- Nūrlan Särsenbaev bız sızdı Qytai qazaǧynan şyqqan bırden-bır Mūqaǧali tanuşy dep qaraimyz. Şaşasyna şaŋ jūqpaǧan şu asau aqyn Mūqaǧali özınıŋ ūlttyq ruhyna bai asyl jyrlar arqyly küllı qazaq auyldaryna sapar tartty. Mūqaǧalidai mūzbalaq aqynnyŋ älem qazaqtaryna tanyluyna aspan tau etegın jailaǧan elden şyqqan aldyŋǧy buyn söz zergerlerımen öner sabaqtastyǧy bar ma eken dep qaraimyz, äŋgımenıŋ betaşaryn osydan bastaŋyz?
– «Aqyl auysady, yrys jūǧysady» deidı dana halqymyz. Aspan tau etegın jailaǧan jūrtta qazaq poeziiasynyŋ HH ǧasyrdaǧy jaryq jūldyzy bolǧan Mūqaǧali Maqataevtan ılgergı öz däuırınde ataǧy aspandaǧan kielı öner sözdıŋ maitalmandarynan Qabai jyrau, Qūlmambet Qūlanaian, Alban Asan Bärmenbekūly, Böltırık Atyhanūly, Ködek Maralbaev, Şaltabai Alparūly, Ryskeldı Saudanūly, Şarǧyn Älǧazyūly, Qoidym Darubaiqyzy, tılınen söz asyly ūiyǧan şeşenderden Janǧabyl Ätekeūly, Qaşaǧan Äuelūly, Jämeŋke Mämbetūly, Sabanşy Säibek, küişılerden Qojeke Nazarūly, Egınbai Altybaev, Sybanqūl Qalbasūly t.b. bedeldı öner tūlǧalary ötken. Mıne, būl öner ardagerlerı özı jasaǧan zamanynyŋ tarihi ainasy ıspettı. Osy öner jūldyzdar şoǧyrynyŋ ūlt ruhynyŋ kün şūǧylasyna şaǧylyp, jylt-jylt etıp şaşyraǧan küştı nūr säulesı bar. Mūqaǧali äne sondai osy kielı topyraqtyŋ nūr säulesınen jaralǧan aqyn. Äsırese, osy söz zergerlerınınıŋ ışınde jyr düldülı Ködek Maralbaevtyŋ şyǧarmalarynda bır taipa eldıŋ şejıresı, tarihy, salt-sana, ädet-ǧūryptary, tırşılık tynysy, kün körısı qatarly jaqtary tereŋ meŋgerıp jazylǧan. «16 jyl turaly» dastan Ködek şyǧarmaşylyǧynyŋ eŋ biık şyŋy, būl dastan alty alaştyŋ bırtuar qos arysy – Mūhtar Äuezovpen Mūqametjan Tynyşbaevtyŋ quatty qalamyna arqau bolǧan. Mūhtar Äuezov äigılı «Qily zaman» şyǧarmasyn jazu üşın Ködek Maralbaevpen kezdesken. Sodan Mūhtar Ködek jyryn tyŋdaǧannan keiın onyŋ aqyndyǧyna «Keşegı qazaq mädenietınıŋ qūndy ärı bai mūrasyn tūla boiyna syiǧyza bıldı» degen joǧary baǧasyn bergen edı. Halqymyzdan şyqqan ırı aqyn Iliias Jansügırovtıde Alban Asan, Qūlmambet Qūlanaian, Böltırık Atyhanūly, Ködek Maralbaev mūralary qatty qyzyqtyrǧan eken. Sonau 1962 jyldary Mūqaǧali Qytaidan kelgen jazuşy Nūrqasym Qazybekūlynan eŋ aldymen «Sen Ködek aqyndy bılesıŋ be?» – dep sūrauynda tereŋ män jatyr.
Mūqaǧali Maqataev aspan tau etegınde jasaǧan aty aŋyzǧa ainalǧan Qangeldı, Raiymbek batyr syndy qara köktıŋ tūqymy, tektı atadan taraǧan ūrpaq. Aqyn özı turaly:
Ūly edım Aljannyŋ,
Dosymyn men bar jannyŋ.
Jaiau Mūsa qazır men,
Änşı Aqandai sal janmyn, – dep älemge jar salyp barlyq adam balasyn özıne dos sanaǧan eken.
