Tibet. Men būrnaǧy bır jyldary tarihi derekterge üŋılgende osy tibettıkterdıŋ köne tarihynda bır sūmdyq dästürdı körıp qatty taŋǧalǧan edım.
Tibet halqynyŋ babalary būryn adam jegış kannibal bolypty. Būlar bır kezde o dünielık bolǧan ata - anasyn ırep soiyp jep qoiyp otyrady eken. Būny olar "būl bızdıŋ marqūmdarǧa degen süiıspenşılıgımızdıŋ belgısı, olar üşın bızdıŋ asqazanymyzdan artyq qabır joq, bız de olardyŋ äruaǧynan när alamyz" dep tüsındırıptı mıs. Jäne būlar būryn mäiıtke ainalǧan babalarynyŋ bas süiegınen ydys jasap sodan susyn ışetın körınedı. Būny 13 ǧasyrlardaǧy saiahatşy G. Rubruk öz jazbalarynda atap ötedı. Ony keiın14 ǧasyrda Marko Polo da rastaidy. "Būlardyŋ osy dästürı körşıles halyqtardyŋ aşu- yzasyn tudyryp otyr" deidı Rubruk.
Bügınde osy Tibet Qytaidyŋ qūramynda. 1911 jyly Qytailyq Sin imperiiasynyŋ küiregenı belgılı. Sol kezdegı Qytaidyŋ älsızdıgın paidalanyp būryn Sin qolastyna qaraǧan Moŋǧoliia, Tuva, Tibet syndy köptegen elder bostandyq alady, sol tūsta Tuva sekıldı halyqtar orystyŋ qolastyna ötıp alady. Al Tibet 1913 jyly resmi azat bolady. Sodan būlar bergı 30- 40 jyl azattyq alǧan jyldary ne ıstegen deisız ǧoi? Tük te ıstemegen. Mölie toŋqaŋdap tas qūdailaryna tabynyp eltıgennen basqa däneŋe de ıstemegen. Sözdıŋ toqeterı osy.
Lhasa atauly dıni ortalyqtaryn astana qylǧan, sol qalany qasiettı qala sanap şal- şauqannan bastap bala - şaǧalarymen empeŋdep sol qalaǧa at şaptyrym jerden toŋqaŋdap kıretın bopty. Qasiettı qala mys.
Būl kezde qytailyqtar būl elge qatysty "ūzyn arqan, keŋ tūsau" saiasatyn ūstanyp, tibet şeneunıkterınıŋ tamyryn basyp, olardy jaǧalap keremet syilyqtar jasap, asqan aiarlyqpen satyp aluǧa tyrysady eken. Būndaidy jalpy orys pen qytai qatyrady. (Būndai närse bızdıŋ de basymyzdan öttı, bızdegı keibır maqaular älı künge şeiın babasynyŋ orys imperiiasynan alǧan nagrat - syilyqtaryn,şenderın aityp maqtanady.) Qytai ökımetı de özımen müddeles, özıne adal körşılerıne taralǧy taratyp, keudelerıne salpynşaq asqandy täuır köredı.
Hoş sonymen, Qytaida 40 jyldar aiaǧy kommunister bilıkke keledı. Kelgennen soŋ Mao Szydun Tibettı Qytaidyŋ bölşegı dep tanyp, artynan köp ūzatpai kommunister Tibetke basyp kırgende, jüz myŋ mūzdai qūrsanǧan qytai äskerıne tibettıkter asyp - sasyp 8 myŋ şitı myltyqpen, sadaqpen qarulanǧan äskerın qarsy qoiypty. Qytai äskerı olardy şybyn şaqqan qūrly körmei basyp ötıp, Tibetke öz ökımetın ornatady. Osy kezde būryn bıraz mūrty mailanǧan tibettık şeneunıkter elın satyp qytai jaǧyna ötıp ketıptı. Būl kezde, Tibettıŋ Dalai Lamasy boqmūryn bala, bilıkte el bilep onyŋ uäzırlerı otyr. Būl uäzırler sol tūsta eldıŋ ırgesın bekıtıp, quatty äsker jasaqtap, myqty memleket qūrudyŋ ornyna tabandary jaltyrap Qytai men Ündıstan arasynda jügırıp "mnogovektornıs" degennen basqa tük te ıstemeptı.
Aqyry, olardyŋ sol olaqtyǧynyŋ kesırınen tibet halqy Qytaidan myqtap taiaq jedı. Ūzyn sözdıŋ qysqasy, sol zamandaǧy atalarynyŋ beiqamdyǧy üşın bügınde olardyŋ ūrpaǧy öksıp jylap aianyşty jaǧdaiǧa duşar boldy..
Sol jyldardan berı Qytai ökımetı tibettıkterdı aiausyz janyştap keledı. Qytaiǧa qarsy tibettık bas kötergen qūrbandar sany sol zamannan berı milliondap sanalady. Qytaidyŋ basqynşylyq saiasatyna qarsylyq retınde 2011 jyldan berı 50-60 tibettık özın - özı örtegen eken.
