Apat aityp kelmeidı....

Adamzat jaratylǧannan berı är türlı tabiǧi apattardy basynan ötkerıp, tabiǧat ananyŋ qanşama sūrapyl, joiqyn, būzuşy küşterıne kuä bolyp keledı. Tabiǧi apattarǧa  – jer sılkınısın, sel jürudı, qar köşkının, su tasqynyn, qalyŋ qar basudy, qatty dauyldy, tabiǧi örttı jatqyzuǧa bolady. Qazaq halqy būl tızbedegılerdı «tabiǧi apattar» dep resmi türde aitpai-aq, zılzala dep te ataǧan. Osy  zılzalalardyŋ  qaisysynyŋ bolsyn tabiǧatqa da adamǧa da äkeletın zardaby men şyǧyny az bolmaidy. Zılzala köbınese kütpegen jerden bolatyn bolǧandyqtan, adamdardyŋ qalypty ömırınıŋ aiaq astynan astaŋ kesteŋın şyǧarady, materialdyq tūrǧydan da zor zardabyn tigızedı, tıptı adam ömırıne qauıp töndırıp, ajalǧa da sebep bolady. Zılzalanyŋ tek belılı bır eldı mekenge ǧana emes, tūtastai memleketke äkeletın ziiany men şyǧyny şaş etekten boluy mümkın. Bızdıŋ eldıŋ alyp jatqan jer kölemı öte ülken ekenı barşaǧa aian. Osy kei baitaq jerde tau da, jazyq ta, özen de, köl de, orman da, şöl dala da bar. Sol sebeptı de är türlı zılzala tuu qaupı de joq emes. Mysalǧa alatyn bolsaq, Şyǧys Qazaqstan, Almaty, Jambyl, Qyzylorda, Maŋǧystau, Türkıstan oblystary men Almaty, Şymkent qalalary seismikalyq qauıptı aimaqta ornalasqan. Iаǧni, osy aumaqtarda kez-kelgen uaqytta jer sılkınısı bolu qaupı bar. Elımızdıŋ tauly aimaqtarynda sel jüru, qar köşkını boluy yqtimaldyǧy da basym. Osy joǧaryda aitylǧan tosynnan keletın, tabiǧattyŋ zılzalalarynan basqa bızdıŋ ömırımızde tehnogendık sipattaǧy tötenşe jaǧdailar da bolyp tūrady. Tehnogendık sipattaǧy tötenşe jaǧdai dep – adam qolymen jasalǧan apattar men qiraulardy tüsınuge bolady. Osy tehnogendık sipattaǧy tötenşe jaǧdailarǧa – önerkäsıpterde oryn alatyn apattar, kölık (avtokölık, temır jol kölıkterı, äue kölıkterı, su kölıkterı) avariialary, ört, jarylys, küştı äser etetın uly, radioaktivtı, biologiialyq jaǧynan qauıp töndıretın zattardy taratatyn apattar, üilerdıŋ, ǧimarattardyŋ qirauy, bögetterdıŋ (su qoimalarynyŋ) jaryluy, elektr-energetika jelılerınde, jylu, su qūbyrlarynda oryn alatyn avariialar jatady. Qandai apat bolmasyn, kez-kelgen tötenşe jaǧdaida eŋ bastysy adam şyǧyny bolmauy är qaşanda basty nazarda bolady. Ärine, zılzala men tötenşe jaǧdai kezındegı  materialdyq şyǧynnyŋ da qandai eldıŋ bolsyn  ekonomikasyna öz salqynyn tigızbei qoimaityny jasyryn emes.  Memlekettı qūraityn qoǧam bolsa, sol qoǧamdy qūraityn adam ömırın saqtap qalu qai eldıŋ bolsyn eŋ basty missiiasy. Al tötenşe jaǧdai kezınde būl jauapty ıs, ärine tötenşe jaǧdailar qyzmetıne jükteledı. Tötenşe jaǧdai kezınde qūtqaruşylar bolsyn, ört söndıruşıler bolsyn, jalpy osy salada qyzmet atqaratyndardyŋ qai-qaisysy da özgenıŋ ömırı üşın öz ömırın täuekelge tıgedı. Soŋǧy  25 jylda tötenşe jaǧdai qyzmetkerlerı az-köp bolsyn 374 myŋ adamdy qūtqarǧan eken. Būl degenımız 374 myŋ ömır, būlardyŋ artyndaǧy milliondaǧan jaqyndarynyŋ quanyşy. Tötenşe jaǧdailar