ men jaŋa lokdaunnan qinalyp kettı. Äleumettık jelılerdegı dürbeleŋ, därıhanalarda kezek kütu, därı-därmek satyp alu psihologiialyq soqqy boluda. Endı halyqty tynyştandyru üşın bilık ne ısteu kerek?
Sarapşylarǧa eldegı jaǧdaiǧa baǧa beru qiyn emes, degenmen aqparattar ärtürlı tarauda. Jaŋa Densaulyq saqtau ministrınıŋ taǧaiyndaluymen aurudyŋ taraluyna bailanysty qalyptasqan jaǧdai turaly mälımetter bırşama jetıldırılıp, aqparat aǧymy ortalyqtandyryla bastady. Bız statistika nege negızdeletının jäne bilık organdarynyŋ aqparattyq habarlamany qalai taratynyn tüsınemız. Alaida, būl qazırgı jaǧdaidyŋ tek bır jaǧy.
Eger bız statistikaǧa jügınetın bolsaq, aldymen DDŪ-nyŋ qarama-qaişy ūsynystaryna köp köŋıl bölıngen siiaqty. Sonymen bırge, Qazaqstan bilıgı pandemiia turaly öz ideialaryn qalyptastyrǧan joq, mūndai jaǧdai algoritmı halyq pen medisinalyq mekemeler üşın Qazaqstannyŋ şynaiy ömır jaǧdaiyna säikes kelmeidı. Eger alǧaşqy karantin engızılgen uaqytta bilık yqtimal qauıpter men yqtimal ssenariilerdı baǧalaumen (köktemde bolǧan) saraptamalyq jūmystar jürgızgende, qazırgıdei halyq arasynda dürbeleŋ jäne därıhanalarda därı-därmekterdıŋ jetıspeuı bolmaityn edı.
Densaulyq saqtau ministrı men vise-ministrı därı-därmek tapşylyǧynyŋ sebepterın taldaǧanda, halyqtyŋ parasetamoldy ǧana alypsatarlyqpen köptep satyp aluy (basqa därılerdı emes), siiaqty sebepter de aitylǧan. Olar öz qatelıkterın moiyndaǧylary kelmeidı, terıs saldarǧa äkeluı mümkın jüieden tys, kınälılerdı ızdeidı. Bilık organdary jaǧdaidy tereŋ taldap, olardyŋ ıs-äreketterıne syni közqaraspen qarap, halyqqa ūsynǧan algoritmderdı baǧalap, eldegı ökınıştı jaǧdaiǧa jetkızgen olqylyqtar men qajetsız äreketterdı atap körsetuı kerek. Būl aqparatty köpşılıkke ūsynudyŋ qajetı joq, bıraq sarapşylar ükımet ökılderınıŋ äreketterı men COVID-19 taraluyn eŋseru üşın jürgızılıp jatqan saiasat arqyly oqiǧalardyŋ bolaşaqtaǧy damuyn baǧalap, boljai aluy kerek edı.
Bügınde qazaqstandyq BAQ-ta olar qazırgı virustyŋ örşuıne bailanysty bilık pen halyq bır bırın kınälauda. Sız būl mäselenı qalai baǧalaisyz jäne Qazaqstandaǧy alǧaşqy karantin, qataŋ karantindık şaralar men jaŋa şekteulerge qaramastan bärı qalai sätsızdıkke ūşyrady?
Jalpy, ındettıŋ örşuıne halyq ta kınälı. Keibır qazaqstandyqtar karantindık şaralardy qabyldaidy, olar özderınıŋ densaulyǧyna jäne jaqyndarynyŋ densaulyǧyna tönetın qauıpterdı jetkılıktı baǧalaidy. Alaida, halyqtyŋ basqa bölıgınde koronavirus jaily aqparat joq. Ekınşı jaǧynan, belgılı bır küşter men resurstardy jūmyldyrudy qajet etetın ındet jaǧdaiynda basqaru apparatynyŋ ūiymdastyrylmaǧandyǧy belgılı boldy. Bilıkte mūndai jaǧdailarda äreket etetın belgılı bır algoritm nemese şablon boluy kerek.
Bızdıŋ ortalyq Qazaqstandaǧy oqiǧalardyŋ nelıkten osylai damyǧanyn zerttedı. Koronavirustyŋ bırınşı tolqyny kezınde, infeksiia Europadan kelgen kezde, alǧaşqy quatty aqparattyq tolqyn men bilıktıŋ äreketterı koronavirustyq infeksiiamen küresudıŋ älemdık täjıribesımen edäuır ündestırıldı. Bızdıŋ ortalyqtyŋ mälımetınşe, hattamaǧa özgerıster engızılıp, «simptomsyz» degen ūǧym paida bolǧan kezde jaǧdai özgerdı.
Basynda halyq qatty qorqyp kettı. Aurudyŋ soŋy ölımmen aiaqtalyp jatty, sodan keiın halyqtyŋ köpşılıgı būl auru jeŋıl auru eken jäne sız onyŋ körınısterın baiqamauyŋyz mümkın dedı. Iаǧni, aurudyŋ ärtürlı nūsqalary şyqty da, būl aurudan adam öledı degen ūǧymdy ūmytty. Halyqtyŋ būlai oilauynyŋ sebebı, bilık eşteŋe tüsındırmesten bırınşı kezeŋde testıleudı engızdı.
