Endıgı ömırdıŋ pandemiiaǧa deiın jäne pandemiiadan keiın dep bölıne bastaǧanyn baiqau qiyn emes. Adamdar arasyndaǧy qarym-qatynastar da aitarlyqtai özgerıster oryn aluda... Būrynǧydai qajet bolsyn-bolmasyn beibereket sabylyp jüretın jūrttyŋ aiaǧy tyiylyp, oiyn-sauyq ortalyqtarynda iın tırese sabylysqan eldıŋ qarasy būl künde körınbeidı. Tıptı, būryn är närsege asa män bere bermeitın halyq endı köşede bır-bırıne ürke qarap, qoǧamdyq oryndarǧa kırerde, kölıkterge mınerde dereu betperdesın taǧyp tap-tūinaqtai jinaqtala qalatyn, kez kelgen jerde antiseptik qoldanyp, tazalyq saqtap, ainalasyndaǧylarǧa tazalyq talaptary turaly eskertu jasai bastaityn ädetter paida boldy.
Kündelıktı tırlıkte «attyǧa erıp jaiaudyŋ taŋy aiyrylyp», bır-bırınen asyp tüsu üşın daŋǧazalyqtyŋ buyna ūrynǧandar qazır es jiia bastady. Ataq üşın alys-jaqyn jüz tanystardy jüzdep, myŋdap jiyp alyp, zäulım sarailarda toi jasap, tıptı özgelerden artyq ekenın körsetu üşın qaltasy tesık, şamasy joq bolsa da kreditke qymbat kiım kiıp, kölık mınıp, ışken-jegenımen maqtanatyndardyŋ qarasy şekten şyqqany ötırık emes. Dünienı dür sılkındırgen täjdı tajal osynyŋ bärınıŋ beker ekenın ūqtyryp, materialdyq bailyqtan görı, moraldyq qūndylyqtardyŋ qai kezde de maŋyzdy bolatynyn közge şūqyp körsettı. Ärkım osyǧan deiın ne ıstep, ne qoiǧanyna esep jasap, alda qandai özgerıster jasau kerek, qandai jaǧdaida nege daiyn bolu kerek degen sūraqtardyŋ jauabyn ızdeuge köştı. Änşeiınde jai sözge ainalyp, tılek aitqanda ǧana qoldana bastaǧan bırınşı bailyqtyŋ basqa emes, densaulyq ekenın anyq ūqty. Adamǧa eŋ qymbaty ataq pen bailyq emes, et jaqyn tuysy, bırge tuǧan bauyry, alysyp-berıspese de quana körısıp, quanyşyn bölısetın, qaiǧysyna ortaqtasatyn aǧaiyny ekenın şyn sezındı. Sebebı, bai-baǧlan, kedei-kepşık, han men qara dep taŋdap jatpai, eldı baudai tüsırıp, qynadai qyryp jıbergen COVID-19 talai adamdy qimasynan aiyryp, janyn şüberekke tüiıp, tyǧyryqqa tıredı. Keşe aiaǧy jerge timei, mūrny kökke şüiırılıp eşkımdı közge ılmei, jalǧandy jalpaǧynan basyp, özderın jerdegı jarty Qūdai sanap jürgender basqany emes, bır jūtym aua men bır qasyq sudyŋ qadırıne qalai jetkenın, jan qysylǧanda ötken ömırınıŋ köz aldynan qalai kölbeŋdep ötkenın aita bastady... İä, pandemiia talaidyŋ közın aşyp, kökıregın oiatyp, küllı jūrtqa sabaq boldy.
