Däl sol kezeŋdegıdei bütkıl imperiialar men ūsaq memleketter bır-bırımen qandaida bır kelısım şarttarmen uaǧdalasyp "bailanyp" otyrǧanymen, ısjüzınde ärtürlı odaqtar men kelısım şarttardyŋ, eşqandai kürdelı mäselelerdı şeşe almaityn qauqarsyzdyǧyn körsetıp otyr. Öitkenı, däl qazırgıdei sol kezeŋde de barlyq elderdıŋ eŋ basty ūstanymdary, "Myna kele jatqan soiqannan barynşa alys bolyp, tek öz elınıŋ az şyǧyn, mol ülespen şyǧuyn" oilaidy. Tek sondai maqsatpen ǧana, tuyndaǧan mäselelerdı şeşuge atsalysqandai körınıp "imitasiiamen" ainalysyp jürdı. Barlyq jekelegen memleketter, äsırese imperiialar "ekı oryndyqta qatar otyryp" mäselenı şeşkılerı keldı. Mūndai "imitasiialardyŋ" soŋy ne bolǧanyn bärımız tarihtan bılemız.
(Tarihqa köp detaldı toqtaǧym joq. Öitkenı, sol kezeŋdegı memleketterdıŋ jeke-dara ūstanǧan saiasattaryn zerttegen adam, menıŋ oiymnyŋ dūrystyǧyn tüsınedı)
Endı, qazırgı künımızge kelsek, imperiialar men ūsaq memleketterdıŋ sol kezeŋdegı ūstanymdaryna ūqsas äreketterdı köremız.
Sondyqtan, qazırgı Qarabah mäselesıne tıkelei, janama müddelerı bar memleketterdıŋ osy kezeŋge qandai "jüktermen" jetkenın saralap körsek.
Aldymen AQŞ-tan bastasaq.
Kezınde Armeniiadaǧy tüstı revoliusiialardy ūiymdastyru arqyly, būl eldıŋ äskeri saiasi ömırıne dendep enıp alǧan AQŞ būl mäselege aralassa, osy otty ürlei otyryp, tek özınıŋ osy jaqtaǧy bäsekelesterıne qarsy qoldanǧysy kelgende ǧana, sol baǧytta ıske kırısuı mümkın. Ärine, AQŞ üşın Reseidıŋ ainalasynda tynyştyq bolmaǧany jaqsy. Ärı, Armeniia men Äzırbaijan arasyndaǧy janjaldy, Reseidıŋ ışındegı ekı ūlt ökılderı arasyna "tasymaldai" alsa, būl oiynnan eŋ kemınde ūtqany sol bolmaq.
Bıraq, tarazynyŋ ekınşı basyna Äzırbaijan arqyly Türkiianyŋ müddesı tūrǧanyn bılgendıkten Armiiandardy aşyq qoldaudy közdese, äbden oilanyp baryp kırıserı haq. Öitkenı, Türkiianyŋ qazırgı äskeri küş-quaty NATO-daǧy ekınşı el. Ärı, arab elderındegı dürbeleŋge tıkelei aralasyp, sol jaqtaǧy NATO-ǧa tiesılı basty oiynşylarynyŋ bırı. Siriiadaǧy Resei üstemdıgıne qarsy eŋ yqpaldy eldıŋ bıregeiı. Armiiandar üşın, "jaqyn dosy" bolmasada Taiau Şyǧysta üstemdıgı artyp, Resei, İran men İzrail, Sauditterge qarsy jalyn küjıreitıp otyrǧan Türkiiamen ūrysqysy kelmesı anyq. Öitkenı, Türkiia Äzırbaijandy tolyq qoldaitynyn resmi aşyq jariialap otyr. Ärı, taryzdyŋ osy basynda BŪŪ-nyŋ Tauly Karabahtyŋ Äzırbaijanǧa tiesılı ekendıgı jaily şeşımıde tūr.