Mūqaǧali Maqataev aspan etegın jailaǧan än men jyrdyŋ mekenınen susyndaǧan qazaq poeziiasynyŋ HH ǧasyrdaǧy altyn tızgının ūstaǧan ūly aqyn.
Halqymyzda «Taǧdyr qaitalanady» deitın tanym bar. Mūqaǧali Maqataev – qasiettı aspan tau etegın jailaǧan eldıŋ öner mektebınen oqyp, myqtap tärbie alyp jetılgen, jyr teŋızın sapyryp ötken, taǧdyr qaitalai düniege äkelden daryn iesı. Mūqaǧali Maqataevtyŋ dara talantynan tuǧan ölmes poeziiasy hannyŋda, qaranyŋda köŋılın tolqytyp, küllı qazaq balasy jasaǧan ūlan-ǧaiyr ölkege, şeksız de, şetsız saharaǧa, aibatty äsem qalalarǧa, tırşılıktıŋ otyn mazdatqan milliondaǧan aq boz üilerdegı qaraşalarǧa deiın sapar şegıp, qazaq bolyp älemge tıl qatty, qazaq bolyp küllı dünienı şarlady. Būǧan ǧalym Myrzatai Joldasbekovtyŋ: «Mūqaǧali bütın bır ǧasyrdaǧy qazaq poeziiasyn biıktetıp kettı», – degen sözı kuä. Mūqaǧalidyŋ ataq-daŋqqa jetuı, ūlttyq ruhqa bai jyrlarynyŋ tereŋge tamyr tartuy, aspan tau elınde jasaǧan öner jūldyzynan önege alǧan, kielı öner sabaqtastyǧynyŋ qūdıretı bolsa kerek.
– Nūrlan Myrza sızdı Mūqaǧali Maqataevtyŋ 80 jyldyq mereitoiyna Qazaqstan Jazuşylar odaǧy basqaramasynyŋ töraǧasy, QR memlekettık syilyqtyŋ laureaty Nūrlan Orazalinnıŋ arnauly şaqyrtuymen kelıp qatynasypsyz, sol mereitoidaǧy äserıŋızben, körgen-bılgenderıŋızdı aita ketseŋız?
– Būl retkı sapar menıŋ esımnen köterılmeitın baqytty künderdıŋ bırı boldy. 2011 jyly şılde aiynda Qazaqstan memleketıne tūŋǧyş keluım, iaǧni tarihi otandy, ata-babalarymnyŋ tuǧan atamekenı bolǧan aspan tau etegın jailaǧan eldı bırınşı ret köruım. Sol jyly şılde aiynyŋ 29 künı Qazaqstan Jazuşylar odaǧy basqarmasynyŋ ornalastyruy boiynşa jer-jerden kelgen mereitoi qonaqtary Almaty uaqyty boiynşa taŋerteŋgı saǧat bes jarymda Almaty qalasyndaǧy respublika alaŋyna jinaldyq. Saǧat 6-dan ötkende Qazaqstan Jazuşylar basqarmasynyŋ qyzmetkerlerınıŋ jol serık boluymen jolauşylar avtobusyna otyryp, Qarasaz auylyna qarai jol aldyq. Jol bastauşylar qazaq halqynyŋ ataqty batyry Raiymbek Tükeūly Qangeldı nemeresınıŋ joŋǧarǧa qarsy joryq jolyndaǧy elı üşın eŋıregen erlıkterın qysqaşa tanystyrumen bırge Narynqol men Kegen audandary bırıgıp, qazır Raiymbek audany dep atalǧandyǧy turaly tüsınık jasady. Jol-jönekei sonau 1970 jyldardyŋ orta şenınde, bala kezımde el ışınde şeşen, şejıreşı atalǧan atam Särsenbaidyŋ senıŋ äkeŋ – Toqtasyn, onyŋ äkesı – Särsenbai, Särsenbaidyŋ äkesı – Baisal, onyŋ äkesı – Äbdüşkür, odan ary Malqara, Malqaranyŋ äkesı – Äjı. Äjı qazaqqa äigılı batyr Raiymbektıŋ balasy dep şūbyrta aitqan atatek şejırenıŋ bır üzıgı esıme tüsıp tebırenıp kelemın.