Būǧan deiın jüzdegen adamǧa arnalǧan han saraiyndai toihanalardy mūrtynan tızıp salyp tastaǧan toi biznesmenderı men toidy tabys közıne ainaldyrǧan öner ielerın de şatqaiatatyp jıberdı. Būryn üidıŋ qasyna ülkendeu şatyr tıgıp qana aǧaiyn-tuystyŋ batasyn alyp, barymen bazarlap yrymyn jasap jürgen eldıŋ toǧyşarlanyp ketkenı sonşa, toihanalardy ışkı-syrtqy ärlenuıne qarap taŋdap, bankterge belşesınen qaryzǧa batsa da jappai jarysa jaldap, bäsekelese toi jasap, soŋynda bır-bırınen qanşalyqty artyq-kem tüskenın söz qylatyn tömen deŋgeige jetkenın közben körgen bır kezeŋdı ötkızdık. Ökınıştı bolǧanymen, äiteuır daraqylyqty it jep, daŋǧazalyq uaqyttyŋ kelmeske ketıp, keşteu bolsa da sanaǧa säule tüskenı qai jaǧynan alǧanda da dūrys boldy demeske laj joq. Köpke topyraq şaşty dep sökpeŋızder, toǧyşarlyqtyŋ buyna ūrynbai, odan aman qalǧandardy basynda dymy, qolynda tügı joq dep sökkenderdıŋ qatary az bolmaǧanyn adamnan jasyrǧanmen, Alladan jasyra almaimyz. Tıptı, «toi bolmasyn dep edıŋder, qyrylyp qaldyŋdar ǧoi» dep tabalaǧandardyŋ da bolǧanyn körgen, iä, estıgen bolarsyz. Ras, ne dese de ärkımdıkı özıne jön, ärkımge bır-bırden berılgen auyz ben tıl barda eşkımnıŋ auzyna eşkımnıŋ qaqpaq bola almaityny anyq. Dese de uaqyt öz enşısındegı dünielerdı qaşan, qalai retteudı adamnyŋ yrqyna salmaitynyna taǧy bır märte köz jettı.
Qazırgı kezde karantin talaptarynyŋ kezeŋ-kezeŋımen jeŋıldetıluıne qaramastan, toihanalardyŋ jaqyn arada aşylmaityny, olardyŋ jūmysynyŋ juyqta jandanbaityny turaly ükımetten arnaiy pärmen de berıldı. Ol dūrys ta. Auru azaidy degenmen, odan keler qauıp-qater seiılgen joq. Adamdardyŋ şamadan tys jiyluyna rūqsat berılgen jaǧdaida «taz keipımızge» qaita tüsetınımız de tüsınıktı. Mūny halyq bırden bolmasa da, bırtındep tüsınıp keledı. Bır quanyş, bır qaiǧyǧa ortaqsatar et jaqyndar ǧana jinalyp, dabyraǧa toly jiyndardyŋ bas-aiaǧy jinaqtalyp, adamynyŋ sany şektelıp, el erteŋın oilap, jönge kelıp qaldy. Sol sebeptı qazırgı kezde alystan köz tartyp «men mūndalap» tūratyn säulettı ǧimarattar – toihanalar qaŋyrap bos tūr. Olardyŋ endıgı taǧdyry qalai şeşıletını bızge beimälım, ol ielerınıŋ enşısınde. Degenmen, mūŋsyz, qamsyz kezde jaŋbyrdan keiıngı saŋyrauqūlaqtai qaptaǧan toihanalardyŋ endıgı «taǧdyry» turaly qoǧam pıkırı ekıge jarylǧanyn körıp jürmız. Bıreuler oiyn-sauyq, sauda ortalyqtaryna ainaldyru kerek dese, endı bıreuler ondailar onsyz da az emes, olardy mädeni, ǧylymi baǧyttardy damytatyn, jastarmen jūmys jasaityn ortalyqtarǧa, ǧylym-bılım ordalaryna ainaldyrǧan jön dep jatyr. Bız öz tarapymyzdan köŋılge qonatyny ekınşısı nūsqa ekenın aitqymyz keledı jäne sony qoldaimyz. Öitkenı «kögaldy quyp gölaittap, Qyzyqpen jürıp jazdy alatyn» uaqyt kelmeske kettı. Toǧyşarlyqtyŋ däurenı ötıp, bardy bazarlap otyra bermei älemdık örkenietke, onyŋ ışınde ǧylym men bılım örkenietıne ūmtylu qajettılıgı talqylaudy talap etpeitın deŋgeige şyqty. «Ana tılı» gazetıne sūhbat bergen Prezident Qasym-Jomart Toqaev ta tehnologiianyŋ qaryştap damyp jatqan uaqytynda toi-toilap, jyr jyrlap otyratyn uaqyt emes ekenın erekşe atap ötkenı belgılı. «Qazır «Toiyŋ toiǧa ūlassyn» dep ändetıp, toi toilap jüretın uaqyt emes. Bügıngıdei tehnologiianyŋ zamanynda toi-tomalaqtyŋ äŋgımesın aityp, bır-bırın asyra maqtap, as ışıp, aiaq bosatqanǧa riza keiıpte jüru ädetınen arylu kerek. Memlekettıŋ özı ölermendıkpen ömır süretın kezge keldık. Sondyqtan eŋbek etu – ömır saltyna ainalyp, basty mındet sanaluǧa tiıs. Toi qualaityn emes, oi qualaityn kezeŋmen betpe-bet keldık. Būl däuır – aqyl-oidyŋ, ǧylym men bılımnıŋ, eŋbektıŋ däuırı», - dep kesıp aitty. Endeşe «Dünienıŋ keŋdıgınen ne paida, kigen etıgıŋ tar bolsa» degendei, jan qysylyp, azamzat bıtken jantalasyp jan saqtaudyŋ qamyn jasap, ozyq tehnologiialardy jasap jatqanda «alma pıs, auzyma tüs» dep otyratyn uaqytymyzdyŋ joqtyǧy aian. Sondyqtan ūrpaq bolaşaǧy üşın memlekettıŋ dauy barysynda bırlese eŋbek etıp, ǧylym men bılımımızdı damytyp, özgelerge ülgı bolmasaq ta özımızdı aiaqqa tūrǧyza alatyn, basqalarmen teŋ därejede sanasa alatyn deŋgeige jetuımız kerek. Ol üşın, ärine, eŋ aldymen daŋǧazalyqtan arylyp, daraqylyqty qoiyp, örkeniet jolynda ǧylym men bılımge den qoiuymyz şart ekenı aitpasa da tüsınıktı. Būl – uaqyt talaby.