AQŞ-ta prezidenttık sailaudyŋ jaqyndap qalyp, AQŞ üşın "paidasy kümändı būl oiynǧa" ekı partiianyŋ da äzırge aralasqysy kelmeitının eskersek, AQŞ ükımetı qazır ekı ottyŋ ortasynda otyr. Sondyqtan, būl daudy däl qazır AQŞ şeşe almaidy.
Reseidıŋ jaiyna kelsek.
Reseidıŋ dŋ ekı elmen ärtürlı odaqtyq, ekı el aralyq kelısım şarttarmen "bailanyp" otyrǧanyn bılemız. Armeniiada Reseidıŋ äskeri bazalary baryn belgılı. Bıraq, ol būl mäselede eşqandai maŋyzdy emes. Öitkenı, Resei ol äskerın ekınşı bır odaqtas elıne qarsy qoiuy mümkın emes. Ärı, Armeniia Reseiden saiasi da, mädeni de alystap ketıp, qatty alaŋdatyp otyr. Armeniiadaǧy orys mektepterın tügel jauyp tastaǧandyǧyn, al, Äzırbaijan eşqandai orys mektepterın jappaǧandyǧyn eskersek te jetkılıktı. Resei üşın Kavkazda özınıŋ yqpalynan basqa taraptyŋ yqpaly bolmaǧany kerek. Sol üşınde Türıkter arqyly NATO-nyŋ yqpaly bolǧanyn qalamaidy. Bıraq, özıne "arqasyn berıp" otyrǧan Armeniia üşın özgemen aşyq arpalysqysy da kelıp otyrǧan joq. Būl mäselege resmi Mäskeu "Qoiyŋdar. Kelısımge kelıŋden" deuden ärıge bara almai otyr.
Bıraq, öz oilary men şeşu joldaryn "astyrtyn" resmi emes saiasatkerlerı arqyly bıldırıp jatyr. Olardyŋ özı de negızgı ekı tarapqa bölınıp otyr.
Bır tarapy "Bızge osy soǧystyŋ qatysy qanşa? Öz ekonomikamyz qūldyrap tūrǧanda, özgeler üşın şyǧyndalǧan dūrys emes" degen sarynda bolsa,
ekınşı tarapy "Tauly Karabahty Reseidıŋ ielıgıne berse ǧana tynyştyq ornaidy" degen oilardy jetkızude.
Bıraq, ekı tarapta bır mäselede ündesıp otyr. Ol, SSSR-dıŋ kezınde mūndaiǧa jol berılmeitın edı. Osyǧan kınälı SSSR-dı taratqandar deude.
Siriia, Ukraina, Belorussiiamen "alqynyp" qalǧan Resei üşın būl auyr soqqy bolyp otyr. Aralaspasa öŋırdegı öz yqpalynan airylady. Aralassa bır tarapyn qoldau kerek bolady. Öitetın bolsa ekınşı taraptyŋ qarsylyǧyna qalmaq.
Osylai Resei de ekı ottyŋ ortasynda otyr.
İranǧa da qysqaşa toqtala ketsek.
İran üşın özınıŋ öŋırdegı basty qarsylastarynyŋ bırı, sunnitterdıŋ köşbasşy elı Türkiianyŋ yqpalynyŋ būdan ärı küşeiıp, İran şekarasyn "qorşap" alǧanyn, Armeniia arqyly eropaǧa şyǧatyn dälızınıŋ Äzırbaijannyŋ baqylauyna ötkenın qalamaidy. Sondyqtan, barynşa Armeniiaǧa kömekteskısı kelıp baǧuda. Bıraq, būl jerde İrannyŋ keŋırdegınde tūrǧan bır mäsele bar. Ol qazırdıŋ özınde narazylyqtaryn bıldırıp otyrǧan İrandaǧy 10-20 mln äzırbaijan ūltynyŋ ökılderınıŋ yqpaly. Olardyŋ narazylyǧy qaida aparuy mümkın ekenın İran ükımetıde sezıp otyr.
Osylai İran da ekı ottyŋ ortasynda qalyp otyr.
