Bilıktegı «Nūr Otan» partiiasy ötkızıp jatqan tüsınıksız nauqan praimeriz turaly pıkır sūraǧandar boldy. Osy kezge deiın jauap bermei kelgenmın, sebebı būl turaly jerıne jetkızıp aitqan mamandardan asyryp eşteŋe dei almaspyn. Degenmen osy taqyrypqa qatysty keibır jeke oilarymdy tezis küiınde qaiyrǧandy jön kördım.
1. «Praimeriz» degen sözdı alu saiasi tūrǧydan da, tıldık tūrǧydan da qate boldy. AQŞ-taǧy jäne basqa da partiialyq bäseke tarihy tereŋge ketken elderdegı praimeriz ben bızdegı nauqandy bırdei sözben beru külkılı. Onyŋ üstıne, özge mädeniette, basqa tarihi kontekstıde, basqa mazmūnmen ötetın dodanyŋ sol elderde qalyptasqan tarihi atauyn äkelıp «sovok» partiianyŋ nauqanyna japsyra salu qoǧamdyq pıkır tūrǧysynan da sauatsyz äreket boldy. «Nūr Otan» halyqtyq partiia desek, partiianyŋ elektoraty saiasattan alys qarapaiym adamdar desek, olardyŋ dünietanymy Batystan «kopi-past» jasalǧan tüsınıksız termindı qabyldai ma? Onyŋ mänın tüsınıp, ol praimeriz ben būl «praimerizdı» salystyryp jürgen adamdy baiqamadym.
2. «Nūr Otan» - osyǧan deiıngı jürıp ötken jolymen-aq özıne özı «jaqsy» jarnama jasaǧan partiia. Halyqtyŋ köbı üşın bilıktıŋ ülken maşinasy, jan kerek bolsa, bala-şaǧaŋdy asyraǧyŋ kelse, onyŋ aldyna şyqpau kerek, taptap ketedı. Mūǧalımder, därıgerler, biudjet mekemelerınıŋ qyzmetkerlerı ondaǧan jyl ışınde bilıktıŋ, sonyŋ ışınde «Nūr Otannyŋ» şabarmanyna ainalǧan. Sailaular kezındegı būrmalaulardan bastap barlyq oqiǧalar halyqtyŋ köz aldynda. Sondyqtan qanşa jūldyzdy, änşı, sportşy, psiholog, jurnalistı qosyp, milliondaǧan aqşa şaşyp alaulatyp-jalaulatsa da onyŋ «Nūr Otannyŋ» imidjı üşın keremet nätijesı bola qoimas.
3. Nätijesı bolmaidy deuge negız köp. Solardyŋ bırı – bäsekesız, tejeu jäne teŋgeru mehanizmderınsız, jabyq, ebedeisız, pliuralizmnen ada saiasi jüienıŋ qalyptasuy. Būl saiasi jüie erkın, aşyq, ädılettı sailauǧa belsendı türde qatysu, öz oiyn erkın bıldıru, öz kandidatyŋdy, saiasi ūiymyŋdy qoldau degen närselerdı tek kıtapta ǧana bolatyn ertegıge ainaldyrdy, iaǧni «saiasatqa aralasu – eldıŋ bolaşaǧy üşın maŋyzdy» degendı sezınu mümkındıgınen aiyrdy. Oppozisiia aldymen qūbyjyqqa ainaldyryldy, sosyn bölşekteldı, sosyn quyrşaq bäsekelester jasaldy. Sonyŋ kesırınen sailauşylardyŋ tūtas bır buyny beisaiasilanyp kettı. Orta jastaǧylar men qart adamdardyŋ köbı tırşılık qamy üşın şabarman bolǧanymen, jasyryn dauys beruge kelgende «bilıkten basqa kez kelgen adam jeŋsın» degen prinsipke süienedı. Byltyrǧy «Qosanov fenomenı» osyny däleldedı.