Auru dendegen şaqta jiǧan dünie, kigen kiım men sauyq-sairannyŋ emes, ǧylym men bılımnıŋ, ozyq tehnologiianyŋ asa maŋyzdy ekenın jäne dünie köşınen kende qalyp, kenjelep ketkenımızdı tüsındık. Osyǧan bailanysty endıgı jerde qandai ǧylymdy damytyp, nenı üirenuımız kerek degen tūrǧydaǧy san saualdyŋ tuyndaǧany anyq. Eldegı epidemiologiialyq ahual syn kötermei tūrǧan şaqta ekonomisterdıŋ aldaǧy daǧdarys turaly, medisina salasynyŋ ǧalymdary men därıgerlerdıŋ koronavirusqa qatysty ekınşı tolqynnyŋ bolu-bolmauy jaily boljamdary da köŋıl könşıterlık emes ekenın körıp-bılıp otyrsyz. Būl jaǧdai elımızdıŋ qai salasyna bolsa da oŋai timedı, bılım salasyna da ülken soqqy boldy... Olardyŋ ışınde ürei tuǧyzyp, köŋılge qaiau salatyndary men daqpyrtqa toly ösek-aiaŋnyŋ da az emes ekenıne qaramastan, «Jaraqty kezde jau kelmegenımen», «Jau joq deme, jar astynda» ekenıne, qamsyz otyruǧa bolmaitynyna közımız äbden jettı. Sondyqtan alda boluy mümkın jaǧdailarǧa qalai tötep beremız, pandemiianyŋ bırınşı kezeŋın «Qūdai, Qūdai dep jürıp» äupırımdep äreŋ ötkızdık, ekınşı tolqyn keler bolsa ne ısteuımız kerek, daiyndyqty qandai maqsatta, qalai jasauymyz kerek degen siiaqty mäseleler alǧa şyqty. Jaǧany jailauǧa jıberıp qoiyp, arqany keŋge salyp otyratyn uaqyt joq. Naqty şaralardy qolǧa alyp, myqty şeşımder şyǧaratyn uaqyttamyz.
Dūrys, örkenietten qalmauymyz kerek, ol üşın bılım men ǧylym kerek. Ūrpaq sanaly, tärbielı, bılımdı boluy kerek. Oǧan barlyǧymyz at salysuymyz qajet jäne mındettımız. Oǧan talas joq. Bıraq osy köptegen «kerekterdıŋ» köp aitqanymyzben, eşqaisysynyŋ mäselesı tolyq şeşılıp jatqan joq.
