Tömende söz bolatyn ǧajap tuyndyda qamtylǧan kökeikestı mäseleler tek AQŞ bastaǧan Batys älemıne ǧana tiesılı emes. Öitkenı onda älemdık qoǧamdastyqtyq pen jahandyq naryq ekonomikasynyŋ belsendı müşelerınıŋ bırı ärı mäŋgılık el boludy kökseitın öz memleketımızdıŋ – Qazaqstannyŋ tūraqty damuy üşın de auadai qajet innovasiialyq ideialar toptastyrylǧan.
Kollajdy jasaǧan Qonysbai Şejımbaev, EQ
Ekonomika salasy boiynşa HHI ǧasyrdyŋ eŋ bastapqy jylynda Nobel syilyǧymen marapattalǧan amerikalyq ǧūlama ǧalym Djozef Iýdjin Stiglistıŋ (Joseph Eugene Stiglitz) «Alapat syzat» («The Great Divide») atty ǧylymi-saraptamalyq tuyndysy 2015 jyly aldymen AQŞ-ta odan soŋ, ıle-şala halyqaralyq «Penguin» baspalar jüiesı arqyly Ūlybritaniia, Kanada, İrlandiia, Australiia, Jaŋa Zelandiia jäne Oŋtüstık Afrika memleketterınde qatar jaryq körıp, küllı älemnıŋ nazaryna bırden ılıkken bolatyn. Sebebı būl auqymdy da taǧylymy tereŋ zertteudıŋ däl sondai biık märtebege ie bolatyn qūndylyqtary jetıp artylady. Alaida būl taqyrypty qozǧamas būryn, ǧūlama Djozef Stiglistıŋ jeke basyna qatysty tūşymdy mälımettı däl osy tūsta aita keteiık.
Bırınşıden, D.Stiglis – AQŞ-tyŋ aituly Massachusets tehnologiialyq institutynyŋ tülegı ärı doktorlyq ǧylymi ataǧyna da sol institutta qol jetkızgen. Ekınşıden, ol – ekonomikalyq teoriianyŋ negızın qalaǧan älemge äigılı britandyq ǧalym Djon Meinard Keinstıŋ (John Maynard Keynes) ızbasary. Üşınşıden, ol – 1988 jyldan bastap, AQŞ-tyŋ Ūlttyq ǧylym akademiiasynyŋ akademigı, 1993 jyldan berı Britaniia akademiiasynyŋ korrespondent–müşesı jäne 2003 jyldan bastap Resei Ǧylym Akademiiasynyŋ şeteldık müşesı. Törtınşıden, ataqty ǧalym 1997-2000 jyldar aralyǧynda Düniejüzılık banktıŋ bas ekonomisı lauazymyn ielengen. Besınşıden, 1995-1997 jyldar aralyǧynda AQŞ prezidentı Bill Klintonnyŋ ekonomikalyq mäseleler jönındegı keŋesşıler tobyn basqarǧan. Altynşydan, D.Stiglis şeksız naryqty, monetarizmdı, neoklassikalyq ekonomikalyq mekteptı, sondai-aq jahandanu üderısıne qatysty neoliberaldyq közqarasty, Halyqaralyq Valiuta Qorynyŋ damuşy elderde jürgızgen jymysqy saiasatyn jäne Reseidegı jekeşelendıruge qatysty jürgızılgen liberaldy reformalardy qataŋ synǧa alǧan tūlǧa retınde de keŋınen tanymal. Jetınşıden, ǧalym-ūstaz Djozef Stiglis Kembridj, İel, Diuk, Stenford jäne Oksford syndy älemnıŋ äigılı universitetterınde därıs oqidy jäne bügıngı taŋdaǧy jūmys orny – AQŞ-tyŋ Nobel syilyǧynyŋ 104 jüldegerın tületıp ūşyrǧan Kolumbiia ǧylymi-zertteu universitetı.