Bız düniede sirek kezdesetın Şaryn şatqalynan endei kesıp ötıp būrynǧy Narynqol audanynyŋ bastalar tūsyndaǧy biık töbenıŋ basyndaǧy ataqty Raiymbek batyrdyŋ ülken eskertkışınıŋ qasyna baryp toqtadyq. Eskertkış basyna jinalǧan neşe jüzdegen jūrt batyrdyŋ kielı būlaǧynan su ışıp, babanyŋ ülken eskertkışınıŋ qasyna suretke tüsıp estelık qaldyrdyq. Batyr babamyzdyŋ kielı būlaǧynyŋ zäm-zäm suynan şölımız qanǧanşa ışıp bolyp, Mūqaǧali Maqataevtyŋ ata-mekenı qasiettı Qarasaz atty eldı-mekenge qarai jyljydyq.
Jol boiyndaǧy taqtaişaǧa ılıngen aqyn Mūqaǧalidyŋ neşe myŋdaǧan ülkeitılgen suretı közdıŋ jauyn alady. Mıne, būl qara ormandai tuǧan halqynyŋ ardager aqynǧa jasalǧan şeksız syi-qūrmetı bolsa kerek. Bız Qarasazǧa barǧan sol künı Mūqaǧali öleŋderıne jazylǧan änderden «Jyrlaidy jürek» atty respublikalyq baiqauda öleŋ oqu önerın körsetken balalardyŋ oqyǧan jyryn tamaşaladyq.
Tüsten keiın aqyn tuǧan qasiettı Qarasaz auylynyŋ mädeniet üiınde aqynnyŋ 80 jyldyǧyna orai ǧylymi-konferensiia bastaldy. Būl konferensiiany Qazaqstan Jazuşylar odaǧy basqarmasynyŋ töraǧasy Nūrlan Orazalin basqardy. Ol kezdegı Almaty oblysy äkımnıŋ orynbasary Serık Mūqanov, Almaty qalasy äkımınıŋ orynbasary Serık Seidumanov jeke-jeke söz söilep, mereitoi qonaqtaryna arnap jyly lebız bıldırdı. Mūnan soŋ Qazaqstannyŋ beldı qalamgerlerı: Bauyrjan Jaqyp, Äbsattar qajy Derbısälı, Beksūltan Nūrjeke, Saǧatbet Medeubek, Amangeldı Keŋşılıkūly, Batyq Mäjitūly, Mūhtar Şahanov, Nūrlytai Ürkınbai syndy 28 adamǧa Mūqaŋ turaly zertteu maqalalaryn oqidy. Men söz söileuden būryn «Ata tek jalǧaǧan – Altyn şynjyr» atty tarih-şejırege qatysty kölemdı kıtabymdy Mūqaǧali mūrajaiyna tartu ettım. Soŋynan «Mūqaǧali märtebesı» atty maqalamdy oqydym.
Mereitoidyŋ jalǧasy şılde aiynyŋ 30-künı Şälköde jailauynda öttı. Şälködenıŋ han jailauynda at bäige, paluan jarys siiaqty türlı jarystar ötkızılıp, aldyŋǧy bas jüldenı alǧandar jeŋıl maşinamen marapattalyp jatty, ūlan-asyr toi bolyp, aq tüienıŋ qarny jarylǧan Qarasaz ben Şälköde jailauynda ötkızılgen aqynnyŋ mereitoiy ekı kündık mındetın öte saltanatpen aiaqtatty. Şynyn aitsam 70 myŋ adam qatynasqan mūndai mereitoidy älı körgenım joq.
– Nūreke sızdıŋ «Mūqaǧali keruenı» atty kıtabyŋyz 2016 jyly Beijıŋdegı «Ūlttar baspasynan» basylym körıptı, ıle-şala būl kıtap 2017 jyly Qazaqstandada jaryq körıptı. Ekı elde teŋ basylym körgen būl kıtaptyŋ oqyrmandarǧa bergen äserı qalai boldy?
