Qytai bilıgı Tibettıŋ myŋdaǧan tūrǧynyn äskeri oqu ortalyqtaryna küşpen jöneltude. Sarapşylardyŋ sözıne qaraǧanda, būl ortalyqtar eŋbek lagerıne köbırek ūqsaidy dep aitylady Jamestown Foundation Amerikalyq ükımettık emes zertteu ūiymy jasaǧan baiandamada. Alaida Qytai Syrtqy ıster ministrlıgı (SIM) mūny joqqa şyǧaryp, eşkımdı küşpen eŋbekke jegıp jatpaǧanyn aitady dep jazady bbc.com.
Būl baiandama aqparat qūraldarynda jaryq körgen materialdar men sputnik arqyly tüsırılgen saiasi qūjattar negızınde jasalǧan. Amerikandyq sarapşylardyŋ būl tūjyrymyn Reiter agenttıgı de rastady.
Baiandamada Tibettegı jaǧdaidyŋ Şyŋjaŋ Ūiǧyr avtonomiialyq audanyndaǧy jaǧdaiǧa qatty ūqsaityny da söz etıledı. Milliondaǧan mūsylman ūiǧyrdyŋ «qaita tärbieleu» lagerınde qūqyǧy būzylyp jatqany turaly būǧan deiın BAQ-ta san ret habarlandy. Mūsylmandardy öz dınınen küştep bas tartqyzu maqsatynda osyndai lagerde ūstap otyrǧanyn moiyndamaǧan resmi Pekin būl lager emes, ekstremizmmen küres ortalyǧy dep des bermeude.
Al Tibettegı lagerlerdıŋ qūryluy kedeişılıkpen küresudıŋ bır täsılı boluy mümkın dep boljaidy amerikalyq sarapşylar. Osyndai lagerler aiasynda Qytai bilıgı jaǧdaiy öte tömen auyldyq otbasylardy öndırıs oryndaryna jūmysqa jegudı közdeuı mümkın. Qūqyq qorǧauşylar Tibet, Şyŋjaŋ sekıldı audandarda etnikalyq az ūlt ökılderı tūratynyn eskersek, būl täsıl ideologiialyq «tazartu» ädısı boluy äbden mümkın dep boljap otyr.
Osyǧan deiın de quǧyn-sürgınde jürgen Tibettıŋ būrynǧy basşysy Lobsang Sengai qytailar «oqu ortalyǧy» degen jeleumen tibettıkterdı küştep eŋbek etu lagerıne mäjbürlep kırgızıp jatqanyn mälımdegen edı.
Al endı Djeimstaun qorynyŋ qolda bar deregıne süienıp, Qytaida bız oilaǧannan da auqymdy kölemde adamdardy azaptauǧa arnalǧan lagerler baryna kümän qalmady. Zertteuşıler nenı anyqtady?
Tibet jäne Şyŋjaŋnyŋ täuelsız sarapşysy Adrian Zenstıŋ esebı boiynşa, osy jyldyŋ jetı aiynda qaita daiarlau dep atalatyn «oqu ortalyǧynan» 500 myŋnan astam jer şaruaşylyǧymen ainalysuşy men malşylar «därıs alǧan». Sonymen qatar qytai bilıgı Tibet halqyn jappai basqa jaqqa köşıruge arnaiy kvota taǧaiyndaǧan.
Sondai-aq, osy baiandamada qytai bilıgınıŋ «qytai eŋbek erejesı men qytai tılın jäne jūmys etikasyna üiretu» atty oqu baǧdarlamasy josparlanǧany aitylady. Osy zertteu avtorynyŋ aqparatyna sensek, Qytai bilıgı «jūmys ıstei almaimyn, ıstegım kelmeidı, ıstei almaimyn» deitınderden qūtyludyŋ töte jolyn oilap tapqan syŋaily. Alaida naqty qandai jol ekenı äzırge belgısız. Esepte körsetılgenındei, eger osy oqu baǧdarlamasy jüzege assa, toqyma önerkäsıbındegı, qūrylys, auyl şaruaşylyǧyndaǧy jūmysşylar eŋ tömengı jalaqyǧa jūmysqa jegıledı eken.
Tibettıkterge arnalǧan būl «joba» Şyŋjaŋdaǧy ūiǧyrlarǧa jasalǧan «jobamen» qatty ūqsas. Şyŋjaŋda bilık ūiǧyr mūsylmandardy eşbır sūrausyz, sot, tergeusız äldebır oqu ortalyqtaryna küşpen jönelttı.
Şyŋjaŋda da, Tibette de ükımet tarapynan kedeişılıkpen küresu turaly nauqan jariialanǧany mälım. Būl ūqsastyq ta beker bolmauy mümkın deidı täuelsız sarapşylar.
Desek te, Djeimstaun qorynyŋ baiandamasynda tibettıkter jürgen lagerde öz erkımen barǧandar da bar körınedı degen dolbar bar.
Djeimstaun qory sarapşylarynyŋ baiandamasyna qatysty Qytai SIM ökılı: «Küşpen jūmysqa jegude» degen adamdar turaly naqty aqpar joq. Eşkım de küşpen eŋbekke jegılıp jatqan joq. Halyqaralyq qauymdastyq şyndyq pen ötırıktı ajyratyp, dälel men jalǧan aqpardyŋ arasyn ajyratyp, al ötırık aqparat jarǧa jyǧatynyn bıledı dep ümıttenemız», -dedı.
Maqalany orys tılınen audarǧan: Rauana DİMAŞQYZY,
«Adyrna» ūlttyq portaly.
Foto aşyq derekközden alyndy.