qyzmetınıŋ jūmys atqarǧan jyldarynan berı tötenşe jaǧdaidy joiu üşın  1 million 353 myŋ şaqyrtularǧa barǧan. Bızdıŋ elde jylyna orta eseppen 18 myŋ şamasynda tabiǧi apattar men tehnogendık sipattaǧy tötenşe jaǧdailar tırkeletın bolsa, onyŋ ışınde 15 myŋy örtke tiesılı eken. Jylyna orta eseppen qūtqaruşylar apat aimaǧynan 8 myŋ adamdy qūtqarsa, 20 myŋnan köp adamdy evakuasiialaidy, 4,5 myŋnan astam zardap şekkenderge därıgerlık kömek körsetıledı eken. Şirek ǧasyr kölemınde  elımızdıŋ azamattyq qorǧau jüiesın jetıldıru boiynşa eleulı jūmystar jürgızılude. Tötenşe jaǧdailar boiynşa zaŋnamany qabyldau, tötenşe jaǧdailardan qorǧau üşın jaŋa obektıler salu, qūtqaru jäne ört söndıru tehnikasy men jabdyqtaryn satyp alu, azamattyq qorǧau organdary qyzmetkerlerınıŋ jalaqysyn arttyru, qyzmet atqaru üşın  jaǧdailaryn jaqsartu, käsıbi kadrlar daiarlau, ört söndıru-qūtqaru sportyn, halyqaralyq yntymaqtastyqty damytu sekıldı bıraz jūmystar tyndyryldy. 1,5 myŋnan astam türlı tehnika men 20 myŋ ört söndıru-qūtqaru jabdyǧy men jaraqtary satyp alynsa, 30-dan astam ört söndıru deposy men qūtqaru stansiialary salyndy. Tötenşe jaǧdailardyŋ aldyn alu jäne olardy joiu salasyndaǧy halyqaralyq yntymaqtastyq şeŋberınde 31 Halyqaralyq kelısım jasaldy. Tötenşe jaǧdai qyzmetkerlerı tötenşe jaǧdailardyŋ aldyn –alu şaralaryn ūiymdastyryp tūrady. Tötenşe jaǧdaidyŋ aldyn-alu  - künı būryn jürgızıletın jäne tötenşe jaǧdailardyŋ tuyndau täuekelın mümkındıgınşe barynşa azaituǧa, sondai-aq adamdardyŋ ömırı men densaulyǧyn saqtauǧa, olar tuyndaǧan jaǧdaida materialdyq şyǧyndardyŋ mölşerın azaituǧa baǧyttalǧan ıs-şaralar keşenı. Bügıngı künı mūndai ıs-şaralar elımızdıŋ bırqatar aimaqtarynda atqaryluda. Tötenşe jaǧdailar ministrlıgınıŋ mälımetınşe 2020 jylǧy 5-6 qaraşa aralyǧynda elımızde «Qys-2020» respublikalyq ştabtyq jattyǧuy «Qysqy kezeŋındegı tötenşe jaǧdailardyŋ aldyn alu jäne olardy joiu boiynşa ıs-qimyldarǧa azamattyq qorǧaudyŋ memlekettık jüiesınıŋ basqaru organdary men küşterın daiyndyqqa keltıru» taqyrybynda ötkızılude. Oqu-jattyǧu basqaru organdarynyŋ, tötenşe jaǧdaidyŋ aldyn alu jäne olardy joiu jönındegı komissiianyŋ, azamattyq qorǧau qyzmetterınıŋ, oblystyŋ qalalary men audandarynyŋ avariialyq-qūtqaru qyzmetterı ūiymdarynyŋ, küşterı men qūraldarynyŋ qysqy kezeŋ jaǧdaiynda tötenşe jaǧdailardyŋ aldyn alu jäne joiu jönındegı ıs-qimyldarǧa äzırlık deŋgeiın aiqyndau jäne praktikalyq daǧdylaryn jetıldıru maqsatynda jürgızıledı. Söz soŋynda aitpaǧymyz, apat aityp kelmeitını ras, degenmen «saqtansaŋ saqtaimyn» degen de tämsıl bar. Adam boljap bıle almaityn, kenetten keletın  zılzaladan bölek, türlı qūrylǧylardyŋ kömegımen qūtqaru qyzmetı boljap, bılıp otyratyn aua-raiynyŋ qolaisyzdyǧy  turaly är bıreuımızdıŋ ūialy telefonymyzǧa keletın habarlamaǧa da män berıp saq jürgenımız jön. Äsırese qatty aiaz ben qarly būrqasyn bolatyn qys mezgılınde būl eskertulerge selsoq qarauǧa bolmaidy.