Geppatıt. Qara qurdym. Asharshylyq: 2020 jyly Nobel syılyǵy kimderge buıyrdy?

3868
Adyrna.kz Telegram

5-12 qazan aralyǵynda 119-shy Nobel aptylyǵy ótti. Pandemııaǵa baılanysty jeltoqsan aıyndaǵy marapattaý rásimi teletranslıaııa arqyly ótedi. Bıylǵy is-shara ádettegideı úlken deńgeıde ótpeıdi. Nobel syılyǵyn laýreattarǵa jeke-jeke tabystaý josparlanǵan. Nazarlaryńyzǵa Nobel syılyǵynyń 2020 jylǵy ıegerleriniń negizgi jańalyqtary men jumystaryna sholý usynyp otyrmyz.

Fızıologııa men medıına. Medıına jáne fızıologııa atalymy boıynsha 2020 jylǵy Nobel syılyǵy brıtandyq ǵalymdar Maıkl Hoýton, Harvı Alter jáne Charlz Raısqa buıyrǵan. Syılyq gepatıt S vırýsyn zerttegeni úshin berildi. Ǵalymdar qaýipti aýrýdyń sebebin tapqan. Nobel komıtetiniń habarlaýynsha, olardyń jumysynyń arqasynda S gepatıti vırýsynyń qaýpi joıylýy múmkin.

Fızıka. Fızıka salasyndaǵy Nobel syılyǵy ekinshi jyl qatarynan astrofızıkadaǵy jańalyq úshin, naqtyraq bul joly qara qurdymdy zerttegeni úshin berildi. Syılyqtyń jartysy 1965 jylǵy esepteýler úshin brıtandyq Rodjer Penroýzǵa berildi. Komıtet bul sheshimdi ǵalym «qara qurdymnyń paıda bolýy jalpy salystyrmalylyqtyń senimdi dáleldegendikten» bergendigin túsindirdi. Syılyqtyń ekinshi jartysyn amerıkan astrofızıkter Raınhard Genel men Andrea Gez Sút jolyndaǵy galaktıkanyń ortalyǵyndaǵy óte úlken, yqsham nysandy ashqany úshin bólgen.

Hımııa. Hımııa salasyndaǵy Nobel syılyǵy amerıkan Djennıfer Dýdna men franýz Emmanýel Sharpenteǵa genomdy redakııalaý ádisin damytqany úshin berildi. Laýreattar jasaǵan «genetıkalyq qaıshy» ósimdikterdiń, janýarlardyń jáne mıkroorganızmderdiń DNQ-syn salystyrmaly túrde tez jáne joǵary dáldikpen ózgertýge kómektesedi. Ǵalymdar bul qural qaterli aýrýlardy, onyń ishinde qaterli isik aýrýlaryn emdeýge kómektesedi dep sanaıdy. Bıyl alǵash ret Hımııa salasyndaǵy Nobel syılyǵyn  birden eki áıel alyp otyr. Buryn sońdy tarıhta mundaı oqıǵa bolmaǵan.

Ádebıet. Iel ýnıversıtetiniń professory Lýıza Glıýk aqyndyq sheberlikten sabaq beredi, amerıkan aqyndar akademııasyn basqarady. Lýıza Glıýktiń shyǵarmashylyǵynda  ­–  adam ósimdik tárizdi, baqtaǵy gúlder sııaqty. 1992 jylǵy «Jabaıy ırıs»  – onyń eń tanymal jınaqtarynyń biri,  budan bólek 1985 jyly «Ahılles saltanaty», 1996 jyly «Mıdov» jáne 1999 jyly «Vıta Nova» syndy jınaqtary shyqqan.

Lýıza Glıýk ózin tek amerıkalyq aqyn retinde anyqtaýdy qalamaıdy. Soǵan qaramastan, onyń shyǵarmashylyǵyna Nobel komıteti zamanaýı jalpy amerıkan mádenıetiniń keskinin kórsetedi dep baǵalady.

Ekonomıka. 2020 jyly Ekonomıka salasyndaǵy Nobel syılyǵynyń laýreattary ekonomıster Pol Mılgrom men Robert Vılson boldy. Syılyq bul oıshyldarǵa aýkıon teorııasyn jetildirgeni jáne jańa aýkıon formattaryn oılap tapqany úshin berildi. Nobel komıtetinde túsindirilgendeı, aýkıondar qazirgi ekonomıkada óte mańyzdy jáne adamdardyń ómirine tikeleı áser etedi. Kún saıyn aýkıondar arqyly astronomııalyq aqsha satyp alýshylar men satýshylar arasynda qaıta bólinedi.

Mysaly, aýkıon teorııasy adam jyljymaıtyn múlikti satyp alǵan kezde nemese onyń elektr energııasy úshin tóleminiń mólsheri qalyptasqan kezde jumys isteıdi. Sondyqtan aýkıonnyń jańa «durys» formattaryn qurý qazirgi zamanda óte mańyzdy, dep túsindirdi ekonomıka boıynsha Alfred Nobel syılyǵyn berý komıtetiniń jetekshisi professor Pıter Fredrıkson.

Beıbitshilik salasyndaǵy Nobel syılyǵy. Nobel komıtetiniń habarlaýynsha, «qazirgi kezde halyqaralyq yntymaqtastyq pen kópjaqty yntymaqtastyqtyń qajettiligi burynǵydan da zor». Ashtyqpen kúresý, ásirese qaqtyǵys aımaqtarynda jáne ashtyqtyń áskerı qural retinde qoldanylýyn boldyrmaýǵa baǵyttalǵan is-qımyldar úshin marapat azyq-túlik qaýipsizdigine arnalǵan álemdegi eń iri gýmanıtarlyq uıym BUU-nyń Dúnıejúzilik azyq-túlik baǵdarlamasyna berildi.

Ótken jyly onyń qyzmetkerleri men eriktileri álemniń 88 elinde jumys istegen. Uıymnyń málimetinshe, 2019 jyly álemde 135 mıllıon adam ashtyqtan zardap shekken. Mundaı jaǵdaı uzaq jyldar boıy bolmaǵan. Al koronavırýs jaǵdaıdy odan saıyn nasharlata túsken. Norvegııalyq Nobel komıtetiniń tóraǵasy Reıss-Andersen: «Bizde vırýsqa qarsy vakına bolmaıynsha, tamaq haosqa qarsy eń jaqsy vakına bolyp qalmaq», - deıdi.

Alfred Nobeldiń ósıetine sáıkes, marapat «halyqtardy biriktirý men belsendi armııalardy tyııýǵa at salysqan, sondaı-aq beıbitshilik kongressterin ótkizip, olarǵa nazar aýdarý úshin eń úlken jetistikke jetken nemese ózgelerge qaraǵan kóp nárse jasaǵandarǵa» beriledi. Aldyńǵy eki jylda beıbitshilik syılyǵy Afrıka qurlyǵyna berildi.

Foto ashyq derekkózden alyndy 

Aıjan QURMANBAI,

«Adyrna» ulttyq portaly

 

Pikirler