5-12 qazan aralyǧynda 119-şy Nobel aptylyǧy öttı. Pandemiiaǧa bailanysty jeltoqsan aiyndaǧy marapattau räsımı teletransliasiia arqyly ötedı. Biylǧy ıs-şara ädettegıdei ülken deŋgeide ötpeidı. Nobel syilyǧyn laureattarǧa jeke-jeke tabystau josparlanǧan. Nazarlaryŋyzǧa Nobel syilyǧynyŋ 2020 jylǧy iegerlerınıŋ negızgı jaŋalyqtary men jūmystaryna şolu ūsynyp otyrmyz.
Fiziologiia men medisina. Medisina jäne fiziologiia atalymy boiynşa 2020 jylǧy Nobel syilyǧy britandyq ǧalymdar Maikl Houton, Harvi Alter jäne Charlz Raisqa būiyrǧan. Syilyq gepatit S virusyn zerttegenı üşın berıldı. Ǧalymdar qauıptı aurudyŋ sebebın tapqan. Nobel komitetınıŋ habarlauynşa, olardyŋ jūmysynyŋ arqasynda S gepatitı virusynyŋ qaupı joiyluy mümkın.
Fizika. Fizika salasyndaǧy Nobel syilyǧy ekınşı jyl qatarynan astrofizikadaǧy jaŋalyq üşın, naqtyraq būl joly qara qūrdymdy zerttegenı üşın berıldı. Syilyqtyŋ jartysy 1965 jylǧy esepteuler üşın britandyq Rodjer Penrouzǧa berıldı. Komitet būl şeşımdı ǧalym «qara qūrdymnyŋ paida boluy jalpy salystyrmalylyqtyŋ senımdı däleldegendıkten» bergendıgın tüsındırdı. Syilyqtyŋ ekınşı jartysyn amerikan astrofizikter Rainhard Gensel men Andrea Gez Süt jolyndaǧy galaktikanyŋ ortalyǧyndaǧy öte ülken, yqşam nysandy aşqany üşın bölgen.
Himiia. Himiia salasyndaǧy Nobel syilyǧy amerikan Djennifer Dudna men fransuz Emmanuel Şarpenteǧa genomdy redaksiialau ädısın damytqany üşın berıldı. Laureattar jasaǧan «genetikalyq qaişy» ösımdıkterdıŋ, januarlardyŋ jäne mikroorganizmderdıŋ DNQ-syn salystyrmaly türde tez jäne joǧary däldıkpen özgertuge kömektesedı. Ǧalymdar būl qūral qaterlı aurulardy, onyŋ ışınde qaterlı ısık aurularyn emdeuge kömektesedı dep sanaidy. Biyl alǧaş ret Himiia salasyndaǧy Nobel syilyǧyn bırden ekı äiel alyp otyr. Būryn soŋdy tarihta mūndai oqiǧa bolmaǧan.
Ädebiet. Iel universitetınıŋ professory Luiza Gliuk aqyndyq şeberlıkten sabaq beredı, amerikan aqyndar akademiiasyn basqarady. Luiza Gliuktıŋ şyǧarmaşylyǧynda – adam ösımdık tärızdı, baqtaǧy gülder siiaqty. 1992 jylǧy «Jabaiy iris» – onyŋ eŋ tanymal jinaqtarynyŋ bırı, būdan bölek 1985 jyly «Ahilles saltanaty», 1996 jyly «Midov» jäne 1999 jyly «Vita Nova» syndy jinaqtary şyqqan.
Luiza Gliuk özın tek amerikalyq aqyn retınde anyqtaudy qalamaidy. Soǧan qaramastan, onyŋ şyǧarmaşylyǧyna Nobel komitetı zamanaui jalpy amerikan mädenietınıŋ keskının körsetedı dep baǧalady.
Ekonomika. 2020 jyly Ekonomika salasyndaǧy Nobel syilyǧynyŋ laureattary ekonomister Pol Milgrom men Robert Vilson boldy. Syilyq būl oişyldarǧa auksion teoriiasyn jetıldırgenı jäne jaŋa auksion formattaryn oilap tapqany üşın berıldı. Nobel komitetınde tüsındırılgendei, auksiondar qazırgı ekonomikada öte maŋyzdy jäne adamdardyŋ ömırıne tıkelei äser etedı. Kün saiyn auksiondar arqyly astronomiialyq aqşa satyp aluşylar men satuşylar arasynda qaita bölınedı.
Mysaly, auksion teoriiasy adam jyljymaityn mülıktı satyp alǧan kezde nemese onyŋ elektr energiiasy üşın tölemınıŋ mölşerı qalyptasqan kezde jūmys ısteidı. Sondyqtan auksionnyŋ jaŋa «dūrys» formattaryn qūru qazırgı zamanda öte maŋyzdy, dep tüsındırdı ekonomika boiynşa Alfred Nobel syilyǧyn beru komitetınıŋ jetekşısı professor Piter Fredrikson.
Beibıtşılık salasyndaǧy Nobel syilyǧy. Nobel komitetınıŋ habarlauynşa, «qazırgı kezde halyqaralyq yntymaqtastyq pen köpjaqty yntymaqtastyqtyŋ qajettılıgı būrynǧydan da zor». Aştyqpen küresu, äsırese qaqtyǧys aimaqtarynda jäne aştyqtyŋ äskeri qūral retınde qoldanyluyn boldyrmauǧa baǧyttalǧan ıs-qimyldar üşın marapat azyq-tülık qauıpsızdıgıne arnalǧan älemdegı eŋ ırı gumanitarlyq ūiym BŪŪ-nyŋ Düniejüzılık azyq-tülık baǧdarlamasyna berıldı.
Ötken jyly onyŋ qyzmetkerlerı men erıktılerı älemnıŋ 88 elınde jūmys ıstegen. Ūiymnyŋ mälımetınşe, 2019 jyly älemde 135 million adam aştyqtan zardap şekken. Mūndai jaǧdai ūzaq jyldar boiy bolmaǧan. Al koronavirus jaǧdaidy odan saiyn naşarlata tüsken. Norvegiialyq Nobel komitetınıŋ töraǧasy Reiss-Andersen: «Bızde virusqa qarsy vaksina bolmaiynşa, tamaq haosqa qarsy eŋ jaqsy vaksina bolyp qalmaq», - deidı.
Alfred Nobeldıŋ ösietıne säikes, marapat «halyqtardy bırıktıru men belsendı armiialardy tyiiuǧa at salysqan, sondai-aq beibıtşılık kongressterın ötkızıp, olarǧa nazar audaru üşın eŋ ülken jetıstıkke jetken nemese özgelerge qaraǧan köp närse jasaǧandarǧa» berıledı. Aldyŋǧy ekı jylda beibıtşılık syilyǧy Afrika qūrlyǧyna berıldı.
Foto aşyq derekközden alyndy
Aijan QŪRMANBAI,
«Adyrna» ūlttyq portaly