Osy derekterdı eskere otyryp, D.Stiglistıŋ «Alapat syzat» atty ǧylymi monografiiasyna qaita oralsaq, tılge tiek bolyp otyrǧan būl tuyndyny avtordyŋ 2012 jyly jaryq körgen «Teŋsızdıktıŋ qūny» («The Price of Inequality») atty ǧajap tuyndysynyŋ jalǧasy deuge bolady. Öitkenı ekı tuyndynyŋ da zertteu obektısı – AQŞ. Al avtordyŋ özı bolsa, joǧaryda atap ötkendei, ekonomika salasynyŋ asa bılıktı käsıbi mamany ǧana emes, AQŞ syndy alpauyt memlekettıŋ saiasi, ekonomikalyq, äleumettık, biznes, bank jäne qarjy jüielerındegı küllı jetıstıkterımen qatar älgı memlekettıŋ etegınen tartatyn kemşılıkterın de tereŋ bıletın saiasatker tūlǧa ekenıne köz jetkızemız. Sondyqtan da bolar, «auruyn jasyrǧan öledı» demekşı, ǧūlama ǧalym tek Batys älemınde ǧana emes, şeksız ekonomikalyq pärmenı men äskeri quaty jaǧynan bügıngı taŋda jer betındegı eŋ qauqarly memleket sanalatyn AQŞ-tyŋ özegın kemırgen äleumettık teŋsızdık pen ädıletsızdıktıŋ künnen-künge örşi tüsıp, būrynǧydan beter tereŋdep bara jatqanyn būltartpaityn şynaiy derektermen aişyqtaidy. Sondai-aq älgı äleumettık derttıŋ tüpkı sebepterın jan-jaqty taldap, onyŋ keseldı saldarynyŋ bolaşaqta älgı memlekettı qandai syn-qaterlerge ūşyratuy mümkın ekendıgın de tarazylap beredı. Būl bırınşıden.
Ekınşıden, joǧaryda atalǧan qos tuyndynyŋ tereŋde jatqan negızgı zertteu obektılerı – AQŞ halqynyŋ 1 paiyzyn qūraityn «altyn milliard» dep atalatyn at töbelındei bai-baquattylar toby men sol memleket halqynyŋ basym köpşılıgın, iaǧni qalǧan 99 paiyzyn qūraityn ekınşı toptyŋ arasyn qaq jaryp tūrǧan alapat syzattyŋ bügıngı taŋda üŋıreie keŋeiıp, tūŋǧiyq qūzǧa ainala bastaǧanyn, sondai-aq älgı qūzdyŋ, emı joq ındet sekıldı, qoǧam aǧzasy men sanasyn kün sanap keulep bara jatqanyn da san tūrǧydan zerdelep, naǧyz aşy şyndyqty eşbır bükpesız ärı eşbır jan joqqa şyǧara almaityn däiektı de däleldı uäjdermen tüiındeidı.
Üşınşıden, D.Stiglis «Teŋsızdıktıŋ qūny» atty monografiiasynda bastaǧan tereŋ saraptamalyq zertteu jūmystarynyŋ arnasyn «Alapat syzatta» odan beter keŋeite tüsedı. Sosyn közge ottai basylatyn ärı kökeige qona qalatyn avtordyŋ batyl da ötkır tūjyrymdary «Alapat syzatta» köterılgen kökeikestı mäselelerdıŋ taqyryptarynan ǧana emes, olardyŋ ışkı qatparynan da öte aiqyn sezıledı. Älgı eŋbegınde D.Stiglis: «Äleumettık teŋsızdık Batys älemın nege jailap barady jäne mūndai jaǧdaida bızder ne ıstei alamyz?» degen ritorikalyq saualdy köldeneŋ tartady da, özınıŋ aşyq ta ädılettı bolmysyna tän köregendıgımen äleumettık teŋsızdıkterdıŋ tüp tamyrynyŋ saiasi bilık tızgının ūstaǧan tūlǧalardyŋ «altyn milliardtyŋ» yǧyna jyǧylyp, tek solardyŋ müddelerın ǧana közdeitın ädıletsız salyq zaŋdary men syŋarjaq saiasi şeşımderge jol beruınde jäne sol solaqailyqtyŋ saldarynan basymdyqtar taŋdauda bilık tarapynan jıberılıp jatatyn öreskel qatelıkterde jatqanyn san aluan syndarly derektermen däleldeidı jäne olardy boldyrmaudyŋ tiımdı joldaryn da qosa ūsynady.