Mūqaǧali Maqataev şyǧarmalary Qytaidaǧy bır jarym million qazaq halqyna 1980 jyldardyŋ soŋynan bastap keŋınen tanyla bastady. Sodan «Qazdar qaityp barady», «Jyrlaidy jürek», «Jürek demın alǧanda», «Mūqaǧali qazaqtyŋ-dombyrasy», «Aqqudyŋ qanatyna jazylǧan jyr», «Qoş, Mahabbat», «Aŋyzǧa ainalǧan adam», «Poeziia, menımen egızbedıŋ?», «Amanat» siiaqty on neşe kıtap jaryq kördı. Kezınde aqyn şyǧarmalary qazaq ädebiet oqulyqtaryna kırgızılıp oquşylarǧa därıs retınde ötıldı. Jinaqtap aitqanda Qytai qazaqtary Mūqaǧali öleŋderın jyly qabyldady. Bır kezde Qytai qazaqtaryda toi-duman, basqosularda Mūqaǧali öleŋın oqymai ötpeitın boldy.
Men ūly aqyn Mūqaǧalidyŋ 80 jyldyq mereitoiyna qatynasyp Qytaiǧa qaitqannan keiın «Qarasaz – qara şalǧyn öleŋde östım» atty maqala jazyp «Şyŋjaŋ gazetı», «Ile gazetı» sekıldı basylymda jariialadym. Būl maqala oqyrmandar arasynda küştı aŋys qozǧady. Osydan bastap Mūqaǧali tanuǧa kırıstım. Äsırese, menıŋ «Mūqaǧali keruenı» atty kıtabym 2016 jyly mausymda ūlttar baspasynan jaryq körıp oqyrmandardyŋ qyzu qarsy aluyna ie boldy. Būl kıtabymnyŋ baspadan şyǧuyna QHR-nyŋ astanasy Beijıŋdegı Ūlttar baspasy Qazaq redaksiiasynyŋ meŋgeruşısı, belgılı aqyn, mädeniet qairatkerı Baqytbek Toqtasynūly kömek qolyn sozdy. Ol būdan syrt Mūqaǧaliǧa qatysty bır qanşa kıtaptyŋ şyǧuyna mūryndyq boldy.
Al, Qazaqstanda «Mūqaǧali keruenı» atty kıtabym 2017 jyly «An Arys» baspasynan basylym kördı. Būl kıtap turaly «Qazaq ädebietınıŋ» 2017 jylǧy 10-16 aqpan künı sanynda «Şyŋjaŋdaǧy belgılı qazaq qalamgerı Nūrlan Särsenbaevtyŋ «Mūqaǧali keruenı» dep atalatyn kıtaby Mūqaǧalidyŋ şyqqan topyraǧy, ata-tegı turaly arydan syr şertedı. Mūqaǧalimen qatar ömır sürgen Erkın Ibıtanov, Fariza Oŋǧarsynova syndy aqyndar arasyndaǧy öner sabaqtastyǧy jan-jaqty söz bolady. Sonymen bırge, Qytai qazaqtary arasyndaǧy Mūqaǧali tanu barysyn tılge tiek etse, avtor Mūqaǧali poeziiasynyŋ qyr-syryn aşyp körsetuge de özınşe qūlşynys tanytty. Atalǧan kıtapty Mūqaǧalitanuǧa qosqan üles dep baǧalauǧa bolady», – deptı. Būǧanda şūkırlık etemın.
Jinaqtap aitqanda, Mūqaǧali Maqataev HH ǧasyrdaǧy qazaq poeziiasynyŋ tıldık qoryn baiytty, qazaqtyŋ qara öleŋıne özgeşe tüs berıp, körkem poeziiany eŋ joǧarǧy deŋgeige köterıp jaŋalyq engızıp, ülken beleske köterıp, qazaq poeziiasynyŋ dat şalmas altyn dıŋgegıne ainaldy.
– Äkeŋız Toqtasyn Särsenbaiūly Baisalov aqyn häm jyrşy, aǧartuşy kısı eken. Estuımızşe ol kısı 2011 jyly qaraşada Qytai elıne saparlai barǧan jazuşy Rahymjan Otarbaevqa Mūqaǧalidyŋ 200-ge taiau öleŋın jatqa aityp berıp taŋǧaldyrǧan eken, osy ras pa?
– Äkem Toqtasyn Baisalov 1928 jyly Almaty oblysy, Raiymbek audany, Labasy (Ilebasy) jailauynda düniege kelgen.
