Arabtyŋ dästürın dın dep qabyldamau kerek!

Qazaq - türkı tektı, dını islam, kıtaby - qūran, ädet-ǧūryp, salt-dästürlerın saqtai bılgen ūlt. İslamǧa deiın türkılerdıŋ senımı – kök täŋırlık boldy. Kök täŋırlık senımnıŋ qasiettı kıtaby, paiǧambary, tarihi jazba derekterı bolmasa da, türkı tektı ūlttardyŋ salt-dästürı, ädet-ǧūryptary boldy. Sol ädet-ǧūryptar qazırgı uaqytta da tūrmystyq jaǧdaida qoldanylyp keledı. Salt-dästür, ädet-ǧūryp qūndylyqtar qazaq elın özındık ūlttyq negızı men erekşelendırıp tūrǧanyn este ūstaǧan jön. Sondai türkılık däuırden berı saqtalyp kele jatqan dästürlerdıŋ bırı - jetı ataǧa deiın qyz alyspau, bet aşar, sälem salu, qyz ūzatu, jetısı, qyrqy, jyldyǧy, as beru, t.b. tärbielık mänı zor dästürler. Atalǧan dästür men ädet-ǧūryptar islam şariǧatyna qaişy kelmeidı. Kerısınşe, islam dınımen ūştasyp, sabaqtasyp ketken. Oǧan dälel Alla Taǧala Qūran Kärımıŋ Aǧraf süresınıŋ 199-aiatynda «Ǧafu jolyn ūsta, ǧūryppen ämır et jäne nadandardan terıs ainal», - dep būiyrǧan. Paiǧambar Mūhammedke paiǧambarlyq tüsken kezde arabatardyŋ arasynda da aluan türlı ädet-ǧūryptar, daǧdylar bar bolatyn. Mūhammed paiǧambar olardyŋ Qūdai Taǧalanyŋ ämır-tyiymyna kereǧar kelmeitının qabyldap, qarsy keletıne tyiym salǧan. Iаǧni qazaq halyqynda islam dınıne qaişy keletın bır de, bır salt-dästür, ädet-ǧūryp joq ekenın tüsıngen jön. Degenmen, qazaq halqynyŋ salt-dästürlerı men yrym-tyiymdaryn terısteu – qazaq mūsylmandyq mädenietın joqqa şyǧrau jäne mansūqtau ürdısı bügıngı künge deiın jalǧasuda. İslam dınımen qatar türkılık zamanan qalǧan ädet-ǧūryptar şariǧatqa qaişy keletın täŋırlık senımnen qalǧan yrym-tyiymdardyŋ köpşılıgınıŋ ǧūryptyq (ritualdyq) jaǧy ǧana būrynǧyşa saqtalyp, senımdık jaǧy, mazmūny mülde özgerıp ketkenın köbısı tüsıne bermeidı. Türkılık mädenietten qalǧan bırqatar yrymdardyŋ negızınde köne täŋırlık senımnıŋ ızı bar ekenın eşkım joqqa şyǧarmaidy, bıraq qazır mūndai  yrymdardy eşkım ejelgı tüsınıkterge negızdep jasamaitynyn eskergen jön. Mysaly, aq bosaǧa attap, otqa mai qūiyp jatqan qazırgı kelınder būl yrymdy ot pen maiǧa tabynǧandyqtan jasamaidy, ata-baba dästürıne degen qūrmetpen jasaidy. Iаǧni, qazaqy tanymda qalyptasqan «şyraǧym sönbesın», «otym öşpesın» degen igı tılekpen qaiyryn Alladan tılep, otqa mai qūiady. «Ottyŋ öşpeuı», «şyraqtyŋ sönbeuı» qazaq üşın azamatynyŋ, otbasynyŋ aman boluy, şaŋyraǧynyŋ şaiqalmauy, el-jūrttyŋ tynyştyǧy degendı bıldıredı. Būl ǧūryptyŋ astarynda «otqa mai qūiǧanda ot qalai laulasa, ömırı de solai jainai bersın» degen yrym da jatyr. Negızınde yrym men nanym bölek. Yrym tıkelei nanymnyŋ körınısı bolsa, qazaq ekeuıne ekı atau bermes edı. Yrymda «osylai etse, solai bolady» degen üzıldı-kesıldı nanym-senım emes, «osylai etsek, solai bolsa eken» degen tılek, niettenu, sūrau tūrady. Onyŋ bärın adam jaqsylyqtan ümıt kütıp jasaidy. Al jaqsylyqty jalǧyz Jaratuşynyŋ ǧana beretının atamyz qazaq «Jamandyq körsem özımnen, jaqsylyq körsem qūdaidan» dep bır-aq auyz sözben