Osy paiymnyŋ dälelındei, «Alapat syzat» tuyndysyndaǧy «Qylmysty ölımnıŋ anatomiiasy: Amerika ekonomikasynyŋ qazaǧa tap boluyna kım kınälı?» degen tarauynda avtor syrt közge şalyna bermeitın jäne bır aşy şyndyqtyŋ betın aşady. D. Stiglis mūnda 2008 jyly AQŞ-tan bastalyp, küllı älemdı şarpyǧan alapat ekonomikalyq daǧdarystyŋ tüpkı sebepterın tübegeilı saralai kelıp, älgı ritorikalyq sūraqtyŋ jauaby tym kürdelı ekendıgıne nazar audarady. Söitıp, sūŋǧyla ǧalym älgı alapat daǧdarysqa ūşyratqan kınälı toptyŋ qataryna AQŞ-tyŋ küllı qarjy instituttaryn, sondai-aq 1981-2009-jyldar aralyǧynda 30 jyl memleket bilıgın uysynda ūstaǧan jäne sol jyldary AQŞ-tyŋ joǧaryda atalǧan qarjy sektoryna at töbelındei «altyn milliardtyŋ», iaǧni «bır prosenttıŋ» ǧana müddesın qorǧaityn syŋarjaq reformalardy engızıp, olardy belsendı jüzege asyrǧan AQŞ prezidentterı Ronald Reigan, Djordj G.U.Buş, Bill Klinton jäne kışı Djordj U.Buş äkımşılıkterın de jatqyzady.
Atalǧan eŋbegınde jahandyq naryq ekonomikasy men saiasat älemınde oryn alyp otyrǧan öreskel teŋsızdık dertıne syn közben qarai otyryp, D.Stiglis aitpaqşy, maily jılıktıŋ basyn ūstaǧan jalǧyz prosenttı qūraityn bai-baquattylar men äl-auqaty olardan älde qaida tömen 99 paiyzdy qūraityn ekınşı toptyŋ bastary qosyla bermeitını şyndyqtan tıptı de alys emes. Öitkenı älgı ekı toptyŋ mazasyn qaşyratyn tüitkıldı mäselelerı ǧana emes, olardyŋ maqsat-mūrattary da, kündelıktı ömır süru salty da, tıptı köretın tüsterı de bır-bırıne ūqsamaityny. Bır sözben aitqanda, būl jerde «aş bala toq balamen oinamaidy, toq bala aş bolam dep oilamaidy» degen dana halqymyzdyŋ qanatty sözınıŋ qisyny döp kelıp tūrǧany anyq baiqalady.
Sosyn Djozef Stiglis aityp otyrǧandai, qatardaǧy amerikalyqtardy, ädette, kolledjdegı bala-şaǧalarynyŋ tölemaqysyn qalai öteitını nemese otbasyndaǧy jaqyndarynyŋ bırı nauqastana qalsa, ony qaitıp emdeitını, sondai-aq zeinetke şyǧa qalsa, ary qarai qalai kün köretını sekıldı otbasy men oşaq qasyndaǧy äleumettık tüitkılder köbırek alaŋdatady. Onyŋ üstıne, avtor aitpaqşy, 1930-jyldary AQŞ-ty tūralatqan Ūly depressiia kezınde ondaǧan million qatardaǧy qarapaiym amerikalyqtardyŋ baspanalarynan aiyrylyp, köşede qalǧany jadynan älı şyǧa qoimaǧany anyq. Al mūndai «ūsaq-tüiekter» bolsa, älgı bır prosenttegılerdıŋ öŋderı tūrmaq, tüsterıne de kırmeidı. Öitkenı «maly köptıŋ mūŋy köp» demekşı, oligarhtardyŋ jüikesın tozdyratyn tüitkılderdıŋ sipaty sıŋırı şyqqan «99 paiyzdyŋ» samaiyn aǧartatyn ūsaq-tüiekterden mülde bölek. Öitkenı şırıgen bailardy köbınese dybystan jüirık ūşaqtardyŋ qai türın satyp alu, ne bolmasa özderıne eşbır ter tökpei kelgen köl-kösır tabystaryn salyqtan qalai jasyryp qalu sekıldı «mazasyzdyq» köbırek alaŋdatady.