1932 jylǧy aqsüiek aşarşylyqta el ürkınşılıkke ūşyrap äkesı Särsenbai 4 jasqa jaŋa kelgen balasyn qorjynǧa salyp alyp şekara asqan eken. Äkesı Särsenbai öz däuırınıŋ halqy qadırlegen azamaty, közı aşyq, kökıregı oiau, ötkır tıldı şeşen, şejıreşı adam bolǧan. «Äke körgen oq jonar» degendei äkem Toqtasyn bala jasynan öleŋ-jyrǧa äues bolyp östı. Äigılı jyraudardan Asan Bärmenbekūly, Qūlmambet Qūlanian, Ködek Maralbaev, Qoidym Darubaiqyzy, Şarǧyn Älǧazyūly siiaqty öner adamdarynan ülgı önege aldy. At jalyn tartyp azamat bolǧannan keiın el ışınde taraǧan qissa-dastandarmen «Taŋjaryq pen Qoidymnyŋ aitysy», «Şarǧyn men Nūrilanyŋ aitysy», «Alban tarihy», «16 jyl turaly» t.b. öleŋ-jyr, qissa-dastandardy, aitystardy bırneşe taŋǧa aita alatyn, halyq arasynan şyqqan tanymaly jyrşylardyŋ bırıne ainaldy.
Bızdıŋ üiden äkemnıŋ öleŋın tyŋdauǧa keletın änşı, jyrşy, jaqsy-jaisaŋdardyŋ aiaǧy üzılmeitın. Solardyŋ bırı Qazaqstannan Qytaiǧa äkemdı arnaiy ızdep barǧan jazuşy Rahymjan Otarbaev. Äkem būl ret Otarbaevpen üş kün sūhbatta bolyp Mūqaǧalidyŋ 200-ge taiau öleŋın jatqa oqyp berıp taŋǧaldyrdy. Jazuşy elıne qaitar kezde äkem oǧan qazaqtyŋ ata-dästürı boiynşa at mıngızıp, şapan jatty. Äkem Toqtasyn Baisalov 2016 jyly säuır aiynyŋ 14-künı 88 jasynda Ör Tekestıŋ Aqdala auylynda qaitys boldy. Rahymjan Otarbaev qaitys bolardan ılgerı «Qazaq ädebietınıŋ» 2017 jylǧy 14-20 säuır küngı sanynda äkem turaly «Öleŋnıŋ kenışı edı» degen maqala jariialady. Ökınışke orai maqala qysqartylyp basyldy.
Qazır Qytai qazaqtary arasynda neşe jüzdegen Mūqaǧali mūrasyn nasihattauşylar bar. Qytaidaǧy äigılı jazuşy Sūltan Janbolatov «Älemdegı küllı qazaq tügel, jan sany milliardtan asqan Qytai siiaqty özge elderge de tanymal, memlekettık syilyqtyŋ iegerı Mūqaǧali Süleimenūly Maqataev – qazaqtyŋ poeziiasyna kesek üles qosqan şeber lirikı, Mūzbalaqta aqiyq aqyny, üzdık audarmaşysy.
Mūqaŋnyŋ şyǧarmalary Qytaidaǧy öleŋ süier qauymnyŋ auzynan tüspeidı, mūŋdaǧy qazaq BAQ-tarynda – gazet-jurnaldarynda, radio-televideniiasynda, tor sait, blogtarynda tıptı köp jariialandy. Kıtaptary qazaq, qytai t.b. tılderde basylyp şyǧyp keŋ taraluda. Būl – onyŋ aty men tuyndylarynyŋ qazaq jüregınen tereŋde myqty oryn alǧandyǧynyŋ, Mūqaŋnyŋ qazaqpen bırge mäŋgı jasai beretındıgınıŋ aiǧaǧy» degen edı. Jaqynda «Baqyt» radiosynyŋ jürgızuşısı Baqytgül Mūqametqanqyzy menıŋ «Mūqaǧali keruenı» atty kıtabymdy äue tolqyny arqyly taratyp qalyŋ tyŋdarmandardyŋ qyzu alqauyna bölendı. Mıne, osylaişa Mūqaǧali mūrasy älem qazaqtaryna keruen tarytty. Uaqyt ozǧan saiyn Mūqaǧali mūrasy taza altyndai jarqyrap, qazaq poeziiasynyŋ sūlu qasietın, parasatty qūdıretın öz oqyrmandaryna moiyndatyp kettı.
Sūhbattasqan Baqyt JAǦYPARŪLY
