Būl jyr bırese asyp-tasyp, asqaqtaǧan aduyndy batyrlyq dastandai örşelenedı. Endı bırde mamyrdaǧy keştei maujyrap, näzık qana esken qoŋyr samaldai mahabbat ünın paş etedı. Bırde ūlt şyndyǧynyŋ sandyǧyn astarlap aşyp, siqyrly, ǧajaiyp äuenge oiysady. Būl san myŋ sipatta türlengen, kestelı tılmen kömkerılgen, sony soqpaqtaǧy tyŋ tırkestermen güldengen, oqyrman köŋılınıŋ biıgın iemdengen- aqyn Merei Qarttyŋ ädebi älemı. Qazırgı qazaq poeziiasyna özındık tynyspen kelıp, bolaşaqtaǧy ūlt ädebietınıŋ kepıl-kırpışındei bolyp qalanǧan aqyn Mereidıŋ 2019 jyly jaryq körgen «Qaraşyqtaǧy qūbylystar» jyr jinaǧyn negızge ala otyryp, qalamgerdıŋ tabiǧatyndaǧy erekşelıkterdı saralap köreiık.
Merei Qart-alǧaşqy öleŋderımen-aq aqyndyq arynyn aŋǧartyp, oqyǧannyŋ taŋdaiyn qaqtyryp, şöl qandyruǧa ädebi bastau ızdegennıŋ aldynan ötkel bermes özennıŋ örşıl tolqyny bolyp qarsy alatyn syrly suretker. Qazaq ädebietıne Merei qalamymen kelgen jaŋalyqtar ūlttyq söz önerınıŋ mereiın ösırıp jürgenı bükpesız şyndyq. Būl tosyn jaŋalyqtar Merei Qarttyŋ öz qatarlastarynan qara üzıp, ädebi üderıste oq boiy ozyq şyǧuyna negız bolǧandai. Jaŋa ǧasyr poeziiasyna Merei tudyrǧan taŋǧajaiyptardy ret-retımen ūsynaiyn.
Jalpy, qazaq ädebietınde batyrdyŋ häm onyŋ tūlparynyŋ portretın somdau ürdısı bar. Būl ürdıske Merei aqynnyŋ qosqan jaŋalyǧy-tūlpar mıngen has batyrdyŋ tolyq portretın ädebietke äkelgenı. At äbzelderınıŋ büge-şıgesıne deiın surettep, tolyqqandy portret jasady. «Saiypqyran Saqtyŋ ūlymyn» degen öleŋı-qalamger jaŋalyǧynyŋ jarşysy.Būl öleŋde tau özenındei örşelengen asqaq ruh bar. Oqyrman jüregındegı patriottyq sezımdı alapat örtke ainaldyra alatyndai qūdırettı küi bar. «Arqyraǧan tarpaŋ küreŋın» jügenınen bastap sipattaǧan avtor sübelı sözdıŋ mainy tamyzady.
Arqyrasa tarpaŋ küreŋım,
Bal-būl da janar tür-öŋım,
Köneden qalǧan közımsıŋ,
Kümıs kömkergen jügenınm,-dep aqyn Täuelsızdıktıŋ bır kepılındei bolǧan tūlpar ūǧymyn qasiet tūtady. Naǧyz qazaqy bolmysyn bır ǧana öleŋnıŋ ön-boiyna toǧystyryp bere bılgen suretker kelesı şumaqtarda naizaǧaidai tıl qatady:
...Jaratyp mıngen külıgın,
Saiypqyran Saqtyŋ ūlymyn,
Üzeŋgımen-aq üzgenbız,
Qarsy şapqan qasqyr jūlynyn...
Būl rette aqyn «qaharman eldıŋ ūrpaǧymyz» degen biık ideiany «üzeŋgımen-aq üzgenbız» degen bır tarmaqqa bailap bergen. Ärı qazaqtyŋ tarihyndaǧy jaularyn termelemei-aq, «jūlyny üzılgen qasqyr» beinesınde ūsynuy da qalamgerdıŋ şeberlıgınıŋ bır körınısı.Osylaişa Merei aqyn tūtas portret somdau arqyly qazaq poeziiasyna tyŋ jaŋalyǧyn alyp keldı.