Djozef Stiglistıŋ pıkırınşe, küllı älemdegı tūrmysy şalqyǧan 1 paiyz öz taǧdyrlarynyŋ, tüptep kelgende, qalǧan 99 paiyzǧa tıkelei täueldı ekenın seze bermeidı. Alaida «kemedegınıŋ jany bır» demekşı, ekonomikalyq äleuetı myqty keibır memleketterde 1 paiyzdyŋ da, 99 paiyzdyŋ da mümkındıkterı teŋ. Ökınışke qarai, avtor aitpaqşy, älemnıŋ eŋ alpauyt elındegı bai-baquattylardyŋ sanasyna älgı şyndyq kırıp te şyqpaidy. Sondyqtan da bolar, D.Stiglis, «eger älgındei ädıletsızdık dertı osylaişa jalǧasa beretın bolsa, ondai memleketterde ekonomikalyq tūraqtylyq ūzaqqa bara qoimaidy» degen tüiındı tūjyrymǧa taban tıreidı. Sosyn ǧūlama ekonomistıŋ būlai topşylauyna negız bolatyn derekter «Alapat syzatta» jyrtylyp aiyrylady. Endeşe, endıgı äŋgıme jelısın de solai qarai būralyq.
Bırınşıden, avtor öz elındegı 1% ben 99%-tyŋ arasyndaǧy künnen-künge ūlǧaiyp bara jatqan äleumettık teŋsızdık syzatynyŋ, eŋ aldymen, soŋǧylardyŋ mümkındıkterınıŋ şekteluıne sebep bolyp otyrǧanyn da, sonymen qatar būl derttıŋ memlekettıŋ eŋ basty qūndylyǧy bolyp tabylatyn halyqtyŋ basym köpşılıgınıŋ qūqyn būzyp qana qoimai, olardyŋ öz äleuetterın tolyq paidalanu mümkındıgınen de qosa aiyryp otyrǧanyn bükpesız aşyp beredı.
Ekınşıden, äleumettık teŋsızdıkke jol berıp otyrǧan keseldıŋ endı bırı, avtor aitpaqşy, jeŋ ūşynan jalǧasqan oligarhtarǧa şeksız monopoliialyq bilık berıp, olardyŋ salyq jeŋıldıkterıne qol jetkızu mümkındıkterın molaityp otyrǧan ädıletsız zaŋdar ekenın jäne būl ädıletsızdıktıŋ, öz kezegınde, älgı būrmalauşylyqty odan beter küşeitıp, ūlttyq ekonomikanyŋ kerı ketuıne tıkelei yqpal etetetındıgın negızdeidı jäne AQŞ-ta oryn alyp otyrǧan älgı daǧdarystardyŋ basym bölıgı el ükımetınıŋ qarjy sektorynda jürgızıp otyrǧan syŋarjaq saiasatynyŋ nätijesı ekenın öte nanymdy däiektermen tiianaqtaidy. Äsırese qarjyny joǧarydan tömenge nemese, kerısınşe, tömennen joǧaryǧa baǧyttauǧa kelgende saiasi bilıktıŋ salyqtyq, monopolistık, qūqyqtyq jäne lisenziialyq jeŋıldıkterdı eŋ aldymen «altyn milliard» tobyna berıp, sol toptyŋ küllı halyqtyŋ esebınen şeksız bailyqqa keneletının ülken batyldyqpen synǧa alady.