Osylai bola tūra, bılım salasynyŋ alǧa jyljyp, balalardyŋ tolyqqandy bılım aluyna kedergı öte köp ekkenın aitpasqa bolmaidy. Öitkenı «auruyn jasyrǧan öledı». Būl salada atqarylyp jatqan jaqsy ıster men jaŋalyqtardy joqqa şyǧarmaimyz. Bıraq sabaq bastaldy, al üş tılde oqytylǧaly otyrǧan jaratylystanu pänderınıŋ oqulyqtary barlyq oquşyǧa jetpeidı. Nege? Mäselen, basqa jaqta jaǧdai qandai bılmeimın, bızdıŋ mektepte är 9 synypqa biologiiadan bar-joǧy 5 oqulyq berılgen. Qalǧan balalarǧa oqulyqtyŋ elektrondy nūsqasynyŋ sıltemesın jıberemız deptı. Endı qaraŋyz, ne oqulyǧy joq (kompiuterdıŋ jyryn aitpai-aq qoiaiyq – avt.) ne smartfony joq, ol bolsa aulynda internetı nemese tarifke qosylatyn tiyny joq balanyŋ qūqyn kım qorǧaidy? Pandemiianyŋ kesırınen karantinnen karantinge ketıp, saldarynan jūmys toqtap, ata-anasynyŋ ailyqsyz qalyp, aqşa taba almaǧany üşın, ükımettıŋ osy künge deiın bılım salasyndaǧy qordalanǧan, ärı kezek küttıruge bolmaityn asa mäselelerdı şeşpegenı, barlyq aumaqty internetpen qamti almaǧany üşın, bılım ministrlıgınıŋ oqulyqty jetkılıktı bermegenı üşın, jalpy qaşyqtan oqudyŋ miǧa qonbaityn talaptary men qaptaǧan sūraqtary üşın oquşy men mūǧalım, ata-ana nege qiyndyq körıp, jauapty boluy kerek degen ülken sūraqtyŋ jauabyn kımnen, qaidan, qaşan aluǧa bolady? Ata-analar kımge jügınıp, kımnen kömek sūrauy kerek? Būl mäselelerdı erıktıler men qolynan kelgenşe elge kömek qylyp jürgen janaşyr azamattar tübegeilı şeşe almasy anyq. Būl mäsele, äsırese köpbalaly otbasylar men äleumettık jaǧdaiy tömen otbasylarǧa öte auyr soǧyp otyr.
Az ailyqqa künderı qarap, bır aş, bır toq jürgen mūǧalımderdıŋ de şekesı qyzyp tūrǧan joq. Bılım salasyna qatysty är türlı platformalara bırneşe saitty qoldanu arqyly sabaq ötuge mındettelgenımen, onyŋ da qolynda talapqa sai ne kompiuterı, ne noutbugy, ne netbugy, tıptı planşetı joq. Täjıribe retınde ZOOM-nan qaiyr bolmaǧan soŋ, PADLET platformasynda sabaq ötıp kördı. Alaida täjıribe köŋılden şyqpady, sebebı sol ZOOM-nyŋ kebın kiıp, oquşylar men mūǧalım bır-bırın ne tolyq köre, ne dūrys esti almai äbden äure sarsaŋǧa tüstı. Eŋ bolmasa mūǧalımnıŋ mäselesın tolyq şeşe almai otyryp, oquşyǧa qatysty mäselede ata-anaǧa qandai talap qoiu kerek?! Absurd jaǧdailar öte köp... Şyn mänınde, tek sözben jūmys ısteuge et üirenıp ketkenımız sonşa, ıske kelgende ünemı ötırık aityp, qūrǧaq uäde berıp, mimyrt mityŋnan aspaitynymyz ökınıştı.
Qūrǧaq uädeden quyrdaq quyryp, sūlu sözden sarai salyp otyrǧanda eldıŋ zarynan qūlaq tūnyp barady. Endı «syrty bütın, ışı tütın» balalardy ösırmekşımız be? Basqasy basqa, erteŋ qolynda oqulyǧy joq balanyŋ qoǧamnyŋ sauatty, sanaly müşesı boluyn talap etuge qaqymyz da qalmaidy ǧoi. Özgerısterdı talap etıp otyrǧan ötpelı jäne qiyn kezeŋde ömır sürıp jatyrmyz. Ony barlyǧy tüsınıp otyr. Alaida sol özgerıs bızdı jaqsy jaqqa aparuy kerek qoi. Bıraq qajettı oqu-qūraldarmen tolyq qamtamasyz etılmegen ūstazdar men oquşylar qaipek kerek? Būl - Bılım ministrlıgı men bılım salasyna qatysty barlyq mekemeler dereu şeşuı kerek mäseleler. Öitpegen jaǧdaida elge «bızde bärı keremet» dep ötırık aityp, şyn mänınde dymsyz älı qanşa otyratynymyzdy Qūdai bılsın. «Qūrǧaq qasyq auyz jyrtatynyn» ūmytatyn uaqytta emes edık qoi...
Janbota Sūltanmūratqyzy,
"Adyrna" ūlttyq portaly