Saudiia siiaqty t.b öz közqarastaryn bıldırıp qoiǧan elderge köp toqtalǧym joq. Öitkenı, olardyŋ öz közqarastaryn bıldırgenderı bolmasa, būl mäselenı şeşuge eşqandai yqpaldary da, sonşalyq bedelderı de joq. Tek, Saudiia, Katar siiaqty elder Äzırbaijandy mūnaily bäsekelesı, ärı, sunnittermen şiitter elı bolǧandyǧy üşın ǧana Armeniiaǧa qarjylai kömektesulerı mümkın. Bıraq, ol kezde özderıne qarsy bütkıl mūsylmandardy qarsy qoiuy da mümkın.
Osylai būl elde "oilanatyn" jaǧdaida otyr.
Al, endı özınıŋ közqarasyn aşyq bıldırıp otyrǧan Türkiiaǧa kelsek.
Türıkter men Äzırbaijannyŋ arasynda "Bır ūltpyz, ekı memleketpız" degen ūran paida bolyp, Äzırbaijannyŋ saiasi, äskeri, mädeni intigrasiiasy Türkiiaǧa qarai oiysqanyna da bıräz jyldar bolyp qaldy. Onyŋ nätijesıde jaman emes. Ärine, dospyz-bauyrmyz degen bärıne jaqsy jauap. Degenmen, Türkiiaǧa būl ne beredı?
Erdoǧan basqarǧaly Türkiia elınde, özderınıŋ genınde jatqan imperiialyq ambisiialary da oiana bastady. Öitkenı, kez-kelgen damuşy elge eŋ bırınşı qajettılık - energiia közderıne degen sūranys. Ekınşı, öz öŋırıne yqpal ete alarlyq äskeri quat.
Türkiia NATO-nyŋ qūramynda jürıp, eŋ quatty ekınşı oryndaǧy äsker jasaqtai aldy. Äskeri tehnikalar öndırısın jolǧa qoiyp, būl salada da bırşama derbestıkke qol jetkızdı. Iаǧyni, Türıkter imperiiaǧa kerek ekınşı qajettılıktı oryndai aldy. Bıraq, bırınşısın (energiiaǧa qajettılık) oryndai almai otyr. Mūnai men gazǧa täueldı el - eşqaşan derbes imperiialyq saiasat ūstana almaidy. Sondyqtan, Erdoǧan Siriiadaǧy mūnaily aimaqtarynan "öz ülesın" alǧysy kelıp auyz salyp körıp edı, būl oŋai şarua bolmai şyǧyp, onşalyq paidasyn köre almady. Europa men AQŞ-qa erıp arab elderındegı dürbeleŋge aralasyp, soŋynda milliondaǧan bosqyndardy "arqalap", ol jaqtan eşqandai üles timesten, bar qiyndyǧymen jalǧyz qaldy. Europaǧa qarai aǧylǧan bosqyndardy özınde ūstauǧa könıp, europaǧa "arabtardyŋ qaptauynan" qūtqaryp qalǧanymen, olardan eşqandai uäde etılgen kömekterı bolmady.
Sengen AQŞ-y kürdterdı qoldap ketıp jäne qiyn jaǧdaiǧa qaldyrdy.
Bır sözben aitsaq, "arabtardy demokratiialandyru" nauqany, türıkterge "Bırge tumaq bar, bırge ölmek joq" degendı jete tüsındırdı. Erdoǧannyŋ būlqan-talqan bolyp, bıräz uaqyttan berı özderınen basqa eşqandai imperiialarǧa jaqpaityn, derbes saiasat ūstana bastaǧany sondyqtan dep oilaimyn. (Bosfor būǧazyn ainalyp ötetın kanal jobasy, Reseimen bırıkken "Oŋtüstık aǧym" gaz jobalary t.t)
Mūnaily Äzırbaijan men öndırısı damyǧan Türkiia tandemı, ekı jaqqada jan-jaqty tiımdı. Ärı, Kavkazǧa yqpalyn küşeite otyryp, Reseidı de özımen sanastyryp otyruǧa jaqsy "qūral".
