Uaqyt ötken saiyn, ǧylym men tehnologiianyŋ damuyna bailanysty joǧalyp bara jatqan mamandyqtardyŋ sany artuda. Degenmen, baǧzy zamannan kele jatqan jurnalistika – ekınşı köne mamandyq atanyp, älı künge deiın özektı bolyp qala bermek. Onyŋ bırden bır syry – zaman talabyna sai jaŋa platformalarǧa köşıp, özgerısterge tez beiımdeluınde. Mäselen, qazırgı taŋda merzımdı basylymdardyŋ ornyn internet-BAQ pen jelılık basylymdar basuda. Tıptı robottar da būl mamandyqqa qauıp töndırmeidı deuge bolady, sebebı tek adam ǧana halyqqa äser etıp, qoǧam sanasyna yqpal ete alatyn jaŋalyq, aqparatty jaza alady.
Jurnalistıŋ basty maqsaty – halyqtyŋ qamyn oilap, halyqtyŋ sözın aitu. Qandai özektı mäselenı kötermesın, jurnalistika sonyŋ bärın halyqtyq tūrǧydan qozǧauǧa, halyqtyŋ sözın söileuge küş salady. Orys publisistı Nikolai Mihalkovskii aitqandai: «Jurnalistika qoǧammen bırge ömır sürıp, qoǧammen bırge tynystaidy. Qoǧam tırlıgınıŋ tamyry qiylsa, jurnalistika da bıtıp tynady». Basqaşa aitqanda, tılşı käsıbi mındetterın atqaruda şekteulerge tap bolǧanda nemese aqparat tym az bolǧan kezdegı qiyndyqtardyŋ bärıne şydap, adal eŋbek etedı. Ärine, barlyq jurnalister käsıbıne adal bolyp, şyndyqty jetkıze jaza bermeidı. Degenmen, ūltjandylyq pen otansüigıştık qasietterımen erekşelenetın, aryn janynan biık ūstaityn tılşıler de ärkez tabylady.
Devid Rendall da özınıŋ «Ämbebap jurnalist» atty eŋbegınde de osy jaily aitady. 1982 jyly älem boiynşa toǧyz jurnalist qaitys bolsa, keiın jyl saiyn būl körsetkış tūraqty ösıp otyrǧan eken. Solai 2018 jyly bır jylda dünieden ötken jurnalist sany 80 jettı. Onyŋ negızgı sebebterı – tılşılerdıŋ memlekettık baqylauǧa baǧynbauy nemese orynsyz jäbırlenuşılerdıŋ ömırıne alaŋdap, qūqyqtyŋ taptaluyna jol bermeuı arqyly toǧyşar basşylyqtaǧylardy, paidasy qara basynan aspaityndardy jönge salamyn deuınen tuyndauda.
Ädılettıktı qalaǧany üşın «jazalanǧan» reporterlerdıŋ arqasynda «mümkın emes» körıngen özgerıster oryn alyp, eskırgen zaŋdar jetıldırılıp, ziian ükımetter qūrdymǧa kettı.