Üşınşıden, Djozef Stiglis örkendeu men tūraqty damudy közdeitın kez kelgen memleket, eŋ aldymen, ädılettı ūjymdyq yqpaldastyqqa basymdyq beru kerektıgın eskertedı. Öz kezegınde būl yqpaldastyqtyŋ, memlekettı bırınşı kezekte infraqūrylymdy qalyptastyruǧa, ǧylym-bılım men tehnologiiaǧa basymdyq beruge jäne adami kapitaldyŋ sapasyn arttyruǧa köbırek investisiia tartuǧa mındetteitının de eskertedı. Al būl basymdyqtar men talaptar dūrys jolǧa qoiylmaityn bolsa, ondai memlekette ekonomikanyŋ jappai alǧa basu dinamikasy mülde şabandaitynyn da ǧūlama ǧalym eske salady.
Törtınşıden, tuyndy avtorynyŋ pıkırınşe, ekonomika men saiasi-äleumettık qarym-qatynastardaǧy teŋsızdıkterdıŋ şynaiy sebepterın ekonomisterdıŋ özderı de döp basyp aita almaidy. Öitkenı olardyŋ basym köpşılıgı naryq ekonomikasyndaǧy barlyq tüitkıldı mäselelerdı tek qana «sūranys pen ūsynys retteidı» degen äbden sür bolyp, dogmaǧa ainalyp ketken äljuaz qaǧidanyŋ yqpalynan şyǧa almai jür.
Besınşıden, avtordyŋ paiymdauynşa, bügıngı zamanaui tehnologiialardyŋ jappai qoldanysqa enuı bılıktı mamandarǧa da, orta bılımdı mamandarǧa da sūranysty tym azaityp jıberdı. Sondyqtan da bügıngı jahandanu üderısı älemdık naryqqa keŋ jol aşyp, el ışındegı käsıbi jūmysşylardan görı şeteldık arzan jūmys qolyn öndırıske köbırek tartuǧa şeksız mümkındık berıp otyr.
Altynşydan, qoǧamda oryn alyp otyrǧan saiasi-äleumettık özgerıster, onyŋ ışınde jūmysşylardyŋ müddesın qorǧaityn būrynǧy käsıpodaq ūiymdarynyŋ tym qysqaryp ketuı de ekonomikanyŋ örısteuıne aitarlyqtai kerı yqpalyn tigızıp otyrǧanyn tuyndy avtory öz nazarynan tys qaldyrmaidy.
Jetınşıden, naryq ekonomikasyndaǧy saiasi-äleumettık teŋsızdıktıŋ eŋ basty sebebı – «altyn milliard» tobyndaǧylardyŋ qoǧamdyq jäne äleumettık qatynastarda qalyptasyp qalǧan öz üstemdıkterınıŋ eşbır özgerıssız jalǧasa beruın qalaitynynda jatyr. Mūnyŋ aiqyn dälelın D.Stiglis el ışındegı bügıngı ädıletsız salyq jüiesınen baiqap otyrǧanyn jasyrmaidy. Öitkenı ırı kapitaldarǧa salynatyn salyq mölşerınıŋ tym tömendıgı köş basyndaǧy bai-baquattylarǧa şaş-etekten paida äkeletın tabys közıne ainalǧanyn jäne mūndai jeŋıldıkterdı ötken ǧasyrdyŋ basynda Djon Rokfeller sekıldı bankirler toby paidalanǧan bolsa, üstımızdegı ǧasyrda Bill Geits siiaqty oligarhtar da qosa paidalanyp otyrǧanyn avtor aşyq aitady.
