Qazaqstannyŋ ışkı ıster ministrlıgı keiıngı toǧyz aida tūrmystaǧy zorlyq-zombylyq oqiǧasy jiılegenın habarlady. Psiholog sözınşe, jūbaiynan körgen qorlyǧyn aşyp aitatyn äiel az. Redaksiia maskünem äkesınen zäbır körıp, tūrmysqa şyqqan soŋ jyldar boiy jūbaiynan taiaq jegen auyl äielınıŋ hikaiasyn baiandaidy.
Şaqyrylǧan mekenjai boiynşa üi aldyna kelıp, qaqpa aldynda bıraz bögelıp qaldyq. Boiauy tozǧan qaqpanyŋ arǧy betınde qystyǧa jylaǧan adamnyŋ ünı anyq estılıp tūrdy.
— Aiypqa būiyrmaŋyzdar... Sızderdı özım şaqyryp alyp, yŋǧaisyz jaǧdaiǧa qaldyrdym, — dedı orta jastan asqan äiel esık aşyp jatyp.
Türkıstan oblysyndaǧy malşylar auylynda qaz-qatar salynǧan köp jūpyny üidıŋ bırınde tūratyn 56 jastaǧy Marjanmen (aty-jönı ötınışı boiynşa özgertıldı — red.) äŋgımenı qalai bastaudyŋ retın tappai, bırer sät ünsızdık ornady. Tosyn jaǧdaiǧa taŋyrqap ärı keiıpkerımız es jiyp alsyn dep tosyrqap tūrmyz.
Äiel köz jasyn sürtıp, bır nüktege qadalǧan küiı ötken ömırınıŋ şaşylǧan monşaqtaryn jiǧandai äŋgımesın bastady.
TÖRT QYZ BEN ŞEŞESINIŊ KÖRGENI
Marjan bıraz jasty alqymdap qalǧanymen, basqa şarualarmen bırge egın egıp, mal baǧady. Äieldı qajytqan auyr jūmys qana emes.
Ol — otbasyndaǧy zorlyq-zombylyq qūrbany. Ömırınıŋ qyryq jylyn azapta — küieuınıŋ qorlauy men taiaqtauyna tözumen ötkızgen.
— Joq-jıtıkpen küneltken otbasynyŋ qyzy boldym. Är künı araq ışumen ötetın äkemnıŋ qas-qabaǧyn baǧyp, «bügın qatty mas bolyp kelıp, tükke şamasy kelmei, ūiyqtap qalsa eken» degen jalǧyz tılekpen jüretınmın. Äkem qatty mas bolmaǧan künı üiımızde topalaŋ bolady. Joq jerden syltau tauyp, şeşemızdı kökala qoidai sabap, üş äpkemmen qosyp menı de taiaqtyŋ astyna alatyn. Sondai kezderde közımdı jūmyp, sol jūmǧan küiı aşpai, ajal qūşsam dep armandap, eŋırep jylaitynmyn. Osyndai sorly ömırden eş qūtyla almadym. Bıreuler aitatyn o düniedegı tozaqty maǧan osy ömırde körudı būiyrǧan siiaqty, — deidı Marjan.
16 jasqa tolyp, 8-synypty bıtırgen Marjandy özı tanymaityn, eş körmegen jıgıt alyp qaşady.
— Sol künı şyryldap jylaǧanyma, kömek sūraǧanyma ainala qorşap tūrǧan bırde bır pende selt etpedı. Eşbırın menıŋ jalynǧanym, jylaǧanym qyzyqtyrmady. Ärine, būl adamdar menı tanymaityn, būl künı tek toiǧa daiyndalǧan adamdar ǧoi. «Quǧynşy» bolyp kelgen öz tuystarym da, solar arqyly bır tılım hat joldaǧan şeşem de «ölıgıŋ sol jerden şyqsyn, qaityp kelıp, bızdı qarabet etpe» degenderı äser ettı me, älde köndıguden basqa joldy körmedım be — osylai böten erkektıŋ nekelı äielıne ainaldym, — deidı ol.
Marjan özın alyp qaşyp kelgen künı-aq «küieuınen» taiaq jegenın aitady.