4. Sailauşylardyŋ jaŋa buyny ösıp-jetıldı, olarǧa «Nūr Otannyŋ» jarnamasy ötpeidı. Olar kezınde Savostina, Qajygeldinder bastap, keiın Bolat Äbılev, marqūm Altynbek Särsenbaiūly siiaqty qairatkerler ötken «tar jol, taiǧaq keşudı» körgen joq. Al «Nūr Otan» ol kezdegıden de alpauyt, ol kezdegıden de ämırşıl «sovokqa» transformasiialandy. Eŋ belsendı, jalyndy, aŋǧal bıraq bılımdı de qairatty, demokratiiaşyl jastardy «praimeriz» degen «modnyi» sözdıŋ elıte almaǧany baiqalady. Äleumettık jelıdegı jastar pıkırınıŋ auanynan ony baiqau qiyn emes. Sailauǧa belsendı türde baratyn, baqylauşy bolatyn, qūqyqtaryn qorǧaityn jäne bilıktı demokratiialyq jolmen özgertuge bolady dep sanaityn da osylar. Praimerizşıler būl top ışınen köp qoldauşy ızdep şyǧyndalmai-aq qoisa da bolady.
5. «Nūr Otan» özınen basqa eşkım joq bäigede ozyp jürgen «säigülıkke» ūqsaidy. EQYŪ-nyŋ demokratiia jäne adam qūqyqtary biurosynyŋ missiiasy siiaqty täuelsız baqylauşylar «Nūr Otan» qatysqan sailaulardyŋ eşqaisysyn demokratiia talaptaryna sai aşyq, ädıl sailau dep tanyǧan joq.
«Nūry» joq «Otan» bolǧan 2000-jyldary Qazaqstannyŋ partiialyq ömırınde bäseke nyşandary baiqalǧan. Bilıktıŋ öz ışınde de «Asar» siiaqty jobalar, «Aq jol», Respublikalyq halyqtyq partiia, Kommunistık partiia siiaqty türlı ideologiialyq baǧyttardy qoldaityn saiasi ūiymdar, tūlǧalar bolǧan. 2004 jylǧy mäjılıs sailauynda naǧyz oppozisiia bola bılgen «Aq jol» partiiasy «Otannan» keiıngı ekınşı oryndy ielengen. 2005 jylǧy prezident sailauynda oppozisiia ortaq kandidatyn ūsynǧan, tıptı bolaşaq ükımetınıŋ qūramyn jasaqtap, jaŋa konstitusiia jobasyn da ūsynǧan.
Sol saiasi pliuralizmnen qazır eşteŋe de qalmady dese bolady. 12 paiyz dauys alǧan oppozisiiaǧa mäjılıste bır-aq oryn berıldı. Oppozisiia ökılderı terezeden de sekırdı, qudalandy, äkımşılık jazaǧa da kesıldı. Irı tūlǧalar jūmbaq jaǧdaida qaza boldy. Mūnyŋ soŋy jüielı, salmaqty, tegeurındı oppozisiialyq küşterdıŋ ydyrauyna alyp keldı.
Tıptı bilık maŋyndaǧy partiialardyŋ özı «Nūr Otanǧa» ötıp, Nazarbaevty qoldauşylardyŋ arasynda da bäseke qalmady.
Partiialyq bäsekenıŋ būlaişa qūldyrauyna, qazırgı «dodanyŋ» naǧyz saiasi jarysqa ūqsamai tūrǧanyna sol kezden berı bilıkte otyrǧan, sailau turaly, partiia turaly zaŋdardy qarastyrǧan, osynyŋ barlyǧynyŋ ideologiiasyn jasaǧan «Nūr Otan» moraldyq tūrǧyda jauapty.
Endı saiasi alaŋda jalǧyz qalǧan bilık partiiasynyŋ «praimeriz» dep jaŋalyq aşyp, ideialar bäsekesıne, aşyq pıkırtalasqa şaqyruy qanşalyq oryndy?
Mūhtar Seŋgırbaidyŋ jazbasynan