Segızınşıden, bügıngı äleumettık teŋsızdıktıŋ taǧy bır sebebın avtor qarjy jüiesınde qalyptasyp otyrǧan «barmaq basty, köz qystylyqpen» bailanystyrady. Atap aitqanda, köpşılıktıŋ qūqyn aiaqasty etıp, bai-baquattylardyŋ közdegen müddelerın qanaǧattandyru üşın, qarjy jüiesınde qalyptasqan būrynǧy ädılettı erejeler men qaǧidalardy qarjy instituttarynyŋ özderı būzyp, jasandy da jymysqy mümkındıkterdı satyp aluǧa jol aşyp otyrǧanyn bükpesız jaiyp salady jäne mūnyŋ naqty dälelın de keltıredı. Ol dälel mynau: ükımet qarjy instituttaryna qaryzǧa nöl paiyzdyŋ ösımmen jeŋıl aqşa beredı de, ortadan qaisybıreuler öz paidasyn qaǧyp alady. Mūndaida zaŋ būzuşylyqty baqylaityn instituttar köre tūrsa da közderın jūmyp, ündemei qoia salady. Bır sözben aitqanda, bailyq bilıkke bas şūlǧyp, közın qyssa, bilık te jıbi ketıp, bailyqqa qol būlǧaidy. Toqsan auyz sözdıŋ tobyqtai tüiını osy ǧana.
Tüptep kelgende, Nobel syilyǧynyŋ laureaty D.Stiglistıŋ «Alapat syzatpen» aitpaq bolǧany älemdegı at töbelındei bai-baquatty toptyŋ uysyna jinaqtalǧan ūşan-teŋız bailyqtyŋ qoǧamdy qaq bölıp, äleumettık teŋsızdıktıŋ otyn laulatyp, tek jekelegen milliarderlerdıŋ ǧana qaltasyn tompaitpai, imandy müddelerge baǧyttalyp, qalyŋ būqaranyŋ müddesın eskere otyryp, ädılettı bölınıp, memleket igılıgıne tiımdı jūmsalǧanyn közdeidı. Al oligarhtar bolsa, avtor aitpaqşy, özıne qajettınıŋ bärın de satyp aluǧa mümkındıgı jetıp artylatyndyqtan, ükımetke şekeden qaraidy. Sondyqtan da «bai baiyǧan saiyn qaltyrauyq bolady» demekşı, olardyŋ basym köpşılıgı ūlan- ǧaiyr bailyqtaryn astyna basyp, qyzǧyştai qorǧaidy nemese Karib teŋızındegı «Altyn milliardtyŋ» jūmaǧyna ainalǧan Kaiman araldaryna jasyrady. Sondyqtan da ǧūlama ǧalymnyŋ atalǧan tuyndysynan «bailyq pen adam sanasy qatar jürmese, äleumettık teŋsızdıkter tızgındelmeidı jäne bilık pen qoǧamnyŋ bolmys-bıtımı de imandy arnaǧa tüspeidı» degen möldır de tūnyq niet boi körsetedı.