— Ol özımnen segız jas ülken jıgıt boldy. Ekeumızdıŋ aqylymyz ben jasymyz säikes kelmegen şyǧar, bälkım sodan da taiaqtan köz aşpaǧan şyǧarmyn, bılmeimın. Kelın bolyp, basyma ormala salynǧan künı-aq küieuımnıŋ jūdyryǧy şekemdı solq etkızgen. «Öz erkımmen keldım» degen hatty jazbaimyn dep qarsylasqanym üşın bırınşı «taiaqtyŋ dämın» tatyp edım. Kelın bolǧan soŋ da «sen menı mensınbei, qalmaimyn dep qasarystyŋ» dep ūratyndy şyǧardy. Är ışıp kelgen saiyn sony aityp ūratyn. Keiın äbden ädetke ainaldyrdy ma, kez kelgen närsege de ūratyn boldy, — deidı äiel.
«TAIаQ JEGENNEN EŞKIM ÖLGEN JOQ»
Marjan özın erıksız äkelgen üidı tastap kete almaǧan.
— Titteiımızden sanamyzǧa «qyz jat jūrttyq, barǧan jerde sudai sıŋıp, tastai batu kerek» dep qūiǧan şeşemızdıŋ sözderı äser etken şyǧar. «Aq bosaǧany attadyŋ ba, qaluyŋ kerek». Qalmasaŋ — baqytsyz bolasyŋ. «Bırınşı baq — baq» degen sözder äbden miymyzǧa sıŋıp ketken ǧoi. «Pälenşenıŋ qyzy qaityp kelıptı» degızbe deitın» şeşemız. Qyzy qaityp kelgender däp bır süiekke tüsken taŋbadai edı. Sondailardy oilap, qorqasyŋ. Qorqynyş solai jıpsız bailaǧan şyǧar. Onyŋ üstıne «menı zorlap alyp qaşty» dep kımge barasyŋ? Barsaŋ da, senı tyŋdar qūlaq tabyla ma? — deidı Marjan.
Boijetkendı alyp qaşqan jıgıt ony syrttai bırneşe ret körıp, ūnatypty. Marjan küieuınıŋ ışkılıkke salynǧan adam ekenın keiın bılgen.
— Bır künı tün ortasynda mas bolyp kelgen küieuım soqqynyŋ astyna aldy. Denemnıŋ är tūsynan tiıp jatqan soqqynyŋ auyr bolǧany sondai, qinala tıstelegen ernımnen qan sorǧalap ketıptı. Jan ūşyra şyŋǧyrǧanyma qaraityn ol ma, «auzyŋdy jap» dep töpelei tüsedı. Bır kezde eŋbektep, syrǧi-syrǧi esıkke jaqyndap qalyppyn. Soŋǧy bar küşımdı jinap, küieuımnıŋ közın ala ber esıkten atyp şyǧyp, betım auǧa tūsqa qaştym. Qaraŋǧyda ızıme tüse almaǧan küieuım boǧauyzdyŋ neşe türın aityp, aiǧailaǧan küiı üige kerı qaitty. Al men sol ketkennen sürınıp, qabynyp, bır qūlap, bır tūryp jürıp auyldyŋ arǧy şetındegı ata-enemnıŋ üiıne jettım. Tünnıŋ jarymynda esık qaǧyp, ülkenderden kömek sūramaq boldym, — deidı Marjan.
Onyŋ sözınşe, araşa sūrap kelgen kelınıne ata-enesı jyly qabaq tanytpaǧan. Sol künı enesınen estıgenın Marjan künı keşe bolǧan oqiǧadai baiandaidy:
— «Balalaryŋyzǧa basu aityp, toqtatyŋyzdarşy, jalynamyn. Otyrsam — opaq, tūrsam sopaq boldym. Ülken retınde aqyl aityŋyzdarşy. Sızderdı tyŋdar. Qaşanǧy şydaimyn?» dep aŋyrap jyladym. Közımnen aqqan jas älgınde küieuımnıŋ jūdyryǧy syryp, jyryp tılım etken betımnen aqqan saiyn, udai aşytyp barady. Qan men jas aralasqan betımdı sürtıp, ata-enemnıŋ aldynda tızerlep jalynyp otyrmyn. Bar ümıtım osy ekeuınde. «Özıŋ söiles» dep küŋk etken atam, ornynan tūryp ketıp qaldy. Atam ketısımen onsyz da şekesı jazylmai otyrǧan enem: «Baiynan taiaq jegen jalǧyz sen emessıŋ. Taiaq jegennen ölgen eşkım joq. Şydaisyŋ. Özıŋ dūrys äiel bolsaŋ, baiyŋ betaldy ūrmas edı. Tılıŋnen tabasyŋ. Tırlıgıŋ dūrys bolmaǧan soŋ ūrady da! Közıŋnıŋ sorasyn aǧyzyp keluşı bolma. Balamdy basy bütın saǧan berdım. Sony adam etu senıŋ mındetıŋde. Jaqsy äiel küieuın adam etedı», dep özımdı jerden alyp, jerge salyp, äbden tıldedı. Osy künnen keiın eşkımnen kömek sūramastai bolǧanmyn.