Mäselenıŋ ekınşı jaǧy bar. Türkiiada Erdoǧan bilıgıne qarsy, bäsekeles toptardyŋ küşeiıp bara jatqan ürdısın toqtatuǧa, ärı özınıŋ bedelın küşeitu üşın, Erdoǧan komandasyna qazır ülken bır "Erlık ıs" kerek bolyp tūr. (Mysaly, Ystambūl merıne talasta ekı ret jeŋılıp qalǧan jaqtastarynyŋ bedelıne öte ülken soqqy bolyp tūr.)
Būdan bylaiǧy jerde älemdık geosaiasatta özınıŋ yqpaldy, jaŋa oiynşy ekenın körsetu üşın, būl Karabah mäselesınde tolyq jeŋıspen aiaqtau, Türıkter üşın būl "Ne bel ketedı, ne belbeu ketetın" kezeŋ bolmaq. Öitkenı, būl oiyn tıkelei Türkiianyŋ yqpalymen bastalǧan oiyn ekenın bärı bılıp otyr. Türkiianyŋ qanşalyqty imperiia bola alatynyn osy kezeŋ aiqyndap beredı. Olardyŋ aianbasy haq.
Qazır Türkiia da osyndai on ottyŋ ortasynda otyr.
Endı eŋ basty taraptyŋ bırı Äzırbaijanǧa kelsek.
Būl soǧys Äzırbaijan üşın otyz jyl būryn ketken 15-20% jerlerın qaitaryp alu üşın kerek. Sonşa jyl jürgızılgen kelısımder eşqandai nätije bergen joq.
Sondyqtan, "Karabah aumaǧyn tolyq tastap şyqsyn" degen naqty talap qana qoiyp otyr. Ärı, joǧaryda keltırgen elderdıŋ bar jaǧdaiyn baǧamdap, eŋ tiımdı kezeŋdı taŋdap otyr.
Armeniiamen salystyrǧanda, Äzırbaijan mūnai saudasynyŋ arqasynda ekonomikasyn köterıp, äskeri quatyn bırşama jaŋartyp alǧan el. Soǧysu üşın ülken qarjy kerek ekendıgı belgılı. Būl tūrǧyda Armeniiamen salystyrǧanda, ärı tūraqty kömegın beruge äzır Türkiia tūrǧanda, Äzırbaijan elınıŋ bäsı öte joǧary. Halqynyŋ sany jaǧynan da bes ese, äskeri salasy ekı ese quatty.
Bıraq, qorǧanystaǧy äskermen küresu üşın, şabuyldauşy äskerdıŋ sany kemınde üş ese köp boluy kerek ekendıgın eskersek, äp-sättık jeŋıs üşın būl quaty jetkılıksız.
Sondyqtan, özınıŋ ekonomikalyq quattylyǧyna senıp, qarsylasyn äbden tityqtatyp, älsıretıp baryp jeŋu taktikasyna köşkendei.
Armeniianyŋ qazırgı jaǧdaiy.
Armeniianyŋ halqynyŋ sany men äskeri quaty joǧaryda salystyrmaly türde aitylyp qoiǧandyqtan, qandai saiasi jaǧdaida otyrǧanyna toqtalsaq.
Däl qazırgı jaǧdaiynda Armeniia janama bolsada Reseiden basqa eşkımge keregı bolmai otyr. Bıraq, Reseimen de araqatynastary ortadan tömen deŋgeide. BŪŪ-nyŋ şeşımın alǧa tartyp söilegen eldermen aşu-arazdyqqa baryp, keibır elderden tıptı elşılıkterınde jauyp, diplomatiialyq qatynastaryn üzıp jatyr(İzrail, Ukraina, Gruziia t.b). Būl äreketterı "Kım bızben bolmasa, sol bızdıŋ dūşpanymyz" degen ūstanymǧa keledı. Būl qanşalyqty dūrys ūstanym ekenın uaqyt körseter.