«Alapat syzatta» Djozef Stiglis sonymen qatar joǧaryda atalǧan 1% ben 99%-dyŋ arasynda oryn alyp otyrǧan küllı äleumettık teŋsızdıkterdıŋ aldyn aluǧa da, tıptı olardy mülde boldyrmauǧa da bolatynyna öte senımdı ekenın jasyrmaidy jäne öz senımınıŋ negızsız emes ekendıgın däleldeu üşın, zerdelı ǧalym AQŞ-tyŋ bügıngı taŋdaǧy äleumettık bolmysyn özge kapitalistık memleketterdıŋ äleumettık sektorlarymen salystyra zerttep, sol tereŋ ızdenısterdıŋ nätijesınde öz elınıŋ älemdegı eŋ quatty ekonomikanyŋ iesı bola tūryp, jastarynyŋ joǧary bılım alu mümkındıgı jaǧynan da, halqynyŋ medisinalyq kömekpen qamtyluy jaǧynan da, ädıl sot şeşımıne qol jetkızu mümkındıgı jaǧynan da, baspanamen qamtylu jaǧynan da, joǧary jalaqymen qamtylu mümkındıgı jaǧynan da, ömır süru ūzaqtyǧy jaǧynan da Batys Europa men Skandinaviia elderı nemese Japoniia, Singapur, t.s.s. tūraqty damyp kele jatqan memleketterge qaraǧanda edäuır tömen tūrǧanyn mynadai naqty statistikalyq mälımettermen tüiındeidı:
AQŞ halqy älem jūrtynyŋ 5%-y ǧana bolǧanymen, olardyŋ arasynan sottalyp, jappai türmege jabylǧandardyŋ sany älemdık körsetkıştıŋ törtten bırıne juyqtady. Sonyŋ saldarynan «ädılet» degen ūǧym būl künde qoly ūzyn sanauly toptyŋ ǧana qoljetımdı tauaryna ainalyp otyr;
Osydan bıraz jyldar būryn Ündı mūhitynda ornalasqan kışkentai ǧana Mavrikiide bügıngı taŋda medisina da tegın, kolledjde bılım alu da tegın. Sonymen qatar tek qarttar ǧana emes, jastarǧa da transportpen tegın paidalanu qūqy berılgen. Al AQŞ-ta mūndai jeŋıldıkter qarastyrylmaǧan, öitkenı biudjet ondai salmaqty kötere almaidy-mys. Esesıne, daǧdarys kezınde bankter aman qalsa, ekonomika da aman qalady jäne būndai qadamnan küllı halyq ta ūtady dep, memleket bank sektoryna 700 milliard dollar qarajatty op-oŋai tauyp bere salady. Alaida būdan paida tapqan halyq emes, kerısınşe, tek bailar men baquattylardyŋ ǧana mūrttary mailandy;
1969 jyly Malaiziiadan bölınıp şyqqan Singapur da öte kedei memleket bolatyn ärı ondaǧy jūmyssyzdyq deŋgeiı 25%-ǧa jetken edı. Alaida abyz köşbasşy Li Kuan Iýdıŋ arqasynda būl künde singapurlyqtardyŋ jan basyna şaqqandaǧy tabystary 55000 dollardy qūraidy, ärı ol elde äleumettık teŋsızdık atauly tüp tamyrymen kelmeske ketken;
Memlekettıŋ syndarly saiasatynyŋ arqasynda singapurlyqtardyŋ 90%-y baspanaly bolsa, AQŞ-ta būl körsetkış 65%-y teŋ;
BŪŪ qabyldaǧan jeke adamnyŋ damu indeksı boiynşa, atap aitqanda, azamattardyŋ tabysy, bılımı jäne densaulyq deŋgeiı tūrǧysynan Şvesiia, Daniia, Finliandiia jäne Norvegiia syndy memleketter 3-orynda tūrsa, AQŞ 16-orynda tūr. Sondai-aq jas balalar arasyndaǧy kedeilık körsetkışı Şvesiiada – 7.3% bolsa, AQŞ-ta būl körsetkış 23.1%-ǧa teŋ;
Osydan şirek ǧasyr būryn ekonomikasy şaryqtap tūrǧan Japoniia da ülken daǧdarysqa tap bolyp, sol qyrsyqtyŋ qūrsauyna ūzaq uaqyt şyrmalǧan bolatyn. Tıptı keiıngı 25 jyl ışınde «japon syrqaty» degen söz tırkesı de halyqaralyq terminge ainala bastaǧan-dy. Alaida osy qiyndyqtarǧa qaramastan, Japoniia memleketı jūmyssyzdyq deŋgeiın 5%-dan asyrǧan joq. Al būl körsetkış AQŞ-ta ekı ese köp. Sonymen qatar Japoniiada äleumettık teŋsızdık deŋgeiı de AQŞ-pen salystyrǧanda edäuır tömen. Mūnyŋ basty sebebı, 2012 jyldyŋ soŋynda Japoniia premer-ministrı bolyp taǧaiyndalǧan Sindzo Abenıŋ abenomika atanyp ketken monetarlyq jäne fiskaldyq reformaǧa negızdelgen zamanaui saiasi-ekonomikalyq saiasatymen tıkelei bailanysty.