SYNALǦAN ZAŊNAMA, BİYLǦY BASTAMA
Ondaǧan jyl ötse de, Marjanmen taǧdyrlas äielder — küieuı ūryp-soǧyp, jarymjan etken; tıptı jūbaiynyŋ qastandyǧynan qaza tapqan äielder jaily habar Qazaqstanda jiılemese, siregen emes.
Bırıkken Ūlttar ūiymynyŋ deregınşe, Qazaqstanda jyl saiyn 400-ge tarta äiel tūrmystaǧy zorlyq-zombylyqtan köz jūmady. «NeMolchi» ūiymynyŋ mälımetınşe, Qazaqstanda künıne bır äiel tūrmystaǧy zorlyqtan mert bolady; tört äiel zorlanyp, suisidten ekı äiel qaitys bolady; aiyna 18 äielge qoqan-loqy körsetıledı.
Halyqaralyq ūiymdar tūrmystaǧy zorlyq turaly Qazaqstan zaŋnamasyn köp jyldan berı synap keledı. Human Rights Watch adam qūqyǧyn qorǧau ūiymynyŋ biylǧy baiandamasynda Qazaqstannyŋ tūrmystyq zorlyq-zombylyq jaily zaŋnamasy «aiyppūl tölep, [zorlyq qūrbanyna] ärmen qarai da küş körsetuge mümkındık beredı» dep jazǧan. Ūiym «äielderdıŋ otbasyndaǧy zorlyq-zombylyqtan zaŋ jüzınde qorǧalmauy — Qazaqstannyŋ adam qūqyǧy boiynşa mındettemelerıne qaişy» dep esepteidı.
2017 jyly Qylmystyq kodekstıŋ «Sabau» jäne «Densaulyqqa jeŋıl därejede zaqym keltıru» baptary Äkımşılık kodekske auystyryldy. Otbasynda zorlyq-zombylyq jasaǧandar Qylmystyq kodeks boiynşa 226 900-453 800 teŋge aralyǧynda aiyppūl töleitın nemese ekı aiǧa deiıngı merzımge qamalatyn edı.
Byltyr Qazaqstan prezidentı Qasym-Jomart Toqaev zaŋǧa qol qoiyp, Äkımşılık kodekstegı tūrmystyq älımjettık turaly bölıkke özgerıs engızılgen. Jaŋa özgerıske säikes, otbasynda äielıne qol kötergenderge būrynǧydai aiyppūl emes, eskertu ǧana berıledı. Qūqyq qorǧauşylar men zaŋgerler būl zaŋdy synaǧan.
Qazaqstan parlamentı qazır «Tūrmystaǧy zorlyq-zombylyqqa qarsy ıs-qimyl turaly» zaŋ jobasyn qarap jatyr. 23 qyrküiekte mäjılıs qūjatty bırınşı oqylymda maqūldady.
Parlamentte zaŋ jobasyn talqylau kezınde qazırgı zaŋnamanyŋ kemşılıkterı aityldy.
Işkı ıster ministrınıŋ orynbasary Aleksei Kalaichidıŋ aituynşa, biylǧy qaŋtar-tamyzda ışkı ıster organdaryna tūrmystyq zorlyq-zombylyqqa bailanysty 130 myŋ şaǧym tüsken. Alaida tek 2,5 myŋy boiynşa ǧana qylmystyq ıs qozǧalǧan. 30 myŋy boiynşa äkımşılık ıs qozǧalǧan. Vise-ministr sözınşe, qalǧan jaǧdailarda jäbırlenuşıler aryz jazudan bas tartqan.
Deputattar «jäbırlenuşınıŋ aryz tüsıruıne kedergı jasaityn qaǧazbastylyqty da azaitu qajettıgın» aitty. Olar «qylmyskerdı» jazaǧa tartu üşın kemınde bes organ qatysady» dep, osyny özgertuge şaqyrdy.
«ÄIELDER POLİSİIаǦA SENBEIDI»
Mamandar äieldıŋ otbasynda zorlyq-zombylyqqa köndıguınıŋ bırneşe sebebı baryn aitady.