Jalpy sol zamannan berı şetelde jüzdegen tibettık saiasilanǧan qūqyq qorǧau ūiymdary qūrylyp AQŞ pen Ündıstandy arqa tūtyp öz azattyǧy üşın Qytai ükımetımen jaǧalasyp keledı. Bıraq ony qytai ökımetı ūrsyn ba, qysyq köz qytai betterı bülk etpei älı öz bılgenderın ıstep otyr. Ǧalamtor betterındegı bır kadrda örtengen tibettık şalajansar azamat "tılımız ben dınımız qūrydy, tılımız qytai tılı aralasqan qoiyrtpaq boldy, bızdıŋ halqymyz hal üstınde jatyr" dep kübırlep ölıp barady.(İnternette videosy bar eken, qaraŋyzdar). Būl azamattyŋ keipı maǧan, bügınde öşıp bara jatqan Tibet halqynyŋ obrazyn körsetkendei boldy.
Al Tibettıŋ zaŋdy ökımetı sol zamanda şekara asa qaşyp, Ündıstandy panalady, būlardyŋ syrtqa ketıp bosqyn atanǧan halqy da öte köp. Ol da zaŋdy. El ırgesı sögılgen soŋ halqynan äbden bereke ketken eken.
Qytaimen körşıles bır halyqtyŋ taǧdyry osyndai. Al taǧy bır halyq — joŋǧarlar tıptı joq bop kettı. Mıne sızderge taǧy bır qytaiǧa körşıles halyqtyŋ tragediiasy.
Qytai jalpy körşısınıŋ älsızdıgın özınıŋ paidasyna oŋ jaratatyn el, ony būl el san ǧasyrlar boiy däleldep keledı. Eger sız älsız bolsaŋyz, oǧan künıŋız tüsse, sylq etkızıp jūta salady.
Endı men statistikaǧa qarap otyrsam, soŋǧy kezde Qytai ökımetı qorǧanys salasyna milliardtaǧan qyruar qarjy şaşyp jatyr eken.
Olardyŋ qazır qorǧanys salasyna bölıngen şyǧyny azuly AQŞ memleketınen ekı ese ǧana kem eken. Būryn on ese, jiyrma ese kem edı, ol kezde qytai qorǧanys salasyna asa qatty män bermeitın edı, bıraq onyŋ qazırgı şamasy sūmdyq. AQŞ tyŋ jaiy belgılı, ol älemdı bilep otyr, al Qytaidyŋ tüpkı maqsaty qandai???
Men keide bylai oilaimyn, eger Tibet halqy tasqa syiynyp, eltıp, mülgıp, ūiyqtap öz täuelsızdıgınen qalai aiyrylyp qalǧanyn bılmeitın halyq bolsa, bız dumandatyp, toidan - toiǧa sekeŋdegennen basqa tük te bıtırmegen halyqpyz.
Bız dozadan dozaǧa şeiın ömır süretın naşaqorlar sekıldı bır senbılık toidan ekınşı senbılık toiǧa şeiın ömır süretın şegırtke halyqpyz. Öitkenı statistikalyq qarapaiym qazaqtyŋ mi qatparynda toidan basqa tük te joq.
Bız "qazaqtyŋ toiy bıtpesın" dep ūrandap, daraqy yrqyl - jyrqylymen özımızge töngen qauıptı de sezbei dumandatyp jürgen halyqpyz, al qauıp qazır däl ırgege töndı. (Osy oraida bır aita keterlıgı sol toilarymyz baiandy bolsa bır jön, qazır bızdegı nekelerdıŋ 30 paiyzyna şeiın ajyrasyp jatady eken, būl ajyrasu ürdısı bızde ūlttyq tragediiaǧa ainaldy, ony da oilaǧan eşkım joq).
Bız qazır änebır multfilmdegı qūddy özın - özı sailap alǧan Julian patşalaryn ortaǧa alyp eŋkıldep bilep jürgen Madagaskar lemurlary siiaqtymyz, osy multituyndy - däl bız turaly tuyndy desem artyq aitqanym emes.
Bız qazır, keleşek ūrpaǧyn oilamaǧan ana beiqam tibettıŋ atalarynyŋ ıstegenın qaitalap jürmız. Būl aqiqat.
Menıŋşe, bız halyq retınde der kezınde esımızdı jiyp, DEREU (tüsınıp tūrsyzdar ma, DEREU) quatty memleketımızdı, aibyndy äskerımızdı, ozyq ekonomikamyzdy, jahandyq üzdık ǧylymdy meŋgermesek, osy ideiamen auyrmasaq, küiıp janbasaq, ony ıske asyrmasaq, tübı aitpady demeŋızder, bız osy tibet - joŋǧarlardai qūrdymǧa ketemız.
Oljas Äbıldıŋ jazbasynan