Qazaq jurnalistikasy üşın, XX ǧasyrdyŋ basynda ūlttyq mäselelerdı şeşu maqsatynda Alaşorda ükımetın qūrumen qatar, «Qazaq gazetınde» tılşılerdıŋ jūmysyn atqarǧan Älihan Bökeihanov, Ahmet Baitūrsynov, Mırjaqyp Dulatov syndy qoǧamdyq-saiasi qairatkerler – temırqazyq, baǧyt-baǧdar bolyp qala bermek. Öitkenı «Tırı bolsam, han balasynda qazaqtyŋ haqysy bar edı, qazaqqa qyzmet qylmai qoimaimyn!» dep ant berıp, qazaqtyŋ jarqyn bolaşaǧy üşın bırjola küreske tüsıp edı. Gazet betınde jer, tıl, tarih, bılımmen bailanysty mäselelerdı talqyǧa salyp, jūrttyŋ pıkırımen sanasyp, auyzbırşılıkpen şeşken. Gazette qazaq ömırınıŋ şynaiy körınısterın surettep, sansyz ädıletsızdıkterdı tızıp berdıp otyrdy. Mysaly, 1913 jyly Reseidegı qūrt auruyna qarsy jamiǧat derttı emdeu üşın qazaq jerınde qymyzhana aşudy josparlaǧan edı. Alaida, būl qymyzhana Yrǧyz uezındegı bes myŋ desiatina jerdı qūraityn, 13 üidıŋ qystauy bar, basqa qazaqtardyŋ jailauy bar aumaqta salynu qajet boldy. Qazaq jerın mūjyq, basqasy da tartyp alyp jatqanda, öz halqynyŋ qinalyp jatqanyn körıp tūryp, rūqsatsyz jer aluyn būrys kördı. Sondyqtan, Qazaq gazetıne Ahmet Baitūrsynov qymyzhananyŋ paidasy men zararyn atap ötıp, 13 üidıŋ adamdarynyŋ sol jerdı aluǧa razy bolsa qol nemese taŋbalaryn qoiyp, auylnai, bi ne bolys syqyldy adamdardyŋ bırı mörın basyp kelısımın jıbergenın jön sanady. Iаǧni, gazet basqarmasy halyq pıkırın maŋyzdy sanap, mäselenı ädıl şeşuge talpyndy. Oqyrmandaryna alaŋdap, öz elınde jäne älemde oryn alyp jatqan jaŋalyqtardy aityp, taldau arqyly dūrys baǧyt-baǧdar ūstanuyna sep bolyp otyrdy. Būl tılşınıŋ ūly maqsaty.
Tūtastai alǧanda, jaqsylyqpen jamandyqtyŋ qatar jüruı zaŋdylyq bolǧandyqtan, ädıletsızdık ärqaşan oryn alyp otyrady. Al ony aşyq, erkın aityp otyratyn batyl, kökıregı oiau tılşıler kerek. Britandyq dramaturg, Tom Spoppard tılşı mamandyǧy jaily öz oiyn bylai örbıtedı: «Eger sızdıŋ basty maqsatyŋyz älemdı özgertu bolsa, jurnalistika būl üşın eŋ tiımdı jäne jyldam qaru bolatyndyǧyna senımdımın». Demek, jurnalistika zaman talaptaryna jauap beretın, eŋ kerek mamandyqtardyŋ bırı.
Jurnalistıŋ basty maqsaty – halyqtyŋ qamyn oilap, halyqtyŋ sözın aitu. Qandai özektı mäselenı kötermesın, jurnalistika sonyŋ bärın halyqtyq tūrǧydan qozǧauǧa, halyqtyŋ sözın söileuge küş salady. Orys publisistı Nikolai Mihalkovskii aitqandai: «Jurnalistika qoǧammen bırge ömır sürıp, qoǧammen bırge tynystaidy. Qoǧam tırlıgınıŋ tamyry qiylsa, jurnalistika da bıtıp tynady». Basqaşa aitqanda, tılşı käsıbi mındetterın atqaruda şekteulerge tap bolǧanda nemese aqparat tym az bolǧan kezdegı qiyndyqtardyŋ bärıne şydap, adal eŋbek etedı. Ärine, barlyq jurnalister käsıbıne adal bolyp, şyndyqty jetkıze jaza bermeidı. Degenmen, ūltjandylyq pen otansüigıştık qasietterımen erekşelenetın, aryn janynan biık ūstaityn tılşıler de ärkez tabylady.
Devid Rendall da özınıŋ «Ämbebap jurnalist» atty eŋbegınde de osy jaily aitady. 1982 jyly älem boiynşa toǧyz jurnalist qaitys bolsa, keiın jyl saiyn būl körsetkış tūraqty ösıp otyrǧan eken. Solai 2018 jyly bır jylda dünieden ötken jurnalist sany 80 jettı. Onyŋ negızgı sebebterı – tılşılerdıŋ memlekettık baqylauǧa baǧynbauy nemese orynsyz jäbırlenuşılerdıŋ ömırıne alaŋdap, qūqyqtyŋ taptaluyna jol bermeuı arqyly toǧyşar basşylyqtaǧylardy, paidasy qara basynan aspaityndardy jönge salamyn deuınen tuyndauda.