— Qorqynyştan bolady. Sebebı äiel mūndai jaǧdaida bes jyl, on jyl ne odan da köp uaqyt tūruy mümkın. Ekınşıden, qarjylyq täueldık. Iаǧni, küieuı ne bırge tūratyn adamy qyzǧanşaq bolsa, olar äieldıŋ jūmys ısteuıne kelısımın bermeidı. Köp balaly äiel bolsa, onyŋ jūmys ısteuge mümkındıgı joq. Sondyqtan ekonomikalyq problemanyŋ kesırınen üiden ketuge, özınıŋ problemasyn aituǧa äieldıŋ küş-jıgerı jetıspeidı. Üşınşıden, «maǧan şynymen kömektesedı» degen senımnıŋ bolmauy. Iаǧni, polisiiaǧa senbeidı. Sonymen qatar, aqparattyŋ azdyǧynan äielder tūrmystyq zorlyq-zombylyq qūrbandaryna arnalǧan daǧdarys ortalyqtary turaly da bılmeidı» , — deidı psiholog Saltanat Mauseitova.
Maman cözınşe, äiel «erteŋ menı küieuım öltıredı, ūstap alady» dep qorquy mümkın. «Sondyqtan polisiia sol äieldıŋ maŋynda jürgen adamdar habar beruı kerek» deidı ol.
— Äieldı polisiiaǧa jügınuge köndırgende balalarynyŋ taǧdyryn aituǧa bolady. Köp äiel özın, öz ömırın oilamaidy. Al «osyndai jaǧdaida ösken balanyŋ erteŋ psihologiiasy būzyluy mümkın» desek, äiel oilanady. Sol üşın äieldıŋ tynyştyǧy men qauıpsızdıgın onyŋ balalarymen bailanystyrsaq, äiel bir qadamǧa barady, — deidı psiholog.
Almatydaǧy Süleiman Demirel atyndaǧy universitet professory, qazaq qoǧamyndaǧy äiel qūqyǧy turaly jiı pıkır aitatyn önertanuşy Moldiiar Ergebekov tūrmystaǧy zorlyq mäselesın şeşu üşın «avtoritarly rejimdı qoǧamdyq tūrǧydan joiuymyz kerek» deidı.
— Erkek özınen myqty adamdardyŋ baǧynyştysy nemese passiv moiynsūnuşysy boluy mümkın. Sondyqtan da osyndai erkek üiıne kelgen soŋ özınıŋ küşı jetetın äielıne älımjettık jasaidy. Äiel de älgındei erkekke baǧynady da, öz üstemdıgın balalaryna jasaidy. Osylaişa, būl rejim ünemı qaitalana beredı. Mūndai avtoritar bolmystyŋ joiudyŋ bır ǧana joly bar. Ol — syni közqaras. Adamdar nelıkten bır-bırın moiyndatuy kerek? Nege üstem boluy kerek? onyŋ ornyna «Serıktes retınde ömır sürudı qalyptastyra alamyz ba, joq pa?» degen sūraqqa jauap ızdeuı kerek. Bız osy qadamdy jasauymyz kerek. Öitkenı avtoritar qoǧam eşbır erkındıkke jetelemeidı, — deidı Ergebekov.
«BŪL AZAPTYŊ SOŊǦY QŪRBANY MEN BOLAIYN»
Marjan köp jyl qorlyq körse de, älı küieuımen tūrady.
Alpystan asqan jūbaiy «jūmys ısteimın» dep bırneşe kün üiden ketıp qalady. Bıreudıŋ otynyn jaryp, bırınıŋ suyn tasidy. Tapqanyn araqqa jūmsaidy.
Taiauda üilengen ekı ūlynyŋ da äkesınen ary aspaǧanyn oilasa, äieldıŋ jüregı auyrady.
— Maǧan būiyrǧan ömır osy boldy. Köndım. Bıraq kelınderımdı oilap, uaiymdaimyn. Bosaǧa attaǧandaryna ekı jyldan asqan joq. Alaida ekeuınıŋ de küieuı qit etse, jūdyryǧyn ala jügıredı. Talai tündı suyq dalada bürseŋ qaǧyp ötkızdık ekı balammen. Şeşesınıŋ osy künge deiın körgen talai qorlyǧyna kuä bolsa da, ekı balam odan nätije şyǧarmaǧany janyma batady. Talai ret auyr soqqydan sorǧalai aqqan menıŋ denemdegı qandy kördı. Ökınışke qarai, ekı balam da äkesınıŋ ospadar äreketterınen sabaq almaǧan siiaqty. Menıŋ körgenımdı kelınderım körmese eken dep tıleimın. Būl azaptyŋ soŋǧy qūrbany men bolaiynşy, — deidı äiel.