Merei poeziiasyna tän taǧy bır erekşelık-buyrqanyp tektı söilep, «kök börıden taraǧanbyz» degen aŋyzǧa süiene otyryp, qasqyrlyqty qasiet tūtuy. Aqynnyŋ būl taqyrypqa arnaǧan öleŋderın bır toptama retınde alyp qarasa da bolady. Öitkenı qasqyrlar jaiyna köptegen öleŋderın arnaǧan aqyn özınıŋ şynaiy qazaqy bolmysyn, tereŋ filosofiialyq paiymdaryn, ömırşeŋ de körkem obraz tudyruǧa şeber tabiǧatyn taǧy tanyta tüsedı. «Kökjaldyŋ kürsınısı» öleŋıne üŋıleiık. Şalys ūiqas türınde tüidektete berılgen öleŋ bır oqyǧanda syryn aşpai, qaitalap oqyǧan saiyn türlı qyrynan qūbylady. Avtor özınıŋ «men» beinesın öleŋdegı kökjal obrazynda ūtymdy orailastyrǧan. Jyr boiynda jeŋımpazdyq ruh dauyly köterıledı.
...Jortyp jürmın ūzaq kün,
Jauǧa toly maŋaiym,
Taǧdyrymdaǧy tūzaqtyŋ,
Talqandadym talaiyn,-dep aqyn oqyrman qūlaǧyna jeŋımpaz jauyngerdıŋ ünın äkeledı.
...Sadaqa dep qaqpanǧa,
Siraǧymdy qaldyrdym,-degen tarmaqtarda Merei ūlt tarihyndaǧy şyndyqty bır tolǧap ötedı. «Bastan qūlaq sadaqa» deitın halyq danalyǧy osy tarmaqtarda özdıgınen sybyrlap tūrǧandai.
...Özıme-özım qyrsyǧyp,
Janym tolǧan taǧy şer,
O, tasbauyr tırşılık,
Al, qaisymyz qanışer?
Osylai aiaqtalǧan öleŋdegı «kökjaldyŋ şerı» jeke bastyŋ emes, ūlt kürsınısı, el bolaşaǧyna qam jegen azamat aqynnyŋ tynysy. Kökjaldar turaly jyr tiegın aǧytqan aqyn özınıŋ tūlǧalyq tabiǧaty men adami aişyqtaryn da bürkemelemei jaiyp salady. «Qasqyrlyǧym tūrady ūlyp Aiǧa!» öleŋı osy jaidan tereŋ syr şertedı.
Ar-ojdanym-ainymas dästür-dınım,
Jüregımmen oiatam tastyŋ mūŋyn,
Sūm oilardan Sanamdy alastaǧan-
tamyrışı yryldaq qasqyrlyǧym...
Auzyn aşsa, ardyŋ ünı bolyp aq söileitın, jüregın «tastyŋ mūŋyn oiatar» joiqyn küş kerneitın, qaisar ruhy qasqyr yrylynan tüleitın Merei Qarttyŋ bolmysy bölek bıtımı osy. Aqynnyŋ är jyrynda onyŋ öz dausy astarlanǧan. Ol özgenıŋ ünın qaitalamaidy, basqanyŋ ūstanymyn ūlyqtamaidy. Öz tarazysynan ölşep, kesımın de özı şyǧarady. «Abadan» öleŋınde däl osy yrǧaq jalǧasady.
...Siraǧymda-jau-qaqpan,
Aiǧa qarai ız salǧan,
abadan em aulaqtan...