Taǧy da, jaŋa hattama şyqqan kezde parasetamolmen temperaturany tömendetuge nemese ony profilaktikalyq maqsattarda qoldanuǧa bolatyndyǧy turaly habarlandy. Basqa preparattarǧa sıltemeler bolǧan joq, parasetamoly bar preparattardy nemese antipiretikterdı qoldanuǧa rūqsat etıletındıgı turaly tüsındıruler bolǧan joq. Bügın bız Densaulyq saqtau ministrlıgınıŋ ökılderınıŋ adamdardyŋ parasetamoldan basqa da därıler bar ekenın tüsınbeitınıne taŋqalatyndaryn oqydyq. Alaida, olardyŋ özderı būl qorqynyşty jaǧdaida temperaturany parasetamolmen ǧana tömendetuge bolady degen ideiany jasady. Sodan keiın därıhanalarda kezekter paida bola bastady.
Barlyq qazaqstandyqtar tek karantindık şaralarǧa ǧana emes, sonymen bırge koronavirustyq infeksiiaǧa da senbeidı. Halyqtyŋ edäuır bölıgı infeksiiaǧa senbeidı jäne jaǧdaidy är türlı jolmen tüsındıredı, tıptı qastandyq teoriialary turaly aituda. Tanymal adamdar, blogerler, jūldyzdar «tıkūşaqtardan uly zattardy şaşuda» degen aqparattardy taratty. Sız qalai oilaisyz, ataqty adamdar özderınıŋ aqparattyq alaŋdaryn qadaǧalap otyruy kerek pe?
Ärine, köptegen skeptikter de, joqqa şyǧaruşylar da Qazaqstanda ǧana emes, bükıl älemde bar, sondyqtan būl qūbylys qalypty jaǧdai. Alaida, jaqynda adamdardyŋ 80% -y ıs jüzınde simptomsyz nemese aurudyŋ anyqtalmaǧan, jasyryn belgılerımen auyratyny turaly köptegen aqparat taraldy. Būl halyq üşın nenı bıldıredı? Olardyŋ oiynşa auru sonşalyqty qorqynyşty emes nemese müldem joq - būl da narazylyqtyŋ bır türı. Eger adamǧa tym qatty qysym jasalsa, soǧan ūqsas reaksiia körsetedı. Iаǧni, aurudyŋ qauıptılıgınen tolyq bas tartu. Tıptı jeke men özım, saqtyq şaralaryna nemqūraily qaramasam da, bärın tastap, üide otyrǧandy qalamaimyn. Sondyqtan men koronavirustyq infeksiia auruy turaly tıptı estımegen adamdar bar ekenıne taŋ qalmaimyn.
İntellektualdy oilau jüiesıne kelmeitın, miǧa syimaityn aqparattyq şabuyldar da bar. Tanymal adamdar özderınıŋ közqarastarynyŋ jūrtşylyq üşın qanşalyqty jauapkerşılık arqalaitynyn sezınulerı kerek. Olar köptegen ölımnıŋ tırkelgenın köre otyra qauıptı müldem joqqa şyǧarudyŋ qajetı joq ekenın tüsınulerı kerek.
Kez-kelgen qoǧam siiaqty, Qazaqstan halqy da ärtürlı, bılımı, mädenietı ärtürlı. Sondyqtan bız būl problemany joqqa şyǧarmaimyz, bıraq tüsınemız.
Bügınde halyqty aqparattandyru qalai rettelıp otyr? Memorandumdar, teledidardaǧy nemese äleumettık jelılerdegı jarnamalar - osyndai mehanizmder bar ma jäne olar adresatqa qalai jetedı?
Bırınşıden, karantindık şaralardy saqtau qajettılıgı turaly habarlamalar kabeldı teledidarda ünemı taratyldy. Ūzaq uaqyt boiy sol habarlandyru, sol baiaǧy formada, jürgızuşı de sol baiaǧy eşteŋe özgergen joq. Aqparat aǧymy halyq üşın jai änşeiın bırdeŋege ainaldy, adamdar būdan keiın habarlamany körmeidı, estımeidı. Ol maqsatyna jetpeidı, al tiımdılıgı tömen bolyp qalady.
Būqaralyq aqparat qūraldarynda körsetıletın türlı jadynamalarǧa keletın bolsaq, Densaulyq saqtau ministrlıgı senetın bır de bır bedeldı aqparat közı joq. Auru paida bolǧan jaǧdaida ne ısteu kerek algoritmı dizaindy naqtylau / maqūldau / jetıldıru satysynda tūr. Ortalyq organdar öte naşar jäne azǧantai aqparat taratuda. Jergılıktı özın-özı basqaru deŋgeiınde kışıgırım basyp şyǧarylatyn jäne halyq köp jinalatyn oryndarǧa ornalastyrylatyn habarlandyrulardan basqa, resmi türde eskertetın eşteŋe joq.
Köptegen qazaqstandyqtar karantindık aiyppūldar turaly bılmeidı dep qorqamyn (aiyppūl mölşerı 80 myŋ teŋgeden astam). Būl jaǧdai belgılı bır epidemiiaǧa qarsy şaranyŋ baryn körsetıp qana qoimai, polisiianyŋ sybailas jemqorlyq qaupın tudyrady.
Men aqparattyq saiasatty synaudan şarşamaimyn. Älı künge aqparattyq saiasat dauly, ortalyqtandyrylmaǧan, közge körınbeitın, mazmūny tömen jaǧdaida, sondyqtan tiımsız. Karantindık şaralarǧa habardarlyqty arttyru qajet. Adamdardyŋ densaulyǧyn saqtau üşın dūrys äreketterdı jasauy maŋyzdy - aqparattyq saiasat būl maqsatyna älı qol jetkızılgen joq. Sondyqtan Qazaqstannyŋ basty mäselesı däl osy jerde jatyr.
Audarǧan Oŋǧar Qabden