Marjan körgenı turaly tılşıge baiandauǧa tūŋǧyşy qarsy bolǧanyn aitady:
— Älgınde sızder kelgende «jurnalistı nege şaqyrdyŋ?» dep aşulanǧan ülken ūlym qolyndaǧy kesesın maǧan qarai laqtyryp jıberdı. Bügınge deiın küieuımnen jegen taiaǧym az bolǧandai, endı öz balam da qol kötermek... Işım, tūla boiym udai aşyp barady. Myna jalǧanǧa tek zäbır köru üşın, toqpaqtyŋ astynda qalu üşın kelgendeimın...
TÖRT QYZ BEN ŞEŞESINIŊ KÖRGENI
Marjan bıraz jasty alqymdap qalǧanymen, basqa şarualarmen bırge egın egıp, mal baǧady. Äieldı qajytqan auyr jūmys qana emes.
Ol — otbasyndaǧy zorlyq-zombylyq qūrbany. Ömırınıŋ qyryq jylyn azapta — küieuınıŋ qorlauy men taiaqtauyna tözumen ötkızgen.
— Joq-jıtıkpen küneltken otbasynyŋ qyzy boldym. Är künı araq ışumen ötetın äkemnıŋ qas-qabaǧyn baǧyp, «bügın qatty mas bolyp kelıp, tükke şamasy kelmei, ūiyqtap qalsa eken» degen jalǧyz tılekpen jüretınmın. Äkem qatty mas bolmaǧan künı üiımızde topalaŋ bolady. Joq jerden syltau tauyp, şeşemızdı kökala qoidai sabap, üş äpkemmen qosyp menı de taiaqtyŋ astyna alatyn. Sondai kezderde közımdı jūmyp, sol jūmǧan küiı aşpai, ajal qūşsam dep armandap, eŋırep jylaitynmyn. Osyndai sorly ömırden eş qūtyla almadym. Bıreuler aitatyn o düniedegı tozaqty maǧan osy ömırde körudı būiyrǧan siiaqty, — deidı Marjan.
16 jasqa tolyp, 8-synypty bıtırgen Marjandy özı tanymaityn, eş körmegen jıgıt alyp qaşady.
— Sol künı şyryldap jylaǧanyma, kömek sūraǧanyma ainala qorşap tūrǧan bırde bır pende selt etpedı. Eşbırın menıŋ jalynǧanym, jylaǧanym qyzyqtyrmady. Ärine, būl adamdar menı tanymaityn, būl künı tek toiǧa daiyndalǧan adamdar ǧoi. «Quǧynşy» bolyp kelgen öz tuystarym da, solar arqyly bır tılım hat joldaǧan şeşem de «ölıgıŋ sol jerden şyqsyn, qaityp kelıp, bızdı qarabet etpe» degenderı äser ettı me, älde köndıguden basqa joldy körmedım be — osylai böten erkektıŋ nekelı äielıne ainaldym, — deidı ol.
Marjan özın alyp qaşyp kelgen künı-aq «küieuınen» taiaq jegenın aitady.
— Ol özımnen segız jas ülken jıgıt boldy. Ekeumızdıŋ aqylymyz ben jasymyz säikes kelmegen şyǧar, bälkım sodan da taiaqtan köz aşpaǧan şyǧarmyn, bılmeimın. Kelın bolyp, basyma ormala salynǧan künı-aq küieuımnıŋ jūdyryǧy şekemdı solq etkızgen. «Öz erkımmen keldım» degen hatty jazbaimyn dep qarsylasqanym üşın bırınşı «taiaqtyŋ dämın» tatyp edım. Kelın bolǧan soŋ da «sen menı mensınbei, qalmaimyn dep qasarystyŋ» dep ūratyndy şyǧardy. Är ışıp kelgen saiyn sony aityp ūratyn. Keiın äbden ädetke ainaldyrdy ma, kez kelgen närsege de ūratyn boldy, — deidı äiel.
«TAIаQ JEGENNEN EŞKIM ÖLGEN JOQ»
Marjan özın erıksız äkelgen üidı tastap kete almaǧan.