jetkızgen. Osyǧan säikes dınımızdegı jaqsy närsenı yrymdau jaiyna keletın bolsaq, islamtanuşy ǧalymdarymyz mynanadai bır hadistı keltıredı. Paiǧambardyŋ zamanynda mūsylmandar men müşırıkter arasynda «Hudaibiia» kelısımı jasalǧan. Sol kelısımdı jasasuǧa müşırıkter tarapy Suhail atty kısını jıberedı. «Suhail» esımınıŋ maǧynasy «jeŋıldık» degendı bıldıretın. Ony körgen Paiǧambar sahabalaryna: «Isterıŋ alǧa basyp, jeŋıldeitın boldy. Olardyŋ būl adamdy jıbergenı kelısımdı qalaǧany ǧoi» dep, Suhaildıŋ keluın jaqsylyqqa joryǧan oqiǧasyn dälel retınde keltırsek bolady. Ökınışke orai, keibır azamattar arabtyŋ dästürın dın dep qabyldap, arabtar siiaqty ömır sürgısı kelıp, solar siiaqty qara tüstı niqab, paranja kiıp jürgenı qyŋjyltady. Äsılınde arab ta, qazaq ta islam dını ūstanatyn ūlttar, bıraq dästürlerı qabysa bermeidı. Bır ǧana balanyŋ düniege keluıne bailanysty keibır räsımderdı alaiyq. Arabtar närestenıŋ düniege kelgenıne 7 kün tolǧanda, şaşyn alyp, şaşynyŋ salmaǧymen bırdei sadaqa beredı. Qazaqy dästürde düniege näreste kelgende şıldehana jasalady, besıkke salynady, jiyrma künde kışı qyrqynan, otyz toǧyz nemese qyryq bır künde ülken qyrqynan şyǧarady. Qyryq ızgı tılek aityp, qyryq qasyq sumen juyndyru, şaş-tyrnaǧyn alu, keluşılerge «jūǧysty bolsyn» dep syi käde beru (qazaqşa sadaqa) – qazaqqa tän dästürler. Sol siiaqty arabtar jylqynyn etın jemeidı, qaitys bolǧanda jetısın, qyrqyn, jyldyǧyn jasau degen salt-dästür joq. Sondai-aq, arabtarda jetı ataǧa deiın qyz almau degen qaǧida da joq. Būndai qūndylyqtar qazaq pen arabtyŋ dästürlerındegı ädet-ǧūryptardyŋ erekşelıgın körsetedı. Qazaq halqy Abai aitpaqşy «Allanyŋ özıde ras, sözı de ras» dep islam dının qabyldady. Bıraq arabtyŋ dästürın qabyldaǧan joq. Kerısınşe, olardy tärık ettı. Arabtardyŋ salt-dästürın, ädet-ǧūrpyn qabyldamauymyzǧa sebep bolǧan, islam dını men qazaqi ädet-ǧūryptardyŋ sabaqtasyp bügıngı künge deiın jetuıne ülken üles qosqan Qoja Ahmet Iаssaui babamyzdyŋ arqasynda ekenın ūmytpaǧanymyz jön. Qoja Ahmet Iаssaui babamyz türkılık ädet-ǧūryptar men islam dının ūştastyryp halyqqa jetkızgen. Osy Iаssaui babamyzdyŋ ılımın dıntanuşy ǧalymdar dästürlı dıni tanym dep atap jür. Dästürlı dıni tanym degen ol – qazaqtyŋ ūlttyq bolmysynyŋ özegı. Qazaqtardyŋ dıni tanymy fiqhta Äbu Hanifa mäzhabyn, senımde Maturidi aqidasy men Iаssaui ılımınıŋ qabattaryna negızdelgen. Iаǧni, qazaq jerıne Hanafi-Maturidi ılımın alyp kelgen osy Iаssaui baba bolǧan. Osy dıni tüsınık boiynşa qazaqtyŋ salt-dästürı men ädet-ǧūryptary ömırşeŋ bolyp keldı. Ärine «Är eldıŋ zaŋy basqa, itterı terı qara qasqa»  demekşı özge ūlttyŋ mädenietı men ädet-ǧūrpyn bılgen, syilaǧan dūrys. Bıraq «Dästürı jaraspaǧannyŋ, däm-tūzy jaraspaidy» degendei özge ūltardyŋ mädenietın boimyzǧa sıŋırıp qazaqi dünietanymnan aiyrylyp bır-bırımız ben daulasyp jürmeiık aǧaiyn. Jaqypov Erzat Jasqanbaiūly, Jambyl oblysy äkımdıgı «Dın problemalaryn zertteu ortalyǧynyŋ» bölım basşysy   Abai.kz Foto aşyq derekközden alyndy.