Ädılettıktı qalaǧany üşın «jazalanǧan» reporterlerdıŋ arqasynda «mümkın emes» körıngen özgerıster oryn alyp, eskırgen zaŋdar jetıldırılıp, ziian ükımetter qūrdymǧa kettı.
Qazaq jurnalistikasy üşın, XX ǧasyrdyŋ basynda ūlttyq mäselelerdı şeşu maqsatynda Alaşorda ükımetın qūrumen qatar, «Qazaq gazetınde» tılşılerdıŋ jūmysyn atqarǧan Älihan Bökeihanov, Ahmet Baitūrsynov, Mırjaqyp Dulatov syndy qoǧamdyq-saiasi qairatkerler – temırqazyq, baǧyt-baǧdar bolyp qala bermek. Öitkenı «Tırı bolsam, han balasynda qazaqtyŋ haqysy bar edı, qazaqqa qyzmet qylmai qoimaimyn!» dep ant berıp, qazaqtyŋ jarqyn bolaşaǧy üşın bırjola küreske tüsıp edı. Gazet betınde jer, tıl, tarih, bılımmen bailanysty mäselelerdı talqyǧa salyp, jūrttyŋ pıkırımen sanasyp, auyzbırşılıkpen şeşken. Gazette qazaq ömırınıŋ şynaiy körınısterın surettep, sansyz ädıletsızdıkterdı tızıp berdıp otyrdy. Mysaly, 1913 jyly Reseidegı qūrt auruyna qarsy jamiǧat derttı emdeu üşın qazaq jerınde qymyzhana aşudy josparlaǧan edı. Alaida, būl qymyzhana Yrǧyz uezındegı bes myŋ desiatina jerdı qūraityn, 13 üidıŋ qystauy bar, basqa qazaqtardyŋ jailauy bar aumaqta salynu qajet boldy. Qazaq jerın mūjyq, basqasy da tartyp alyp jatqanda, öz halqynyŋ qinalyp jatqanyn körıp tūryp, rūqsatsyz jer aluyn būrys kördı. Sondyqtan, Qazaq gazetıne Ahmet Baitūrsynov qymyzhananyŋ paidasy men zararyn atap ötıp, 13 üidıŋ adamdarynyŋ sol jerdı aluǧa razy bolsa qol nemese taŋbalaryn qoiyp, auylnai, bi ne bolys syqyldy adamdardyŋ bırı mörın basyp kelısımın jıbergenın jön sanady. Iаǧni, gazet basqarmasy halyq pıkırın maŋyzdy sanap, mäselenı ädıl şeşuge talpyndy. Oqyrmandaryna alaŋdap, öz elınde jäne älemde oryn alyp jatqan jaŋalyqtardy aityp, taldau arqyly dūrys baǧyt-baǧdar ūstanuyna sep bolyp otyrdy. Būl tılşınıŋ ūly maqsaty.
Tūtastai alǧanda, jaqsylyqpen jamandyqtyŋ qatar jüruı zaŋdylyq bolǧandyqtan, ädıletsızdık ärqaşan oryn alyp otyrady. Al ony aşyq, erkın aityp otyratyn batyl, kökıregı oiau tılşıler kerek. Britandyq dramaturg, Tom Spoppard tılşı mamandyǧy jaily öz oiyn bylai örbıtedı: «Eger sızdıŋ basty maqsatyŋyz älemdı özgertu bolsa, jurnalistika būl üşın eŋ tiımdı jäne jyldam qaru bolatyndyǧyna senımdımın». Demek, jurnalistika zaman talaptaryna jauap beretın, eŋ kerek mamandyqtardyŋ bırı.
Qymbat MŪRAT,
Almaty qalasy HBB NZM
12 synyp oquşysy