— Titteiımızden sanamyzǧa «qyz jat jūrttyq, barǧan jerde sudai sıŋıp, tastai batu kerek» dep qūiǧan şeşemızdıŋ sözderı äser etken şyǧar. «Aq bosaǧany attadyŋ ba, qaluyŋ kerek». Qalmasaŋ — baqytsyz bolasyŋ. «Bırınşı baq — baq» degen sözder äbden miymyzǧa sıŋıp ketken ǧoi. «Pälenşenıŋ qyzy qaityp kelıptı» degızbe deitın» şeşemız. Qyzy qaityp kelgender däp bır süiekke tüsken taŋbadai edı. Sondailardy oilap, qorqasyŋ. Qorqynyş solai jıpsız bailaǧan şyǧar. Onyŋ üstıne «menı zorlap alyp qaşty» dep kımge barasyŋ? Barsaŋ da, senı tyŋdar qūlaq tabyla ma? — deidı Marjan.
Boijetkendı alyp qaşqan jıgıt ony syrttai bırneşe ret körıp, ūnatypty. Marjan küieuınıŋ ışkılıkke salynǧan adam ekenın keiın bılgen.
— Bır künı tün ortasynda mas bolyp kelgen küieuım soqqynyŋ astyna aldy. Denemnıŋ är tūsynan tiıp jatqan soqqynyŋ auyr bolǧany sondai, qinala tıstelegen ernımnen qan sorǧalap ketıptı. Jan ūşyra şyŋǧyrǧanyma qaraityn ol ma, «auzyŋdy jap» dep töpelei tüsedı. Bır kezde eŋbektep, syrǧi-syrǧi esıkke jaqyndap qalyppyn. Soŋǧy bar küşımdı jinap, küieuımnıŋ közın ala ber esıkten atyp şyǧyp, betım auǧa tūsqa qaştym. Qaraŋǧyda ızıme tüse almaǧan küieuım boǧauyzdyŋ neşe türın aityp, aiǧailaǧan küiı üige kerı qaitty. Al men sol ketkennen sürınıp, qabynyp, bır qūlap, bır tūryp jürıp auyldyŋ arǧy şetındegı ata-enemnıŋ üiıne jettım. Tünnıŋ jarymynda esık qaǧyp, ülkenderden kömek sūramaq boldym, — deidı Marjan.
Onyŋ sözınşe, araşa sūrap kelgen kelınıne ata-enesı jyly qabaq tanytpaǧan. Sol künı enesınen estıgenın Marjan künı keşe bolǧan oqiǧadai baiandaidy:
— «Balalaryŋyzǧa basu aityp, toqtatyŋyzdarşy, jalynamyn. Otyrsam — opaq, tūrsam sopaq boldym. Ülken retınde aqyl aityŋyzdarşy. Sızderdı tyŋdar. Qaşanǧy şydaimyn?» dep aŋyrap jyladym. Közımnen aqqan jas älgınde küieuımnıŋ jūdyryǧy syryp, jyryp tılım etken betımnen aqqan saiyn, udai aşytyp barady. Qan men jas aralasqan betımdı sürtıp, ata-enemnıŋ aldynda tızerlep jalynyp otyrmyn. Bar ümıtım osy ekeuınde. «Özıŋ söiles» dep küŋk etken atam, ornynan tūryp ketıp qaldy. Atam ketısımen onsyz da şekesı jazylmai otyrǧan enem: «Baiynan taiaq jegen jalǧyz sen emessıŋ. Taiaq jegennen ölgen eşkım joq. Şydaisyŋ. Özıŋ dūrys äiel bolsaŋ, baiyŋ betaldy ūrmas edı. Tılıŋnen tabasyŋ. Tırlıgıŋ dūrys bolmaǧan soŋ ūrady da! Közıŋnıŋ sorasyn aǧyzyp keluşı bolma. Balamdy basy bütın saǧan berdım. Sony adam etu senıŋ mındetıŋde. Jaqsy äiel küieuın adam etedı», dep özımdı jerden alyp, jerge salyp, äbden tıldedı. Osy künnen keiın eşkımnen kömek sūramastai bolǧanmyn.
SYNALǦAN ZAŊNAMA, BİYLǦY BASTAMA
Ondaǧan jyl ötse de, Marjanmen taǧdyrlas äielder — küieuı ūryp-soǧyp, jarymjan etken; tıptı jūbaiynyŋ qastandyǧynan qaza tapqan äielder jaily habar Qazaqstanda jiılemese, siregen emes.
Bırıkken Ūlttar ūiymynyŋ deregınşe, Qazaqstanda jyl saiyn 400-ge tarta äiel tūrmystaǧy zorlyq-zombylyqtan köz jūmady. «NeMolchi» ūiymynyŋ mälımetınşe, Qazaqstanda künıne bır äiel tūrmystaǧy zorlyqtan mert bolady; tört äiel zorlanyp, suisidten ekı äiel qaitys bolady; aiyna 18 äielge qoqan-loqy körsetıledı.