Özınıŋ qazırgı ahualyn tüsınıp, tıkelei betpe-bet soǧysta alysqa barmasyn sezgendıkten, älemdık qauymdastyqqa tek özderın japa şeguşı retınde körsetkısı kelıp, Äzırbaijannyŋ özge elderdegı elşılıkterınıŋ aldynda qarsylyq aksiialaryn ötkızude. Äzırge būl äreketterınıŋ oŋ nätijesı körınıp tūrǧan joq.
Jalpy halyqtyq äskerge şaqyryludy halqy qyzu qoldap jatqanymen, sonşa äskerdı, jūmysşy halyqty soǧys jaǧdaiynda asyrauda oŋaiǧa soqpaidy. Sondyqtan, eŋ bırınşı kezekte qarjylai kömek ızdeitını belgılı. Ondai kömek beretın tarapty äzırge körıp tūrǧanymyz joq.
Keibır aqparat közderı "Būl mūsylmandar men hrestiiandardyŋ soǧysy" degen däreje beruge ūmtylyp jatqanymen, ol nasihatty qoldauşylardyŋ qatary öte sirek bolyp tūr.
Bır sözben aitsaq, Armeniia özınıŋ bügıngı küiıne özın-özı aidap tüsırıp otyr.
QORTYNDY:
Soŋǧy künderı ekı tarap ta öz talaptaryn jariialady.
Armeniia: Tauly Karabah täuelsız, derbes memleket boluy kerek dep, alǧaşqy raiynan qaitqanyn baiqatsa,
Äzırbaijan: Armeniia özderınıŋ zaŋsyz okupasiialaǧan Tauly Karabahty tolyq tastap şyǧulary kerek dep otyr.
Ary qarai "jabyq esıkterdıŋ" arǧy jaǧynda, imperiialar arasynda qandai kelısımder bolary belgısız. Bıraq, öz halqynyŋ qoldauynan airylmas üşın, ekı eldıŋ basşylary da soŋyna deiın öz talaptarynda tūryp baǧatyny belgılı.
Qazaqstanǧa qaitpek kerek?
Öz oiym, bızderge qazyr aptyǧyp otqa qarai jügırudıŋ qajetı joq. Bıreudıŋ sözın söileimın dep, ekınşınıŋ, onyŋ artynda tūratyn küşterdıŋ qarsylyǧyna ūşyraudyŋ qajetı joq. Ärı, bızderdıŋ qolymyzdan kelerı "dostastyru missiiasy" būl jerde ekı tarapqa da kerek bolyp tūrǧan joq. Sūranbaǧan jerge baryp sözıŋdı şyǧyndaǧanşa, ärı, mäselenı şeşuge jeterlık özıŋnıŋ yqpalyŋ bolmaǧandyqtan, özgeler sekıldı "Qoiyŋdar. Kelısıŋder." dep dostyqqa şaqyrǧannan basqa şara joq.
Bäz-bır toptar "Anaǧan bolysu kerek, böitu kerek" dep ūrandatqanmen, mūndai sözder tek ūranǧa ǧana jaqsy. Al, memleketımızdıŋ syrtqy saiasaty men memlekettık tūtastyǧymyzǧa qauıp.
Kerek bolsa äleumettık kömek berermız, soǧys zardabyn joiuǧa kömektesermız. Bıraq, özgelerdıŋ jyldar boiǧy "jinap jaqqan otyna" baryp tüse almaimyz.
Būl soǧystyŋ kınälısın ızdesek, öz basym tek osy künge deiın basqaryp kelgen basşylaryn ǧana kınälai alamyn. Öitkenı, ekı ūltty bır dastarhannan as ışe almaityndai jaulyqqa jetkızgen, däl sol el basqarǧan basşylary.
Al endı, "Bır tuǧanbyz, öiteiık-böiteiık" deuşılerge aitarym, BIRGE TUMAQ BOLǦANYMEN, BIRGE ÖLMEK JOQ.
BIZDER ÜŞIN ÖZ MEMLEKETIMIZDIŊ MÜDDESI BÄRINEN JOǦARY TŪRU KEREK.