Öleŋde Abadan, Ai, jau-qaqpan beinelerı öte astarly beinelengen. Abadan-qasqyrlar üiırın bastaityn eŋ myqty kökjal. Aqyn Mereidıŋ özın abadanǧa balauynyŋ da zor mänı bar. Ärı qazaqtyŋ söz bastaǧan düldül şeşenderınıŋ jiyntyq beinesı de bır ǧana abadanǧa sättı sabaqtastyrylǧan. Halyqtyŋ mūŋyn mūŋdap, joǧyn joqtap, «jau-qaqpanmen» alysyp ötu-biık tūlǧalarǧa ǧana tän tektı qasiet. Abadan taǧdyry būiyrǧanyna qalamger dän riza. Būl qasiettı «maŋdaiyna mörlengen taǧdyrynyŋ jazuy» dep qabyldaidy. «Abadan» öleŋındegı örelı oidy «Aqpan aiy» jyryndaǧy jandy tebırenter şūraily tın men oralymdy oi sabaqtaidy.
...Tısteskennıŋ ketetūǧyn tısınde,
Aiamaityn ar aldynda küşın de,
Qasqyrlardy qūrmet tūtam taǧy da,
Syŋaryna adaldyǧy üşın de.
Aqpan aiyn «qasqyrlardyŋ bal aiy» dep körkemdep ataǧan aqyn tabiǧattyŋ būl perzentın nege sonşa asqaq jyrǧa qosqanyn osylaişa söz soŋynda aiqyn aŋǧartady. Būl şumaqtan taǧy da qalamgerdıŋ möldır, antyna, uädesıne berık, jalǧanǧa bermes erık tūnyq jany men mūndalaidy.
Tarpaŋ küreŋge mıngen batyr men Aiǧa qarai ız salǧan abadan beinelerı köŋıl tükpırıne qonaqtap qala berdı. Endı bır sät nazdy äuen estılıp, köŋıl kökjiegı aluan tüspen qūbyldy. Būl Merei Qarttyŋ ǧaşyqtyq jyrlar älemı edı. Lirikalyq keiıpkerdıŋ ışkı sezımderıne qūrylǧan mahabbat jyrlary erekşe näzık, sūlu syrǧa toly. Merei şaiyr könemen tıldesıp, jaŋamen ündese bıledı. Būl qasietın ǧaşyqtyq taqyrybyndaǧy öleŋderınde de anyq aŋǧartty. «İınaǧaş» öleŋınen üzındıge kezek bereiık.
İyǧyŋda taldyrmaş,
İınaǧaş terbelgen,
Qylyǧyŋa boldym mas,
Alǧaş senı körgennen...
Közden öşıp, köŋılden jyraqtaǧan iınaǧaş asqan qyz beinesın Merei Qart jaŋa ǧasyr ädebietıne qaita alyp keldı. Örelı ötkensız baqytty bolaşaq joǧyn bek baiqatqan aqyn tylsymyna taǧy da kuä boldym. Sezım örnekterın öleŋ qyp örgen aqynnyŋ jyrlarynda naǧyz qazaq aruynyŋ beinesı bar. «Ǧaşyqtyǧym» öleŋıne nazar salaiyq.
...Būrymyŋ būlaŋ qaqqanda,
Jūpary estı köktemnıŋ,
Arailap aq taŋ atqanda,
Aq maŋdaiyŋnan öpkenmın...
Ǧaşyǧyn maŋdaiynan öpken serı jıgıt pen būrymy būlaŋ qaqqan kermiyq kerbez. Būl beineler oqyrman köŋılın qytyqtap, Aqan serınŋ joiqyn mahabbatyn, Bırjan saldyŋ ǧajap daŋqyn eske tüsıredı.
Aqyn Mereidıŋ sezım gülderımen türlengen mahabbat ölkesı saliqaly, tūŋǧiyq bır küige ūlasty. Būl-jas şaiyrdyŋ qarttyq şaǧynda aitar oilaryn qazırdıŋ özınde lyqsytyp ülgergen tereŋ filosofiialyq iırımderge toly ömır, qoǧam, zaman jaily tolǧanystar tarauy. Būl jyrlarǧa qarap, jas Merei emes, abyz Mereidıŋ eles beretının-şaiyrdyŋ tym kesek, ataly sözdı körkem tılmen jetkıze bılgendıgı dep tüsınse abzal. Osy rette qalamgerdıŋ filosoftyq deŋgeiınıŋ biıktıgı körınedı. «Künder öter...» öleŋı-aqyn Mereidıŋ jan tebırenısın asa bai kestelı tılmen ǧajaiyp etken taǧdyrly tuyndysy. Taǧdyrly deuımnıŋ sebebı-būl öleŋde ömır jaily özektı oilar qalamger tılınıŋ marjandarymen äşekeilengen.