Halyqaralyq ūiymdar tūrmystaǧy zorlyq turaly Qazaqstan zaŋnamasyn köp jyldan berı synap keledı. Human Rights Watch adam qūqyǧyn qorǧau ūiymynyŋ biylǧy baiandamasynda Qazaqstannyŋ tūrmystyq zorlyq-zombylyq jaily zaŋnamasy «aiyppūl tölep, [zorlyq qūrbanyna] ärmen qarai da küş körsetuge mümkındık beredı» dep jazǧan. Ūiym «äielderdıŋ otbasyndaǧy zorlyq-zombylyqtan zaŋ jüzınde qorǧalmauy — Qazaqstannyŋ adam qūqyǧy boiynşa mındettemelerıne qaişy» dep esepteidı.
2017 jyly Qylmystyq kodekstıŋ «Sabau» jäne «Densaulyqqa jeŋıl därejede zaqym keltıru» baptary Äkımşılık kodekske auystyryldy. Otbasynda zorlyq-zombylyq jasaǧandar Qylmystyq kodeks boiynşa 226 900-453 800 teŋge aralyǧynda aiyppūl töleitın nemese ekı aiǧa deiıngı merzımge qamalatyn edı.
Byltyr Qazaqstan prezidentı Qasym-Jomart Toqaev zaŋǧa qol qoiyp, Äkımşılık kodekstegı tūrmystyq älımjettık turaly bölıkke özgerıs engızılgen. Jaŋa özgerıske säikes, otbasynda äielıne qol kötergenderge būrynǧydai aiyppūl emes, eskertu ǧana berıledı. Qūqyq qorǧauşylar men zaŋgerler būl zaŋdy synaǧan.
Qazaqstan parlamentı qazır «Tūrmystaǧy zorlyq-zombylyqqa qarsy ıs-qimyl turaly» zaŋ jobasyn qarap jatyr. 23 qyrküiekte mäjılıs qūjatty bırınşı oqylymda maqūldady.
Parlamentte zaŋ jobasyn talqylau kezınde qazırgı zaŋnamanyŋ kemşılıkterı aityldy.
Işkı ıster ministrınıŋ orynbasary Aleksei Kalaichidıŋ aituynşa, biylǧy qaŋtar-tamyzda ışkı ıster organdaryna tūrmystyq zorlyq-zombylyqqa bailanysty 130 myŋ şaǧym tüsken. Alaida tek 2,5 myŋy boiynşa ǧana qylmystyq ıs qozǧalǧan. 30 myŋy boiynşa äkımşılık ıs qozǧalǧan. Vise-ministr sözınşe, qalǧan jaǧdailarda jäbırlenuşıler aryz jazudan bas tartqan.
Deputattar «jäbırlenuşınıŋ aryz tüsıruıne kedergı jasaityn qaǧazbastylyqty da azaitu qajettıgın» aitty. Olar «qylmyskerdı» jazaǧa tartu üşın kemınde bes organ qatysady» dep, osyny özgertuge şaqyrdy.
«ÄIELDER POLİSİIаǦA SENBEIDI»
Mamandar äieldıŋ otbasynda zorlyq-zombylyqqa köndıguınıŋ bırneşe sebebı baryn aitady.
— Qorqynyştan bolady. Sebebı äiel mūndai jaǧdaida bes jyl, on jyl ne odan da köp uaqyt tūruy mümkın. Ekınşıden, qarjylyq täueldık. Iаǧni, küieuı ne bırge tūratyn adamy qyzǧanşaq bolsa, olar äieldıŋ jūmys ısteuıne kelısımın bermeidı. Köp balaly äiel bolsa, onyŋ jūmys ısteuge mümkındıgı joq. Sondyqtan ekonomikalyq problemanyŋ kesırınen üiden ketuge, özınıŋ problemasyn aituǧa äieldıŋ küş-jıgerı jetıspeidı. Üşınşıden, «maǧan şynymen kömektesedı» degen senımnıŋ bolmauy. Iаǧni, polisiiaǧa senbeidı. Sonymen qatar, aqparattyŋ azdyǧynan äielder tūrmystyq zorlyq-zombylyq qūrbandaryna arnalǧan daǧdarys ortalyqtary turaly da bılmeidı» , — deidı psiholog Saltanat Mauseitova.