Būl oraida, Li Kuan Iý men Sindzo Abenıŋ ūstanymdaryn tolyq qoldai otyryp, Djozef Stiglistıŋ 2002 jyly jariia etken myna bır pıkırınıŋ mänı öte tereŋ: «Men äleumettık teŋsızdık tüitkılderın naryq retteidı degenge sene salatyn sonşalyqty aqymaq emespın. Öitkenı äleumettık teŋsızdık, jūmyssyzdyq, qorşaǧan ortanyŋ lastanuy memlekettıŋ belsendı aralasuynsyz oryn aluy, tıptı de mümkın emes».
Būl ūrymtal pıkırdıŋ naǧyz şyndyq ekenı eşbır kümän tudyrmaidy. Sosyn Djozef Stiglistıŋ joǧarydaǧy qos tuyndysynda sintezdelgen derek közderı äleumettık teŋsızdıkterdıŋ tüp-tamyry tek ekonomikada ǧana emes, memleket basqaru jüiesındegı saiasi-ekonomikalyq bilık tızgının ūstaǧan köşbasşylardyŋ ūstanymdarynyŋ sapasynda ekenıne tolyq köz jetkızedı. Būl paiymnyŋ negızsız emes ekenın däleldeu üşın Djozef Stiglistıŋ älgınde ǧana keltırılgen tüiındı pıkırınen būryn singapurlyq «ǧajap ekonomikanyŋ» atasy atanǧan Li Kuan Iýdıŋ: «Menıŋ aldymda ekı mümkındık tūrdy. Bırı – bailyqqa kenelu, ekınşısı – memleketke adal qyzmet etu. Men ekınşı joldy taŋdadym» deuı nemese ǧūlama abyzdyŋ: «Memlekettıŋ ūlylyǧy tek jer kölemımen ǧana ölşenbese kerek. Ūlylyqty jūdyryqtai jūmylǧan halyqtyŋ jıgerı men bırlıgı, tabandylyǧy men temırdei tärtıbı jäne sol memlekettı öz halqynyŋ qūtty mekenıne ainaldyruǧa ūmtylǧan ūltjandy köşbasşylary men kösemderınıŋ sapasy ǧana somdaidy. Sondyqtan da menı bilık tızgının özıme senıp tapsyrǧan halqymnyŋ tüptıŋ tübınde maǧan qandai baǧa beretını köbırek oilandyrady» deuı ömırde ūzaq jasap, köptı körgen, artyna öşpes ız ben qaitalanbas ülgı-önege qaldyrǧan Li Kuan Iýdıŋ tek öz halqynyŋ ǧana emes, küllı adamzat jadynda da sözı men ısı ünemı bır jerden şyqqan naǧyz ūly kösem ärı naǧyz ūly meritokrat tūlǧa beinesınde qala beretını sözsız. Tek «aqyldydan şyqqan söz talaptyǧa bolsyn kez» dep abyz Abai aitpaqşy, Li Kuan Iý men Djozef Stiglis sekıldı älem ǧūlamalarynyŋ zamanaui paiymdaryn sanaǧa sıŋırıp, Skandinaviia memleketterı men Şyǧys Aziia memleketterınıŋ ozyq saiasi-ekonomikalyq jäne äleumettık qūndylyqtaryn memlekettık saiasatymyzdyŋ özegıne öre alatyn tūlǧalar köbeise, nūr üstıne nūr bolar edı ǧoi degen ümıttı tılekpen maqalaǧa nükte qoiamyz.
Ädıl AHMETOV,
Qazaqstannyŋ eŋbek sıŋırgen qairatkerı,
Halyqaralyq joǧary mektep ǧylym akademiiasynyŋ akademigı