Kün-japyraq,
Uaqyt jelge üzılgen,
Ketermız-au,
Qūs jolynyŋ ızımen,
Arman qalar jerge közı süzılıp,
Qoştasasyŋ qys pen köktem, küzıŋmen...
Beinelı tılmen öz oiyn nyq bederlei bılgen suretker är şumaqta ömırdıŋ ötkınşı ekenın oqyrmanyna syi-tartudai ūsynǧan. Al «Qūzǧyn» öleŋınde pälsapalyq tüiın üş-aq şumaqtan tūratyn şaǧyn jyrdy şeksız oi keŋıstışınde qalyqtaǧan qyran-tarmaqtarǧa ainaldyryp jıbergen.
Qūba Qūzdarǧa qalqyǧan,
Qara bas qūzǧyn saŋǧyǧan,
Alystan Ajal şaqyryp,
Jyrtqyştyŋ jolyn aŋdyǧan...
Osyndai sipattaumen söz bastaǧan qalamger ömırdıŋ mänın qūzǧyndai ūzaq jasauda emes ekenın nasihat etedı.
...Qūsqa da, aŋǧa tüz qymbat,
Olarǧa sor ǧoi-bızdıŋ Baq,
Ne qaiyry bar bıraq ta?
Myŋ jasaǧannan qūzǧyndap...
İä, aqynnyŋ uaǧyzdap otyrǧany- qaiyrsyz ūzaq qūzǧyn-ǧūmyr emes, igılıktı, parasatty qyran-ǧūmyr. «Qala-qoǧam» öleŋınde avtor qala ömırınıŋ tüitkıldı qyrlaryn tüirep ötıp, künähar qyrlaryn äşkere etedı. «Qala» ūǧymyna būryn-soŋdy eş qalamgerde kezdespegen äşekei-tırkes taǧaday:
...Qala degen-qorǧansyzdar qabırı,
Amalsyzdan öletın...
Öz künäsıne özı tūnşyqqan «küpır Tünnıŋ» «jaryq Kündı saǧynuy» öleŋnıŋ tolǧamyn tereŋdetıp, boiauyn asyra tüsedı.
...Ua, jaryq Kün, senı qatty saǧynyp,
Kübırleidı küpır Tün.
Al ekınşı şumaqta kezdesetın «kafe» sözı bır uys altynnyŋ ışındegı tattanǧan temırdei äser qaldyrady. Degenmen aqyn tılınıŋ tegeurındılıgı sonşa-bır böten söz onyŋ körkemdık ainasyna qylau jūqtyra almady. Öitkenı Mereidıŋ aqyndyq tılı tyŋnan örılgen töl tırkesterge toly. Öleŋın «jyly jaŋbyr» köretın Merei Qarttyŋ «köŋılınıŋ qauyzy» bar, «armanynyŋ közı» bar, «Qūs-qiialy» şarlap keŋ älemdı, Täŋırden alǧan aq batasy-namys pen ar.
Jyldyŋ tört mezgılıne jyr arnap, ai nūrynan syr aŋdap, sezım men ruhtyŋ jelkenın kötergen aqyn Mereidıŋ ädebietke äkelgen jaŋalyqtaryn baian qyldym. Aqynnyŋ jan syryn-öleŋderın oqyrmanyna aian qyldym. Qazırgı qazaq poeziiasynyŋ kögınde janǧan Merei jūldyzy ämanda biık bolary sözsız. Oǧan jürekpen jazatyn aqynnyŋ arly jyry men sanasa tausylmas aluan qyry kuä. Arly jyrdyŋ Abadany älı talai tyŋ jortyŋ, taŋ asyp, tün qatyp, jyrdan Aiǧa aparar altyn mūnara tūrǧyzary aqiqat.
Aizat Raqyş
jazuşy