Maman cözınşe, äiel «erteŋ menı küieuım öltıredı, ūstap alady» dep qorquy mümkın. «Sondyqtan polisiia sol äieldıŋ maŋynda jürgen adamdar habar beruı kerek» deidı ol.
— Äieldı polisiiaǧa jügınuge köndırgende balalarynyŋ taǧdyryn aituǧa bolady. Köp äiel özın, öz ömırın oilamaidy. Al «osyndai jaǧdaida ösken balanyŋ erteŋ psihologiiasy būzyluy mümkın» desek, äiel oilanady. Sol üşın äieldıŋ tynyştyǧy men qauıpsızdıgın onyŋ balalarymen bailanystyrsaq, äiel bir qadamǧa barady, — deidı psiholog.
Almatydaǧy Süleiman Demirel atyndaǧy universitet professory, qazaq qoǧamyndaǧy äiel qūqyǧy turaly jiı pıkır aitatyn önertanuşy Moldiiar Ergebekov tūrmystaǧy zorlyq mäselesın şeşu üşın «avtoritarly rejimdı qoǧamdyq tūrǧydan joiuymyz kerek» deidı.
— Erkek özınen myqty adamdardyŋ baǧynyştysy nemese passiv moiynsūnuşysy boluy mümkın. Sondyqtan da osyndai erkek üiıne kelgen soŋ özınıŋ küşı jetetın äielıne älımjettık jasaidy. Äiel de älgındei erkekke baǧynady da, öz üstemdıgın balalaryna jasaidy. Osylaişa, būl rejim ünemı qaitalana beredı. Mūndai avtoritar bolmystyŋ joiudyŋ bır ǧana joly bar. Ol — syni közqaras. Adamdar nelıkten bır-bırın moiyndatuy kerek? Nege üstem boluy kerek? onyŋ ornyna «Serıktes retınde ömır sürudı qalyptastyra alamyz ba, joq pa?» degen sūraqqa jauap ızdeuı kerek. Bız osy qadamdy jasauymyz kerek. Öitkenı avtoritar qoǧam eşbır erkındıkke jetelemeidı, — deidı Ergebekov.
«BŪL AZAPTYŊ SOŊǦY QŪRBANY MEN BOLAIYN»
Marjan köp jyl qorlyq körse de, älı küieuımen tūrady.
Alpystan asqan jūbaiy «jūmys ısteimın» dep bırneşe kün üiden ketıp qalady. Bıreudıŋ otynyn jaryp, bırınıŋ suyn tasidy. Tapqanyn araqqa jūmsaidy.
Taiauda üilengen ekı ūlynyŋ da äkesınen ary aspaǧanyn oilasa, äieldıŋ jüregı auyrady.
— Maǧan būiyrǧan ömır osy boldy. Köndım. Bıraq kelınderımdı oilap, uaiymdaimyn. Bosaǧa attaǧandaryna ekı jyldan asqan joq. Alaida ekeuınıŋ de küieuı qit etse, jūdyryǧyn ala jügıredı. Talai tündı suyq dalada bürseŋ qaǧyp ötkızdık ekı balammen. Şeşesınıŋ osy künge deiın körgen talai qorlyǧyna kuä bolsa da, ekı balam odan nätije şyǧarmaǧany janyma batady. Talai ret auyr soqqydan sorǧalai aqqan menıŋ denemdegı qandy kördı. Ökınışke qarai, ekı balam da äkesınıŋ ospadar äreketterınen sabaq almaǧan siiaqty. Menıŋ körgenımdı kelınderım körmese eken dep tıleimın. Būl azaptyŋ soŋǧy qūrbany men bolaiynşy, — deidı äiel.
Marjan körgenı turaly tılşıge baiandauǧa tūŋǧyşy qarsy bolǧanyn aitady:
— Älgınde sızder kelgende «jurnalistı nege şaqyrdyŋ?» dep aşulanǧan ülken ūlym qolyndaǧy kesesın maǧan qarai laqtyryp jıberdı. Bügınge deiın küieuımnen jegen taiaǧym az bolǧandai, endı öz balam da qol kötermek... Işım, tūla boiym udai aşyp barady. Myna jalǧanǧa tek zäbır köru üşın, toqpaqtyŋ astynda qalu üşın kelgendeimın...
Meruert HUSAİNOVA, Nazerke BERIKHAN
"Adyrna" ūlttyq portaly.
Fotolar aşyq derekközden körnekılık üşın alyndy. Maqala Internews Onlain Storitelling aiasynda daiyndaldy.
